Przypisy

Z nich pierwszym wyjątkiem jest Strikka — Tu poeta ironicznie wyszydza wszystkich głośnych marnotrawców i rozgardiaszów sieneńskich. [przypis redakcyjny]

z nieba aż piątego — według pojęć średniowiecznych niebo planety Mars. [przypis redakcyjny]

Z nieba smoku rydzego kiedy zmierzał na tron (…) Która, że się na ziemskim piętrze znowu gnieździ — w. 1114–1125, dosłownie z Apokalipsy św. Jana, rozdz. 13. [przypis redakcyjny]

z niebezpieczeństwy — dziś popr. forma N. lm: z niebezpieczeństwami. [przypis redakcyjny]

Zniechęcić się można do wszystkiego… Gdy usuwa się nam z rąk fatalnie. I to może nasze wielkie szczęście!! — Magdalena robi tu aluzję do miłości Szeligi ku niechętnej mu Hrabinie. [przypis redakcyjny]

z niedobaczka (daw.) — z nienacka. [przypis redakcyjny]

Z niedokończonej satyry, której tematem jest zły mąż w różnych odmianach, cytujemy dla uzupełnienia charakterystyk fragment: Paweł wzdychał, podchlebiał, ustawnie się trudził, / Więc amant letkowiernych rodziców ułudził, / Zyskał żonę, z nią posag, bo na niego godził. / Amant miły; skoro mąż, jakby się odrodził; / Serce w żywych zapałach po weselu skrzepło: / Kiedy jejmości zimno, jegomości ciepło; / Jejmość w prawo, on w lewo, mówi, każe ciszej; / Milczy jejmość, jegomość zły, że jej nie słyszy. / Czyta; po co czytanie, ustawicznie pyta. / Rzuca książkę, ten łaje, że księgi nie czyta; / Wesoła — nie do gustu płochość jegomości; / Źle, kiedy goście w domu, źle znowu bez gości; / Zgoła źle czyli siedzi, stoi, czy się ruszy. / Anna, pełna przymiotów i ciała, i duszy, / Trafiła na Andrzeja, czego sobie życzył. / Skoro bogaty wnusek zważył i przeliczył, / Zamknął go, a z nim serce miłosne z przymusu, / Nie towarzysz małżonki, ale stróż lamusu. / Sam sobie sługa, kucharz, szafarz, podstarości, / A wynędzniała małżonka i w niedzielę pości. [!] / Sporych trzosów posagu niesyty pożytkiem, / Co dla drugich potrzebą ścisłą, dla niej zbytkiem, / Więc uboga w bogactwie, wiek swój trawi w nędzy. [przypis redakcyjny]

z nienagła (starop.) — stopniowo. [przypis redakcyjny]

z nieobaczenia (starop.) — [z] nieuwagi. [przypis redakcyjny]

z nieobaczka (starop.) — znienacka, niespodzianie. [przypis redakcyjny]

z nieobaczka (starop.) — znienacka. [przypis redakcyjny]

znieść (starop.) — zniszczyć. [przypis redakcyjny]

zniesienie wszystkich stanów — Wyraz „stan” użyty tu w historycznym znaczeniu stanu w państwie feudalnym, stanu z określonymi i ograniczonymi przywilejami. Rewolucja burżuazyjna zniosła stany wraz z ich przywilejami. Burżuazyjne społeczeństwo zna już tylko klasy. Zatem jest się w sprzeczności z historią, oznaczając proletariat jako „stan czwarty” (Przypis F. Engelsa do przekładu niemieckiego). [przypis redakcyjny]

z nieszczęśliwem Insubrów książęciem — Starożytni Insubrowie mieli swe siedziby w okolicy Mediolanu; Insubrów książę — Ludwik Sforca „il Moro” (Murzyn), zięć — Herkulesa, księcia ferarskiego, a szwagier Hipolita, zrobił młodzieńca arcybiskupem mediolańskim i zasięgał jego rady w pokoju i wojnie; Hipolit w szczęściu i w nieszczęściu, nawet gdy Sforca stracił swe księstwo, dochował mu wiary. [przypis redakcyjny]

Z niewolej Dragontyny (…) wyzwoliła — Wiedźma Dragontyna więziła w swym zaczarowanym grodzie Orlanda i innych rycerzy. Angelika zniszczywszy mocą cudownego pierścienia ogród, wyzwoliła jeńców (Orlando Innamorato Księga I, Pieśń XIV strofa 47). [przypis redakcyjny]

zniewolić się (starop.) — zaprzedać [się] jak w niewolę. [przypis redakcyjny]

zniewolić (starop.) — [tu:] zrobić niewolnikiem. [przypis redakcyjny]

znikać (starop.) — unikać. [przypis redakcyjny]

znikłe — przemijające, znikome. [przypis redakcyjny]

znikły — znikomy, nietrwały. [przypis redakcyjny]

zniknąć czegoś — uniknąć czegoś. [przypis redakcyjny]

zniknąć czemu (daw.) — [tu:] uniknąć czego. [przypis redakcyjny]

zniknąć — umknąć, uciec. [przypis redakcyjny]

zniknienim (starop.) — zniknieniem, zniknięciem. [przypis redakcyjny]

znikome cienie — cienie znikające, nieuchwytne; dusze zmarłych snujące się w podziemiach opisywanych w opowieściach mitologicznych. [przypis redakcyjny]

z nimi — Chociwskimi. [przypis redakcyjny]

zniszczone układy — może majątkowe. [przypis redakcyjny]

zniszczył Naród — pozbawił Sejm praw, które przeszły na Delegację (z zastrzeżeniem jedynie zatwierdzenia jej uchwał przez pełny Sejm). [przypis redakcyjny]

zniwelować się — zrównać się, zejść. [przypis redakcyjny]

znój — ciężka praca, trud. [przypis redakcyjny]

znój (daw.) — ciężka praca, trud. [przypis redakcyjny]

znośna to była (…); to była ciężka (starop. konstrukcja) — to była ciężka (znośna) [domyślnie:] rzecz; [dziś: to było znośne, to było ciężkie]; porównaj używane dotąd zwroty: oczywista, mniejsza, jasna (por. także pieśń VIII zwr. 68). [przypis redakcyjny]

znosić — pobić, rozgromić. [przypis redakcyjny]

znosić się (daw.) — zmawiać się, mieć konszachty. [przypis redakcyjny]

znosząc — łącząc. [przypis redakcyjny]

znoszą w sobie „Sunt'' i „Est'' — Bóg połącza w sobie „jest” i „są” [łac.: est, sunt; red. WL] to jest jedność i mnogość. [przypis redakcyjny]

znotować (starop.) — spuścić z tonu, ustąpić; [por. stonowane np. barwy; red. WL]. [przypis redakcyjny]

z Nowego Zjazdu na bruk idącej pod nim ulicy — wysokość łuków Nowego Zjazdu dochodziła do 13 m. Sądząc z dalszego ciągu pamiętnika „próba” ta zastępuje jakąś niebezpieczną akcję konspiracyjną (prawdopodobnie udział w jednym z zamachów terrorystycznych organizowanych przez „czerwonych”), o której Prus nie mógł wprost napisać ze względu na cenzurę. [przypis redakcyjny]

znowu mi to zapłacisz — zręczne przymówienie się do hojności królewskiej. [przypis redakcyjny]

znużnieć (daw.) — zubożeć. [przypis redakcyjny]

zobaczył. [przypis redakcyjny]

zobaczymy — w pierwodruku: zobaczemy. [przypis redakcyjny]

z obawy złodziei — z obawy przed złodziejami. [przypis redakcyjny]

z obciętymi krótko włosami — obcięte włosy były oznaką żałoby. [przypis redakcyjny]

zob (daw.) — karma (ptasia). [przypis redakcyjny]

zob — karma dla ptaków, ziarno (tu: wysypywane na przynętę). [przypis redakcyjny]

z oblubieńcem — z Chrystusem. [przypis redakcyjny]

z-obowiązań — pisownia służy tu uwypukleniu znaczenia „obowiązku” w słowie „zobowiązanie”. [przypis redakcyjny]

z obrazu Bern-Dżonsa — popularność znaczną zdobyły z końcem XIX wieku obrazy angielskiego malarza Edwarda Burne-Jonesa (1833–1898), współtwórcy stylu nawiązującego do włoskiego malarstwa wczesnorenesansowego (stąd nazwa prerafaelici). Znamienne dla jego obrazów były idealizowane postacie kobiece, wiotkie i eteryczne, częste motywy kwiatowe, nastrój melancholijny, kompozycja o cechach dekoracyjnych. [przypis redakcyjny]

z odpowiedzi (starop.) — z przegróżek. [przypis redakcyjny]

Zoffronia — chrześcijanka w Jerozolimie. [przypis redakcyjny]

Zofia Dunin — ukochana siostrzenica i uczennica Narcyzy, młodo zmarła w r. 1862. [przypis redakcyjny]

Zofia Firlejowa z Bonerów (zm. po 1563) — żona wojewody lubelskiego Jana, którego dworzaninem był młody Kochanowski. [przypis redakcyjny]

Zoil — „krytyk niepomiarkowany, oszczerca swego wieku ludzi uczonych. Jego imię stało się powszechną nomenklaturą nieprawych krytyków. Żył za czasów Ptolomeusza Philadelfa, króla Egiptu”. (Zbiór potrzebn. wiad.). [przypis redakcyjny]

zoil — złośliwy, małostkowy krytyk; nazwa pochodzi od imienia greckiego mówcy Zoilosa (II w. p.n.e.), autora zjadliwych krytyk skierowanych przeciwko Homerowi. [przypis redakcyjny]

z ojcem wiódł wojnę zaciętą o swą kochankę, o niewiastę świętą — O ubóstwo. Ojciec, św. Franciszka, Piotr Bernardone, był kupcem, a widząc syna swojego rozrzucającego pieniądze na datki dobroczynne i jałmużny, często go za to bił i strofował. Lecz silna wola syna złamała upór ojca, gdy na koniec wobec biskupa Asyżu i zebranej całej kapituły duchownej publicznie ślubował na ubóstwo i został zakonnikiem. [przypis redakcyjny]

z określenia jej (…) wynika, że istnieje jedyna tylko istota o tej jej naturze — Por. List 35 (dawniej 40). [przypis redakcyjny]

zołdan — sułtan. [przypis redakcyjny]

zołna — żołna, gatunek ptaka. [przypis redakcyjny]

Zołotaja Laszka (z daw. ukr.) — złota (tj. piękna) Polka. [przypis redakcyjny]

Zołotyj Lach! Czerwinci daje, zła ne robyt, dobry pan! Na sławu, na szczastie (z ukr.) — złoty Polak! Czerwońce daje, zła nie robi, dobry pan! Na sławę, na szczęście. [przypis redakcyjny]

Zołtareńko — właśc. Zołotarenko, Iwan (zm. 1655) hetman kozacki, szwagier Bohdana Chmielnickiego, brał udział w zdobyciu Wilna (1654). [przypis redakcyjny]

Zołtareńko — właśc. Zołotarenko, Iwan (zm. 1655), hetman kozacki, szwagier Bohdana Chmielnickiego, brał udział w zdobyciu Wilna (1654). [przypis redakcyjny]

zołtarz a. żołtarz (starop.) — psałterz. [przypis redakcyjny]

Zola Emil (1840–1902) — znakomity powieściopisarz francuski, twórca naturalizmu w literaturze. [przypis redakcyjny]

z oliwnym prętem, w wełnianą, białą wstęgę owitym — symbol błagania. U Greków istniał obrządek tzw. hikezji, religijnego błagania: błagalnik, trzymając w ręku gałąź oliwną owitą w wełniane białe wstęgi, siadał przy ołtarzu lub też dotykał ręką kolan i brody tego, kogo błagał o łaskę. Odmówić takiemu błagalnikowi było grzechem, obrazą Zeusa Hiketiosa, patrona błagalników. Orestes zjawia się w świątyni Apollina jako hiketes, błagający o oczyszczenie od zmazy zabójstwa. [przypis redakcyjny]

Zonia — córka Edwarda Grabowskiego. [przypis redakcyjny]

Zonia — Zofia Grabowska, córka Edwarda, cioteczna siostra Wandy. [przypis redakcyjny]

z opuszką — z obszywką. [przypis redakcyjny]

Zoroaster (a. Zaratustra) — mityczny prorok irański (VI w. p.n.e.), według legendy twórca religii zwanej zoroastryzmem, rozpowszechnionej wśród ludów Azji Środkowej, Iranu i Azerbejdżanu. Dla zoroastryzmu charakterystyczna jest wiara w istnienie dwóch walczących z sobą pierwiastków: dobra (światła) i zła (ciemności), oraz kult ognia. [przypis redakcyjny]

Zoroaster — oboczna forma imienia Zaratustra. [przypis redakcyjny]

zorza — lm od daw. formy lp: zorze. [przypis redakcyjny]

zorza — zjawisko świetlne polegające na zmianie barwy nieba (zwykle na żółtopomarańczową) bezpośrednio przed zachodem i po wschodzie słońca oraz w czasie ich trwania. [przypis redakcyjny]

Zosia — Grabowska. [przypis redakcyjny]

Zosia — Kaplińska, siostra Edwarda i Leona. [przypis redakcyjny]

Zosia (…) Marynia — Zofia i Maria (później Kwietniewska), dwie inne siostry Wandy. [przypis redakcyjny]

Zosia Węgierska — Zofia (Mielecka) Węgierska, z domu Kamińska, córka pułkownika, przyjaciółka Narcyzy, po głośnym rozwodzie opuściła kraj, osiadła w Paryżu, gdzie pisywała do pism francuskich i polskich z niepospolitym talentem. Odmalowana jest jako Augusta we wstępie do Poganki. [przypis redakcyjny]

Zosia — Zofia Grabowska, siostra Wandy, tłumaczka wielu angielskich powieści. [przypis redakcyjny]

Zosia — Zosia Redel, córka Wandy, siostry Narcyzy, zmarłej w r. 1853. [przypis redakcyjny]

zostać niepodobna, chyba sławę skazić — To samo czuje w analogicznej scenie Korsarz Byrona. [przypis redakcyjny]

zostać przy słowie (starop.) — dotrzymać słowa. [przypis redakcyjny]

zostać w słowie (starop.) — nie dotrzymać słowa, obietnicy. [przypis redakcyjny]

został. [przypis redakcyjny]

zostawa — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: zostaje. [przypis redakcyjny]

zostawa — dziś popr.: zostaje, tj. przebywa. [przypis redakcyjny]

zostawując — dziś popr.: zostawiając. [przypis redakcyjny]

zostoi — ostanie się, zostanie. [przypis redakcyjny]

Z otchłani — Z. Kossak, Z otchłani, Księgarnia W. Nagłowskiego, 1946. [przypis redakcyjny]

z ouvrierami (z fr.) — robotnikami. [przypis redakcyjny]

z panią Ignacową — Baranowską. [przypis redakcyjny]

z Pauzylipu lochów — Pauzylippo, góra pod Neapolem, w lochach której ma się znajdować grób Wergiliusza. [przypis redakcyjny]

z percept i ekspens — z dochodów i rozchodów. [przypis redakcyjny]

z Peskaryej […] Alfons — mąż poetki Wiktorii Kolonna. [przypis redakcyjny]

z Peskaryej zaraz ukazuje / Alfonsa […] Sforca Murzyn sztucznie go przywodzi / Pod sieć napiętą […] strzałą żartką upada przeszyty — niewolnik Murzyn, znajdujący się w francuskim wojsku, przekupiony przez Alfonsa z Peskary, przyrzekł zamek Castel Nuovo (w Neapolu) wydać Hiszpanom; żeby jednak więcej zarobić, zdradził za pieniądze cały plan Francuzom i „żartką strzałą” zadał Alfonsowi śmiertelną ranę. Z „łotra Murzyna” (il rio Ethiopo) zrobił nasz tłumacz Sforzę z przydomkiem „il Moro” („Murzyn” u Kochanowskiego). [przypis redakcyjny]

Z Petrarki — utwór należy do cyklu sonetów powstałych pod bezpośrednim wpływem Petrarki, stanowiących albo poetycką parafrazę utworu poety renesansowego (jak w tym przypadku), albo rozwinięcie przejętego od włoskiego mistrza motywu. [przypis redakcyjny]

z pewnym niebezpieczeństwem przebywane lasy i pola piechotą — kiedy jako emisariuszka przekradała się w r. 1846 do Galicji. [przypis redakcyjny]

Z piekła wymodlił duszę (…) Trajana — Legenda, jakiej nie zapisała historia, powiada, że Trajan jadący na wyprawę wojenną, wśród ulicy Rzymu zatrzymanym był przez pewną wdowę z prośbą, ażeby się zemścił śmierci zamordowanego jej syna. Trajan proszącej wdowie tak odpowiedział: że wstrzyma swój pochód wojenny, o ile potrzeba będzie czasu do ukarania mordercy, ażeby jej łzom i sprawiedliwości zadosyć się stało. Święty Tomasz z Akwinu powiada, że Papież Grzegorz Wielki czytając życie Trajana, tak się wzruszył tym rysem łagodności i sprawiedliwości cesarza, że poszedłszy do kościoła i przed ołtarzem uklęknąwszy, gorącą modlitwą wyzwolenie cesarza jako poganina z potępienia u Boga wymodlił. Legenda jeszcze dodaje, że Grzegorz Wielki rzeczywiście Trajana z piekła wymodlił, z tym jednak zastrzeżeniem z nieba, ażeby się odtąd za żadnego niewiernego poganina nie modlił. [przypis redakcyjny]

z pierwoci (daw.) — od początku. [przypis redakcyjny]

z pierwotka (daw.) — z początku. [przypis redakcyjny]

z Pigmeolów — z Pigmejów, karzełków, z którymi wedle podań greckich żurawie prowadziły wojnę. [przypis redakcyjny]