Chmury

Mówi się, że komedia ta pośrednio doprowadziła do skazania Sokratesa na śmierć. Filozof został bowiem przedstawiony w Chmurach Arystofanesa jako bezbożny nauczyciel-sofista, szkolący uczniów w sztuce wygrywania dyskusji i spraw sądowych za pomocą nieuczciwych argumentów. Sokrates (469–399 p.n.e.) jest w komedii czcicielem Chmur — z ich zmiennością form podlegających wiatrom, podobnie jak zmienny i pokrętny jest tok rozumowania nauczyciela wymowy („to bóstwa, co żywią lud myślicieli”). Wyśmianie nowych trendów filozoficznych miało na celu obronę dawnych wzorców wychowawczych.

Nie dziwi zatem, że osią akcji jest edukacja i jej smutne konsekwencje. Wieśniak Wykrętowic (Strepsiades), który popadł w długi za sprawą syna, Odrzykonia (Pheidippidesa), interesującego się wyścigami konnymi — udaje się do „pomysłowni” Sokratesa, by nauczyć się sztuczek prawniczych i wykpić od spłaty zobowiazań. Gdy zostaje stamtąd wyrzucony jako niezdolny do nauki, wysyła na szkolenie syna. Ten zdobywa potrzebną wiedzę, przyswajając sobie jednocześnie niemoralne poglądy nauczyciela. Efekty nauczania ujawniają się, gdy syn nie tylko bije ojca, ale także podejmuje się udowodnić, że czyni słusznie. Zrozpaczony Wykrętowic w akcie zemsty podpala sokratejską szkołę.

Komedia Chmury Arystofanesa powstała w V w. p.n.e., między rokiem 423 p.n.e. (wtedy niezachowana wersja sztuki zajęła w agonie komicznym na Dionizjach ostatnie, trzecie miejsce) a latami 419–416 p.n.e. (kiedy powstała wersja zachowana, prawdopodobnie niewystawiona przez autora). Tłumaczenie Edmunda Cięglewicza z 1907 r. opatrzone zostało wyjaśniającym kontekst historyczny i kulturowy utworu obszernym wstępem oraz przypisami. W językowym opracowaniu przekładu dochodzą do głosu dwie tendencje: wykorzystanie staropolszczyzny jako celowa archaizacja oraz użycie miejscami młodopolskiej maniery literackiej, głównie w celu jej wyśmiania i uderzenia ostrzem satyry w środowisko poetów-wolnomyślicieli współczesnych tłumaczowi. Aktualizacja tematyki sztuki dotyczy też kontekstu filozoficznego: przez wzmianki o uczniach Sokratesa jako „panach nadludziach” (w scenie XVI) tłumacz ugodzić chciał w nietzscheanizm, a postać filozofa głoszącego, że Zeus nie istnieje i że dawna wiara to przesądy, które należy odrzucić ludziom rozumnym i uczonym — współgra z ważną w epoce sylwetką Fiedricha Nietzschego, autora wydanego właśnie wtedy, w 1906 r., w przekładzie Wacława Berenta dzieła Tako rzecze Zaratustra, z którego najsławniejszą frazą jest, iż „Bóg umarł”.

Komedia Chmury Arystofanesa w tłumaczeniu Edmunda Cięglewicza dostępna jest jako e-book w formatach EPUB i MOBI oraz jako PDF.