No, ciebie to do nieba i szatan doniesie.

Na litość Boga! Co się stało? kiedy?

A słowo — stało się słowem złych zrozumień.

Wyszedłem na miasto. Z rana, a tu afisze, hałas, ludzi tłumy. Od razu wiedziałem. Nareszcie się skończyło.

Co się skończyło?

Serce mi niemal nie rozsadziło głowy.

Widzisz, Jasiu, serce czasem, gdy człowiek jest bardzo wzruszony, wali i tętni w głowie. Ja już nareszcie będę wolny. Nareszcie… tak długo czekałem. Janie! Chodź, chłopie, chodź o dwunastej [na] placu Radnych 4. Chodź. Nareszcie się zacznie.

Więc czy się skończyło, czy się zaczęło?

Skończyło się tamto gnicie w ciszy, która uszy wykłuwała, a zacznie się, zacznie się nareszcie życie, walka, marsz naprzód. Zresztą, trzeba bronić kraju, mój kochany. Jeszcze się wahasz?

Nie, nie waham się, naturalnie pójdę, tak trzeba, tak chcę; ale czemu to mówisz: «a zresztą, trzeba bronić kraju»? Zdaje się, że to dla ciebie problem poboczny, może nawet nie pretekst do walki, a tylko problem poboczny. Walka sama w sobie nie uzasadniona?

No tak, to zresztą potwierdza to, coś zawsze mówił.

Ach! dajże już z tym spokój. Zbieraj się i chodźmy. Czy nie czujesz tego szalonego pędu naprzód, tego przesunięcia całego okresu czasu?

Idź, Jasiu, idźcie już, niech to się prędzej skończy.

Boże, Boże, i ja jeszcze mówiłam coś o ciszy, o porach roku. Oto mam, mam za te głupie radowanie się. Boże, Boże.

No, Joanno, płaczesz, jakby mnie już co najmniej zabili, a tu dopiero mobilizują.

Chodź już.

Niechże się panie nie przejmują. Jana, jako ochotnika, przydzielą do jakiejś bezpiecznej służby. W dodatku wiedzą, że to artysta, a do zdolności bojowych takiego pędzichmura nie będą mieli zbyt wielkiego zaufania. Ja zresztą zgłoszę się od razu na front. Od razu. Idziemy, Janku!

Oto żołnierz, proszę mu się przyjrzeć tylko: ładownice, pas, hełm bojowy. Pierwsza klasa żołnierzyk, co? I ja do usług, gryzipiórek miejscowy w mundurze galowym.

Co to, Janku? Dlaczego taki mundur?

Nic nadzwyczajnego, zwykły mundur ochotnika.

Ale dlaczego ty w hełmie, z ładownicami, a pan Piotr bez niczego?

Już powiedział: gryzipiórek. Przydzielili go do kancelarii tutejszego pułku.

No a ty, Janku? a ty?

Nie wiem jeszcze dobrze, ale tymczasem tak… jakoś…

Po prostu idzie na front i tyle…

Kiedy idziesz?

Dziś o czwartej zbiórka przed magistratem. Teraz jest pół do czwartej.

To zaraz już idziesz, Jasiu?

A no zaraz, nie martw się.

Nic mi się nie stanie.

I to taki pech. Jego, z tymi humanitarnymi pomysłami, pchają w ogień, a ja, ja, który tak pragnąłem tej walki, tego przełamania, zostaję tutaj jako… pisarz, kancelista, ach!

Janie, czy nawet nie rozumiesz, że to jakieś fatum, że to klęska dla mnie, i ciągle się bawisz w te wzniosłe morały.

Czy stwierdzenie doświadczenia epok jest zawsze morałem?

Janie, Janie, czy ty ciągle jeszcze nie rozumiesz, że w tej chwili, kiedy ty, kiedy wy wszyscy osiągniecie to, czego pragnąłem od tylu lat, ja właśnie będę tu, na tyłach, mógł do woli cierpieć od niemożności zaspokojenia?

Zasnąłem gdzieś, maszerując nad ciemną rzeką, gdzie pełno było wielkich drzew, jak obudziłem się w okopie?

O bracie, ta rzeka była jeszcze wczoraj, spałeś jak suseł, a teraz już kropią do nas jak w manekiny jarmarczne, do strzelania — toś się zbudził.

Chwilami to nie wiem, czy się zbudziłem, czy jeszcze śpię, tak jakbym pięć razy się budził z tego samego snu, coraz bliżej rzeczywistości.

Nawet czuć.

Co czuć? człowieku!? czyś oszalał?

Nie, nie oszalał, ani trochę; czuć po prostu rzeczywistość, bo Henryka wczoraj ustrzelili, ciepło jest, to i czuć.

Jak to, Henryk nie żyje!?

Boże, jeszcze wczoraj opowiadał o tej swojej Krysi i dał mi fotografię i jakieś listy, żebym jej zaniósł. Nawymyślałem mu od obłąkańców, a teraz okazuje się, że wiedział, co robi.

No i co? myślisz, że oddasz tej Krysi fotki?

A dlaczego miałbym nie oddać?

Nie, dla niczego, ale za trzy godzinki najmniej będzie szturm od tych tam…

Konflikt wewnętrzny, OjczyznaRęce mi drżą. Co to będzie… Im już wszystko jedno, zresztą, muszą ratować siebie, a to ich całkiem usprawiedliwia. Oni już chyba zapomnieli o celu. Ale ja… Ja pamiętam, po co się biję, o! aż nazbyt dobrze pamiętam, ale jak bagnetem tak wprost uderzyć, w brzuch, brr… nie mogę, nie mogę.

Kapitan mówił: «To nie brzuch jakiegoś tam Hepce Pepce (to, pojmujecie, miało być nazwisko cudzoziemskie), o, bijesz bagnetem nie w ten brzuch, ale w część całości, która chce cię zniszczyć».

Nie wiem, dlaczego, ale to jednak brzuch.

Spróbuj się, bracie, zastanawiać tak wobec Hepce Pepce, to zobaczysz, że zanim dojdziesz do tego, czy brzuch, czy cząstka całości, będziesz gryzł glinę.

At…

O! Czy na chwilę nie zamkną mi się myśli! Straszne, straszne myśli we śnie i na jawie, mimo zimna, mimo głodu, ciągle myśli. One mi głowę rozsadzą. Boże — jeśli jesteś — zlituj się.

On ranny, ranny!

A kiedy przyjdzie wiadomość, to będzie wiadomość o śmierci. Koledzy poszli gdzieś daleko, jestem sam. Na pewno wiadomość: zaginiony albo zabity dnia tego i tego, dnia tego i tego. A oni uwierzą: Matka, Joanna. Ach, żeby jakoś dać znać, żeby powiedzieć, ale nie… ta rana, ach, jak piecze. Mundur mokry cały od krwi. Mamo!