Ten wiersz to buchający energią rewolucyjny manifest — wzywa do wielkich marzeń, wielkich czynów i bezkompromisowej walki o ideały! Jego fragmenty stały się politycznymi hasłami pisanymi swego czasu na murach i na sztandarach. Czy są aktualne także dziś?
Oda do młodości Adama Mickiewicza to pierwszy w historii literatury polskiej utwór, który traktuje młodość nie jako zjawisko biologiczne czy przynależne sferze społecznej, lecz jako wartość samą w sobie. Adam Mickiewicz ukazał młodość jako byt o potężnej sile duchowej i mocy sprawczej, która jest niemal boska — ma zdolność tworzenia, powoływania do istnienia nowych bytów. Utwór powstał w 1820 roku. Był to czas zaangażowania Adama Mickiewicza w działalność wileńskiego Towarzystwa Filomatów, którego był jednym z założycieli. Ten tajny związek studencki stawiał sobie początkowo za cel samokształcenie, wzajemną pomoc w nauce oraz doskonalenie sztuki pisarskiej. Szybko jednak Towarzystwo Filomatów wyrosło na ruch o wielkim znaczeniu dla kształtowania światopoglądu młodych romantyków i rozwoju ich idei artystycznych i politycznych. Oda do młodości stała się manifestem sprzeciwu tego pokolenia wobec światopoglądu poprzedzających ich klasyków. Co jednak ciekawe, środowisko filomatów nie od razu było entuzjastyczne wobec Ody do młodości. Adamowi Mickiewiczowi udało się bowiem stworzyć wiersz tak nowatorski, że przy pierwszym zetknięciu nie w pełni zrozumiały nawet dla jego postępowych przyjaciół. Wielu uznało Odę do młodości za „dziwactwo poetyckie”. Franciszek Malewski, przyjaciel Mickiewicza i członek Towarzystwa Filomatów mówił o wierszu: „Żaden tak Polak nie pisał. Trafia w Schillera. Ten zawsze unosi się do ideału, wszystko mu na ziemi szpetne, ciężkie, niemiłe, buduje sobie imaginacyją krainę i w niej rad zawsze przebywać. Szkodliwy przeto stać się może dla czytelnika, obmierzłym mu wszystko czyniąc, od wszystkiego serce jego odrywając” (cytat zaczerpnięty z tomu Korespondencja filomatów, opracowanego przez Martę Zielińską). Rzeczywiście, pisząc Odę do młodości, Adam Mickiewicz czerpał inspirację z hymnów Fryderyka Schillera, zwłaszcza z Ody do radości. Daleki był jednak od idei pozostania „w imaginacyjnej krainie'' i nie takie były postulaty kryjące się w Odzie do młodości.
Adam Mickiewicz połączył w Odzie do młodości oryginalność liryczną z ideologiczną siłą. Koncept utworu opiera się na kontrastowym zestawieniu młodości i starości oraz na apoteozie (czyli pochwale, ubóstwieniu) tej pierwszej. Przy czym mowa tu nie tyle o konkretnych etapach ludzkiego życia, lecz o zestawie cech składających się na pojęcia „młodości” i „starości”, które stają się czymś na kształt platońskich idei. Tak pojmowana młodość to witalność, duch, energia. Starość zaś — stagnacja, zgnuśnienie, rozpad. Młodość to nieskrępowana wyobraźnia i szerokie horyzonty, starość — ograniczenie i ciasnota umysłowa. Młodość to światłość i ostrość postrzegania, starość — mgła i mrok. Obrazowa metafora Adama Mickiewicza w czwartej strofie wiersza przedstawia starość jako hybrydę płaza i skorupiaka:
„Patrz, jak nad jej wody trupie/
Wzbił się jakiś płaz w skorupie”.
Trudno wyobrazić sobie istotę bardziej przyziemną i ograniczoną niż ów płaz w skorupie. Stwór ten tapla się w pozbawionych tlenu i życia „trupich wodach”. Jego działania są nastawione wyłącznie na realizację własnych doraźnych potrzeb („sam sobie sterem, żeglarzem, okrętem”) i jako takie nie mają głębszego i długofalowego znaczenia. Młodość jest za to porównywana przez poetę do istot skrzydlatych, wolnych i silnych:
„Młodości! orla twych lotów potęga,/
Jako piorun twoje ramię!”
Młodość nie poprzestaje na jednostkowych, egoistycznych i materialnych celach, lecz kieruje się ku wielkim ideałom. Płonie w niej rewolucyjny ogień, który staje się siłą napędową zmiany o charakterze fundamentalnym, zmieniającej dotychczasowe koleje dziejów świata: „Dalej, bryło, z posad świata!/ Nowemi cię pchniemy tory”.
Romantyzm uwielbiał młodość i na dobre wprowadził ją w obieg kultury nie tylko jako temat, ale jako wartość samą w sobie. Większość bohaterów romantycznych to osoby młode, złaknione wielkich czynów, gotowe podejmować ryzyko i poświęcać się dla idei. I rzecz jasna — często popadające w konflikt ze starszym pokoleniem. Młodych wypełnia namiętność oraz witalność, i rodzące się z nich pragnienie zmieniania świata. Nic zatem dziwnego, że Oda do młodości stała się ostatecznie dla romantyków utworem o wielkim ideologicznym znaczeniu.
Paradoksalnie jednak poemat Adama Mickiewicza ma wiele cech liryki oświeceniowej. Już sam wybrany przez poetę gatunek — oda — zdradza zakorzenienie w poezji klasycystycznej. Oda to wywodzący się z antyku utwór o wzniosłym temacie i stylu, sławiący wydarzenie, epokę lub ideę. Ody adresowano najczęściej do wybitnych osób, herosów, miast, jednak w odróżnieniu od hymnu był to gatunek świecki. Adam Mickiewicz swoją Odę do młodości skierował do abstrakcyjnego pojęcia, które jednak jest rozumiane właśnie jako szczególna wartość. Antyczne ody zawierały elementy pochwalne, ich atmosfera była podniosła, a brzmienie melodyjne i rytmiczne. W okresie klasycyzmu oda stała się jednym z najpopularniejszych gatunków literackich. Romantycy sięgali po nią sporadycznie, a tym, co podobało się im w tym gatunku, była jego luźna kompozycja (warto w tym kontekście przyjrzeć się Odzie do wolności Juliusza Słowackiego). Wpływy klasycystyczne w Odzie do młodości nie ograniczają się jednak do wyboru gatunku. Można je dostrzec także w nawiązaniach do kultury antyku (mit o herosie Heraklesie), czy w stosowaniu metafor takich jak „nadziei złote malowidła”. Także w warstwie ideologicznej utworu dostrzeżemy bez trudu spuściznę Oświecenia. Będzie nią podkreślona w Odzie do młodości wartość braterstwa i działania wspólnotowego (romantyzm stawiał przecież na indywidualizm) czy gloryfikowana wiara w zmianę i postęp. Czysto romantyczne jest natomiast wywyższanie „ducha” i podkreślanie ograniczoności rozumu: „Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga./ Łam, czego rozum nie złamie”. Nowymi narzędziami poznania mają być intuicja, uczucia, wiara. Mówiąc o młodych, że są „jednością silni, rozumni szałem”, Adam Mickiewicz łączy wartości klasycystyczne i romantyczne.
Budowa Ody do młodości jest nieregularna. Wersy mają od trzech do trzynastu sylab. Adam Mickiewicz zastosował w poemacie różnego rodzaju rymy, zmieniając ponadto ich układ, czym dodał wierszowi energii i dynamizmu. Oda do młodości jest przykładem liryki bezpośredniej. Podmiot liryczny zwraca się do różnych osób — do przyjaciół, do czytelnika, a także do abstrakcji i symboli takich jak wolność czy ziemia oraz do tytułowej młodości. Występują liczne apostrofy i wykrzyknienia charakterystyczne dla tego gatunku poetyckiego, oraz wiele innych środków stylistycznych. Warto zwrócić uwagę na interesujące epitety (np. „wody trupie”, „nieczułe lody”), porównania (np. „jak bańka prysnął”, „jako piorun twoje ramię”) oraz liczne metafory (np. „płaz w skorupie”, „spólnemi łańcuchy/ Opaszmy ziemskie kolisko!”, „Zestrzelmy myśli w jedno ognisko”). Wiele zawartych w utworze myśli ma charakter sentencji: „W szczęściu wszystkiego są wszystkich cele”, „Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga, / Łam, czego rozum nie złamie!''
Oda do młodości może być odczytywana jako wezwanie do walki na bardzo różnych poziomach. W latach dwudziestych XIX wieku widziano w niej nie tylko wyraz światopoglądowego sprzeciwu wobec starszej generacji, ale także wyraźną deklarację polityczną. W warunkach znajdującego się pod zaborami kraju hasło „wolność” rozumiano wprost jako „niepodległość”. Fragmenty Ody do młodości wypisywano zatem na murach jako wezwanie bojowe. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że wiersz Adama Mickiewicza — nie bez powodu nazywanego przecież narodowym wieszczem — przyczynił się do wybuchu powstania listopadowego. Jeśli jednak wyłączyć kontekst historyczny, można interpretować Odę do młodości jako wyraz odwiecznego konfliktu pokoleń oraz manifest zachęcający młodzież do działania i kształtowania po swojemu odziedziczonego świata. Młodość miała i ma potrzebę buntu, a także poczucie potęgi i mocy. W tym sensie jest to utwór ponadczasowy i uniwersalny. Czy zatem sentencje z Ody do młodości mogłyby się stać hasłami Młodzieżowego Strajku Klimatycznego albo licznych ruchów alterglobalistycznych? Jako wyraz buntu — z całą pewnością. Ale czy współcześni bojownicy o lepszy świat dzielą z pokoleniem filomatów i filaretów także poczucie własnej mocy i sprawczości?
Utwór Oda do młodości Adama Mickiewicza jest dostępny jako e-book w formatach EPUB i MOBI, a także jako plik PDF. Utwór jest lekturą obowiązkową w liceach i technikach i został opracowany redakcyjnie, w tym opatrzony przypisami, z myślą o uczniach i uczennicach. Zamieszczony na stronie Wolnych Lektur audiobook Ody do młodości czyta Agnieszka Podsiadlik.
