Ogniem i mieczem, tom pierwszy

Jest rok 1648. Na ukraińskich rubieżach Rzeczypospolitej narasta napięcie. Wkrótce ta półdzika, pociągająca i niepokojąca zarazem kraina stanie się areną straszliwych, ciągnących się latami walk. Wrzuceni w dziejowy wir bohaterowie powieści staną przed trudnymi wyborami, gdy na szali ważyć się będzie miłość, obowiązek i życie.

Ogniem i mieczem to pierwsza część historycznej trylogii Henryka Sienkiewicza, w skład której wchodzą także Pan Wołodyjowski oraz Potop. Akcja powieści rozgrywa się w latach 1648—1651, w czasie powstania chmielnickiego, na ukraińskim Zaporożu (które stanowiło wówczas część Rzeczypospolitej). Wątek walk polsko-kozackich splata się w Ogniem i mieczem z historią miłości głównego bohatera, porucznika Jana Skrzetuskiego i pięknej Heleny Kurcewiczówny. Począwszy od roku 1883 utwór ukazywał się w warszawskim dzienniku Słowo i krakowskim dzienniku Czas jako powieść w odcinkach, budząc entuzjazm czytelników. Pełna werwy akcja, brawurowe przygody, emocjonujący wątek miłosny, nostalgia i humor, a wszystko to w aurze patriotycznej polskości — Henrykowi Sienkiewiczowi udało się idealnie trafić w gust i potrzeby czytelników. Już w 1884 roku ukazało się książkowe wydanie Ogniem i mieczem, z nową wersją zakończenia i natychmiast stało się bestsellerem.

Ogniem i mieczem rozpoczyna się utrzymanym w aurze napięcia i tajemniczości spotkaniem Jana Skrzetuskiego z Bohdanem Chmielnickim, którego Skrzetuski bierze za napadniętego przez rabusiów miejscowego szlachcica i ocala z opresji. Wkrótce okazuje się, że nieświadomie pomógł oskarżanemu o zdradę i buntowanie kozaków hetmanowi zaporoskiemu, za którym wydano listy gończe. Nadciąga wielka wojna, gdyż oprócz buntu Kozaków Rzeczpospolita musi stawiać czoła także napaściom Tatarów, z którymi Chmielnicki zawiera sojusze. W tej niespokojnej atmosferze podróżujący z misją dyplomatyczną Skrzetuski poznaje osieroconą córkę kniazia Wasyla Kurcewicza, Helenę, w której z miejsca i z wzajemnością się zakochuje. W pięknej kniaziównie zakochany do szaleństwa jest także kozak Bohun, któremu zresztą opiekująca się dziewczyną stryjenka obiecała oddać ją za żonę. Miłosne perypetie Heleny i Jana splatają się w powieści Henryka Sienkiewicza z wątkami awanturniczo — przygodowymi, tworząc wciągającą opowieść pełną emocji i dramatyzmu, zarazem dowcipną i wzruszającą.

Od strony gatunkowej Ogniem i mieczem to powieść historyczna, z narracją trzecioosobową i wszechwiedzącym narratorem. Autor utrzymuje realia opisywanych czasów (co nie znaczy, że jest im całkowicie wierny), a w wydarzenia i okoliczności historyczne wplata literacką fikcję. Na kartach powieści Henryk Sienkiewicz zręcznie odmalowuje obyczaje XVII wiecznej szlachty takie jak składanie ślubów, pospolite ruszenie, czy realia zawierania małżeństwa. Obok bohaterów fikcyjnych pojawiają się w Ogniem i mieczem postaci historyczne — książę Jeremi Wiśniowiecki oraz hetman kozacki Bohdan Chmielnicki. Henryk Sienkiewicz w powieść realistyczną wplótł także pojedyncze wątki baśniowe, jak motyw wiedźmy Horpyny, która ukrywa porwaną Helenę w tajemniczym miejscu. Język Ogniem i mieczem jest lekko stylizowany na archaiczny, wplecione zostały też słowa i zwroty łacińskie (którymi lubiła posługiwać się polska szlachta), był jednak całkowicie zrozumiały dla czytelnika współczesnego autorowi, a i dziś nie nastręcza większych trudności w zrozumieniu.

Już współcześni Henrykowi Sienkiewiczowi publicyści i historycy (m.in. Bolesław Prus i Ignacy Kraszewski) zarzucali pisarzowi fałszowanie, lub co najmniej ubarwianie historii, idealizowanie postaci historycznych, brak analizy kulturowego i społecznego tła wydarzeń. Zarzuty te powtarzano w kolejnych pokoleniach i trudno odmówić im słuszności. Bez wątpienia Sienkiewicz w całej Trylogii skupiał się na pozytywnych dla Polaków wydarzeniach, wyolbrzymiał pomniejsze zwycięstwa, a przemilczał porażki. W Ogniem i mieczem nie ma mowy o prawdziwych przyczynach kozackich buntów, a strony konfliktu zostały przedstawione w sposób czarno-biały. Chmielnicki, który w Ukrainie jest bohaterem narodowym, na kartach Sienkiewicza został przedstawiony jako człowiek dziki i podstępny, mający na względzie wyłącznie własny interes i ambicje. Jego przeciwieństwem jest książę Jeremi Wiśniowiecki, władca sprawiedliwy, opiekuńczy wobec poddanych wszelkich stanów, kochany przez swoich żołnierzy, znakomity wódz i polityk. W obu przypadkach mamy do czynienia z daleko idącymi uproszczeniami i swobodnym traktowaniem faktów i historycznych ocen. Ukraiński prozaik i poeta Bogdan Łepki zwrócił uwagę, że od czasu wydania Ogniem i mieczem nasilił się antagonizm polsko — ukraiński. Nie da się zaprzeczyć, że strony konfliktu zostały przez polskiego autora przedstawione stronniczo — Polska szlachta charakteryzuje się honorem, miłością ojczyzny i reprezentuje wyższy poziom kultury niż Kozacy, odmalowani przez Sienkiewicza jako prymitywna i żądna krwi dzicz.

Na Ogniem i mieczem — jak i na całość Trylogii Henryka Sienkiewicza — należy zatem patrzeć krytycznie, lecz pamiętając przy tym o kontekście powstawania powieści. W czasach, gdy Sienkiewicz pisał swoje dzieło Polska znajdowała się wciąż pod zaborami, a po kolejnych nieudanych powstaniach widoki na odzyskanie niepodległości nie rysowały się optymistycznie. W tych okolicznościach powieść Sienkiewicza powstawała rzeczywiście „ku pokrzepieniu serc'' i miała duże znaczenie psychologiczne dla czytelników. Stąd wyidealizowane, nostalgiczne spojrzenie na historię Polski. Ogniem i mieczem to powieść, która pokazując Polaków jako ludzi dzielnych i pełnych patriotyzmu, zdolnych do heroicznej walki o dobro ojczyzny, naprawdę dawała nadzieję. Jej przesłanie było jasne — dzięki męstwu i wspólnemu działaniu zwycięstwo jest możliwe, nawet jeśli mamy do czynienia z silnym i zdeterminowanym wrogiem. Taki przekaz był Polakom końca XIX wieku bardzo potrzebny.

Przyczyn ogromnego sukcesu powieści, która znakomicie radziła sobie przez cały XX wiek, upatrywano w zręcznym połączeniu elementów typowo polskich z tradycją europejską i uniwersalną opowieścią o starciu dobra ze złem. Historia na kartach Sienkiewicza stała się mitem, ale mitem niezwykle żywym i atrakcyjnym. Ogniem i mieczem jest przy tym zręcznie napisaną i wciągającą powieścią awanturniczo-przygodową — trzymającą w napięciu, pełną zwrotów akcji i dynamicznych opisów bitew. Bohaterowie Sienkiewicza, nawet jeśli brak im psychologicznej głębi, są żywi i wyraziści, dzięki czemu budzą emocje i zapadają w pamięć. Główni bohaterowie – niezwykle przystojny Jan Skrzetuski i piękna Helena Kurcewiczówna - są ucieleśnieniem idealnych, pełnych patriotyzmu Polaków. On - szlachetny, rozważny, odważny i honorowy, a jednocześnie pełen pokory wobec losu. Służbę księciu i obowiązki wobec ojczyzny traktuje jako wartość nadrzędną, dlatego nie wyrusza od razu szukać porwanej przez Bohuna Heleny, choć drży o jej los i niezmiernie z tego powodu cierpi. Helena to wybranka godna Skrzetuskiego – poważna, skromna, wierna, nie użalająca się nad sobą i gotowa bronić honoru nawet za cenę życia. Skrzetuskiemu i Helenie towarzyszy korowód barwnych drugoplanowych postaci. Po stronie polskiej będą to przede wszystkim mistrz fechtunku Michał Wołodyjowski (dla swego niewielkiego wzrostu nazywany Małym Rycerzem), dowcipny i sprytny Jan Onufry Zagłoba, oraz obdarzony ogromną siłą i dobrym sercem, a przy tym prostoduszny jak dziecko Litwin Longinus Podbipięta. Po stronie kozackiej pełną charakteru postacią jest charyzmatyczny Bohdan Chmielnicki oraz porywczy, pełen temperamentu Bohun, będący chyba najciekawszą, a bez wątpienia najbardziej złożoną psychologicznie postacią Ogniem i Mieczem.

Bohaterowie Sienkiewicza cieszyli się tak wielką sympatią czytelników, że w czasach gdy Ogniem i mieczem ukazywało się jako powieść w odcinkach redakcje otrzymywały listy ze skierowanymi do pisarza błaganiami o nie uśmiercanie żadnej z postaci. Kiedy Longinus Podbipięta został jednak zabity przez Tatarów, zapanowała prawdziwa żałoba, a za duszę dzielnego rycerza odprawiano ponoć nawet msze święte. Do dziś Wołodyjowski, Zagłoba czy Podbipięta pozostają powszechnie znanymi postaciami, do czego przyczyniły się filmowe i telewizyjne adaptacje Trylogii w reżyserii Jerzego Hoffmana i znakomite kreacje aktorskie.

Niezależnie od oceny literackiej wartości twórczości Henryka Sienkiewicza, (o którym Witold Gombrowicz powiedział, że jest „pierwszorzędnym pisarzem drugorzędnym'') nie można zaprzeczyć, że Ogniem i mieczem, Pan Wołodyjowski oraz Potop to powieści, które zawładnęły zbiorową wyobraźnią wielu pokoleń. Wizja Sienkiewicza przez co najmniej sto lat budowała legendę polskiego rycerstwa i szlachty oraz nostalgiczną wizję kresów i kształtowała spojrzenie Polaków na samych siebie i na historię Polski. Dobrze to, czy źle — pozostaje odrębną i złożoną kwestią.

Powieść Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza dostępna jest jako e-book (EPUB i Mobi Kindle) oraz plik PDF. Audiobook przeczytał Jan Staszczyk.