Słynne studium powieści Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza napisane przez Bolesława Prusa. Autor, choć wielokrotnie podkreśla, że utwór robi wrażenie na czytelniku, polemizuje z obcą sobie koncepcją literatury.
W świetle zasad sformułowanych przez Taine'a, na które powołuje się Prus, sam fakt wywoływania wrażenia na czytelnikach, poczytności czy sukcesu finansowego nie stanowi o wielkości utworu. Nieśmiertelną klasyką stają się dzieła, które umiejętnie ukazują ogólne cechy, stałe przyczyny i mechanizmy, jakie rządzą światem, od których zależy nasze życie. Z tego punktu widzenia autor zarzuca powieści Sienkiewicza brak przedstawienia przyczyn powstania Chmielnickiego, ówczesnych stosunków społecznych, błędy w kwestiach militarnych, nierealność postaci głównych bohaterów.
Nade wszystko razi Prusa nonszalancja w traktowaniu faktów i osób historycznych, „przewaga fantazji nad prawdą” i niesprawiedliwe przedstawienie konfliktu między Kozaczyzną a Rzeczpospolitą. Autor Faraona nie kwestionuje, że powieści historyczne mogą być udaną, a nawet wielką literaturą. Jest jednak bardzo krytyczny wobec tego rodzaju kostiumowych powieści przygodowych jak Ogniem i mieczem, zarzucając książce Sienkiewicza, że mimo piękna formy nie uczy czytelników historii, lecz przeciwnie: zaciemnia i fałszuje obraz.
