Kneź Chwostek/Popiel, wraz z pochodzącą z Niemiec żoną Brunhildą, sprawuje okrutne rządy nad pokojowo nastawionym, złożonym głównie z kmieciów, plemieniem Polan. Niesprawiedliwe panowanie budzi opór gospodarzy, przywykłych do poszanowania przez władze ich tradycyjnych wolności. Narastający przez długi czas konflikt prowadzi do otwartego buntu poddanych przeciw kneziowi, a w konsekwencji do wojny domowej, w którą jednak — z racji koligacji rodzinnych Chwostka — zaangażowani zostają także Niemcy i plemiona pomorskie. Wątkowi polityczno-militarnemu towarzyszy w tle intrygująca historia miłosna: młody kmieć Doman zakochuje się w pięknej Dziwie, ta jednak postanawia poświęcić swe życie boskiej służbie w chramie. Czy dzielnemu wojownikowi uda się zdobyć serce dziewczyny? I jak zakończy się walka o władzę wśród Polan?
Stara baśń (pełny tytuł: Stara baśń: powieść z IX wieku) jest powieścią historyczną autorstwa Józefa Ignacego Kraszewskiego, opublikowaną w 1876 roku. Stanowi ona pierwszą część cyklu powieściowego Dzieje Polski. Książka poświęcona legendarnym początkom państwa polskiego składa się z trzech tomów oraz Dopisku pt. Dziejowe legendy, będącego rodzajem historycznego komentarza autora do tekstu. Fabuła Starej baśni inspirowana jest staropolskimi podaniami i legendami o Popielu oraz rodzie Piastów, a jej akcja rozgrywa się w czasach przedhistorycznych w okolicach Gniezna, Kruszwicy oraz jezior Lednica i Gopło, na ziemiach zamieszkiwanych przez plemię Polan. Poetyka tekstu odwołuje się jednoznacznie do mitologii słowiańskiej, a w warstwie polityczno-społecznej zasadniczą oś fabularną tworzy z jednej strony odwieczny konflikt polsko-niemiecki, z drugiej zaś pogłębiający się rozłam pomiędzy bezwzględną kneziowską władzą a kmieciami, uosabiającymi w powieści pierwotne demokratyczne ideały.
Józef Ignacy Kraszewski w Starej baśni często odwołuje się zarówno do zróżnicowanych wątków historycznych, jak i do znanych tekstów kultury, tworząc własną formułę osadzania współczesnej sobie polskości w europejskiej i narodowej przeszłości (metoda ta zresztą będzie stanowić inspirację dla Henryka Sienkiewicza i innych pisarzy tego nurtu). Autor nie dba przy tym przesadnie o dokumentalną prawdę i nieobce mu są oczywiste anachronizmy. W tekście opisującym wczesne słowiańskie średniowiecze czytelnik odnajdzie zatem liczne aluzje do szlacheckiej demokracji I Rzeczpospolitej (namiastka liberum veto, zrywanie sejmów/wieców, paktowanie z obcymi przeciw swoim, rozbicie wewnętrzne etc.), choć podstawowa kumulacja pseudohistorycznych legend i podań starosłowiańskich dotyczy oczywiście narracji o pożarciu Popiela przez myszy/Myszków i dojściu do władzy rodu Piastów. Mamy zatem przeważnie do czynienia z uhistorycznianiem fikcji, polegającym m.in. na przenoszeniu w przeszłość mechanizmów społecznokulturowych bliższych epoce autora (np. brak wewnętrznej zgody i lojalności w obrębie własnej grupy narodowej) czy na przemycaniu w tekście elementów „chrystianizujących wstecznie” Polskę. Kraszewski ze swobodą „cofa” do momentu kształtowania się mitycznego zaczynu polskiej państwowości problemy XIX-wieczne oraz przedrozbiorowe, projektując w odległą przeszłość zarówno konflikty wewnętrzne, jak i walki z sąsiadami zza granicy (w tej właśnie perspektywie pojawia się „zły Niemiec” i stałe zagrożenie niemieckie).
Rozbudowana została także warstwa symboliczna powieści — mocno zaakcentowana została rola przyrody (przede wszystkim poprzez obecność „specyficznie słowiańskich” drzew i zwierząt — jak psy, ptaki czy pszczoły), z drugiej zaś strony szeroko prezentowane są praktyki kulturowe i obyczaje właściwe łagodnemu słowiańskiemu ludowi, np. tradycyjna polska gościnność. Pojawiają się również referencje do wspólnych europejskich korzeni, wyrastających z dalekiej starożytności (oblężenie grodu Chwostka przypomina wojnę trojańską, a na poziomie językowym pojawia się nawet niekiedy typowa dla Homera stylistyka). Co ciekawe, praktyki intertekstualne Kraszewskiego — uhistorycznienie i rozbudowanie tkanki ludowej polskości w powieści — bazują przeważnie nie na rzeczywistym kontakcie z „ludem”, lecz na wykorzystaniu istniejących już w literaturze oraz nauce opisów i klisz. Do świadomego wykorzystania tej strategii pisarskiej zresztą sam autor w pewnym stopniu przyznaje się w Dodatku: „Podania te nawet czerpać już dziś musimy nie u źródła, z ust ludu, który o nich zapomniał, ale z kart kronik, co je napisały niewiernie, starając się stworzyć coś pojęciom swojego wieku odpowiedniego”.
Stara baśń została opublikowana po raz pierwszy w 1876 roku w Warszawie, jednak zaledwie 3 lata potem (czyli jeszcze za życia pisarza) ukazało się drugie wydanie, z ilustracjami autorstwa Michała Andriollego. Powieść zdobyła ogromne uznanie czytelników i do naszych czasów była wielokrotnie wznawiana, stając się jednym z najpopularniejszych dzieł Kraszewskiego. Od 1944 była przez wiele lat lekturą szkolną (usuniętą z listy w 2012 roku, a przywróconą 5 lat później jako lektura uzupełniająca dla szkół średnich). Później książka była nadal lekturą uzupełniającą dla liceów i techników. W ciągu blisko 150 lat od pierwszej publikacji Starej baśni pojawiły się jej liczne adaptacje sceniczne oraz filmowe, by wspomnieć tylko wystawienie w 1907 roku we Lwowie dzieła w wersji operowej (z muzyką Władysława Żeleńskiego i librettem Aleksandra Bandrowskiego), spektakl telewizyjny w reżyserii Ireny Wollen z 1984 roku czy zrealizowany w 2003 na motywach powieści historyczny film fabularny Jerzego Hoffmana Stara baśń: Kiedy słońce było bogiem.
Zachęcamy czytelników do literackiego spotkania z najnowszą wersją powieści, zdigitalizowanej na potrzeby współczesnych odbiorców przez Wolne Lektury.