Potrzebujemy Twojej pomocy!

Na stałe wspiera nas 436 czytelników i czytelniczek.

Niestety, minimalną stabilność działania uzyskamy dopiero przy 500 regularnych darczyńców. Dorzucisz się?

Józef Ignacy Kraszewski, Stara baśń
Posłuchaj w ElevenReader

Pobieranie e-booka

Wybierz wersję dla siebie:

.pdf

Jeśli planujesz wydruk albo lekturę na urządzeniu mobilnym bez dodatkowych aplikacji.

.epub

Uniwersalny format e-booków, obsługiwany przez większość czytników sprzętowych i aplikacji na urządzenia mobilne.

.mobi

Natywny format dla czytnika Amazon Kindle.

Kneź Chwostek/Popiel, wraz z pochodzącą z Niemiec żoną Brunhildą, sprawuje okrutne rządy nad pokojowo nastawionym, złożonym głównie z kmieciów, plemieniem Polan. Niesprawiedliwe panowanie budzi opór gospodarzy, przywykłych do poszanowania przez władze ich tradycyjnych wolności. Narastający przez długi czas konflikt prowadzi do otwartego buntu poddanych przeciw kneziowi, a w konsekwencji do wojny domowej, w którą jednak — z racji koligacji rodzinnych Chwostka — zaangażowani zostają także Niemcy i plemiona pomorskie. Wątkowi polityczno-militarnemu towarzyszy w tle intrygująca historia miłosna: młody kmieć Doman zakochuje się w pięknej Dziwie, ta jednak postanawia poświęcić swe życie boskiej służbie w chramie. Czy dzielnemu wojownikowi uda się zdobyć serce dziewczyny? I jak zakończy się walka o władzę wśród Polan?

Stara baśń (pełny tytuł: Stara baśń: powieść z IX wieku) jest powieścią historyczną autorstwa Józefa Ignacego Kraszewskiego, opublikowaną w 1876 roku. Stanowi ona pierwszą część cyklu powieściowego Dzieje Polski. Książka poświęcona legendarnym początkom państwa polskiego składa się z trzech tomów oraz Dopisku pt. Dziejowe legendy, będącego rodzajem historycznego komentarza autora do tekstu. Fabuła Starej baśni inspirowana jest staropolskimi podaniami i legendami o Popielu oraz rodzie Piastów, a jej akcja rozgrywa się w czasach przedhistorycznych w okolicach Gniezna, Kruszwicy oraz jezior Lednica i Gopło, na ziemiach zamieszkiwanych przez plemię Polan. Poetyka tekstu odwołuje się jednoznacznie do mitologii słowiańskiej, a w warstwie polityczno-społecznej zasadniczą oś fabularną tworzy z jednej strony odwieczny konflikt polsko-niemiecki, z drugiej zaś pogłębiający się rozłam pomiędzy bezwzględną kneziowską władzą a kmieciami, uosabiającymi w powieści pierwotne demokratyczne ideały.

Józef Ignacy Kraszewski w Starej baśni często odwołuje się zarówno do zróżnicowanych wątków historycznych, jak i do znanych tekstów kultury, tworząc własną formułę osadzania współczesnej sobie polskości w europejskiej i narodowej przeszłości (metoda ta zresztą będzie stanowić inspirację dla Henryka Sienkiewicza i innych pisarzy tego nurtu). Autor nie dba przy tym przesadnie o dokumentalną prawdę i nieobce mu są oczywiste anachronizmy. W tekście opisującym wczesne słowiańskie średniowiecze czytelnik odnajdzie zatem liczne aluzje do szlacheckiej demokracji I Rzeczpospolitej (namiastka liberum veto, zrywanie sejmów/wieców, paktowanie z obcymi przeciw swoim, rozbicie wewnętrzne etc.), choć podstawowa kumulacja pseudohistorycznych legend i podań starosłowiańskich dotyczy oczywiście narracji o pożarciu Popiela przez myszy/Myszków i dojściu do władzy rodu Piastów. Mamy zatem przeważnie do czynienia z uhistorycznianiem fikcji, polegającym m.in. na przenoszeniu w przeszłość mechanizmów społecznokulturowych bliższych epoce autora (np. brak wewnętrznej zgody i lojalności w obrębie własnej grupy narodowej) czy na przemycaniu w tekście elementów „chrystianizujących wstecznie” Polskę. Kraszewski ze swobodą „cofa” do momentu kształtowania się mitycznego zaczynu polskiej państwowości problemy XIX-wieczne oraz przedrozbiorowe, projektując w odległą przeszłość zarówno konflikty wewnętrzne, jak i walki z sąsiadami zza granicy (w tej właśnie perspektywie pojawia się „zły Niemiec” i stałe zagrożenie niemieckie).

Rozbudowana została także warstwa symboliczna powieści — mocno zaakcentowana została rola przyrody (przede wszystkim poprzez obecność „specyficznie słowiańskich” drzew i zwierząt — jak psy, ptaki czy pszczoły), z drugiej zaś strony szeroko prezentowane są praktyki kulturowe i obyczaje właściwe łagodnemu słowiańskiemu ludowi, np. tradycyjna polska gościnność. Pojawiają się również referencje do wspólnych europejskich korzeni, wyrastających z dalekiej starożytności (oblężenie grodu Chwostka przypomina wojnę trojańską, a na poziomie językowym pojawia się nawet niekiedy typowa dla Homera stylistyka). Co ciekawe, praktyki intertekstualne Kraszewskiego — uhistorycznienie i rozbudowanie tkanki ludowej polskości w powieści — bazują przeważnie nie na rzeczywistym kontakcie z „ludem”, lecz na wykorzystaniu istniejących już w literaturze oraz nauce opisów i klisz. Do świadomego wykorzystania tej strategii pisarskiej zresztą sam autor w pewnym stopniu przyznaje się w Dodatku: „Podania te nawet czerpać już dziś musimy nie u źródła, z ust ludu, który o nich zapomniał, ale z kart kronik, co je napisały niewiernie, starając się stworzyć coś pojęciom swojego wieku odpowiedniego”.

Stara baśń została opublikowana po raz pierwszy w 1876 roku w Warszawie, jednak zaledwie 3 lata potem (czyli jeszcze za życia pisarza) ukazało się drugie wydanie, z ilustracjami autorstwa Michała Andriollego. Powieść zdobyła ogromne uznanie czytelników i do naszych czasów była wielokrotnie wznawiana, stając się jednym z najpopularniejszych dzieł Kraszewskiego. Od 1944 była przez wiele lat lekturą szkolną (usuniętą z listy w 2012 roku, a przywróconą 5 lat później jako lektura uzupełniająca dla szkół średnich). Później książka była nadal lekturą uzupełniającą dla liceów i techników. W ciągu blisko 150 lat od pierwszej publikacji Starej baśni pojawiły się jej liczne adaptacje sceniczne oraz filmowe, by wspomnieć tylko wystawienie w 1907 roku we Lwowie dzieła w wersji operowej (z muzyką Władysława Żeleńskiego i librettem Aleksandra Bandrowskiego), spektakl telewizyjny w reżyserii Ireny Wollen z 1984 roku czy zrealizowany w 2003 na motywach powieści historyczny film fabularny Jerzego Hoffmana Stara baśń: Kiedy słońce było bogiem.

Zachęcamy czytelników do literackiego spotkania z najnowszą wersją powieści, zdigitalizowanej na potrzeby współczesnych odbiorców przez Wolne Lektury.

Ta książka jest dostępna dla tysięcy dzieciaków dzięki darowiznom od osób takich jak Ty!

Dorzuć się!

O autorze

Józef Ignacy Kraszewski
Karykatura Józefa Ignacego Kraszewskiego, litografował Władysław Walkiewicz według rysunku Arkadiusza Mucharskiego, domena publiczna

Józef Ignacy Kraszewski

Ur.
28 lipca 1812 w Warszawie
Zm.
19 marca 1887 w Genewa
Najważniejsze dzieła:
Stara baśń (1876), Chata za wsią, Hrabina Cosel, Brühl, Kwiat paproci, Anafielas

Niezwykle płodny pisarz, autor przede wszystkim powieści historycznych i obyczajowych, publicysta, działacz społeczny, badacz starożytności słowiańskich, popularyzator źródeł historycznych.
Do najpopularniejszych dziś powieści Kraszewskiego należy Stara baśń. Wśród inspiracji do niej znalazło się kilka wydanych wcześniej tekstów literatury pięknej. Po pierwsze Rzepicha (1790) Franciszka Salezego Jezierskiego, jednego z jakobinów warszawskich, który wyjaśniał przyczynę nierówności społecznych tezą o podboju rolniczej ludności słowiańskiej przez plemię, które przekształciło się w szlachtę (a właśc. magnaterię). Po drugie, Lillę Wenedę (1840) Juliusza Słowackiego, obrazującą podobną tezę oraz pokazującą dwuznaczną rolę chrześcijaństwa jako religii najeźdźców. Po trzecie dramat Mieczysława Romanowskiego Popiel i Piast (1862), w którym dodatkowo nacisk położony został na zagrożenie dla Słowiańszczyzny ze strony państw niemieckich, zaś kościół ukazany został ostatecznie jako gwarant zażegnania konfliktu społecznego między szlachtą a ludem (tj. też między państwem jako systemem instytucji a funkcjonowaniem społeczności połączonej więzami rodowymi i sąsiedzkimi).
Ponadto Kraszewski czerpał ze źródeł historycznych (najwidoczniejsze są ślady adaptacji legend zapisanych w Historii Polski Jana Długosza), z własnych badań nad kulturą materialną dawnych Słowian i Litwy (wydał m.in. dzieła pionierskie: Litwa. Starożytne dzieje 1847 oraz Sztuka u Słowian 1860, zajmował się obyczajowością Polski piastowskiej, pracował nad projektem encyklopedii starożytności polskich dla Akademii Umiejętności w 1875 r.), z opracowań współczesnych mu historyków: Lelewela, Szajnochy, Roeppla i in. Pewien wpływ na treść powieści wywarły również prelekcje paryskie Mickiewicza na temat literatury słowiańskiej, skąd zaczerpnął np. przekonanie o zachowaniu w religii Słowian śladów dziedzictwa praindoeuropejskiego (swoisty panteizm, niektóre bóstwa tożsame z hinduistycznymi). Do swoich źródeł i inspiracji dodał Kraszewski również rzekomo średniowieczny Królodworski rękopis. Zbiór staroczeskich bohatyrskich i lirycznych śpiewów (1818) wydany, a jak się później okazało, również spreparowany przez Vaclava Hankę.

Motywy występujące w tym utworze Wszystkie motywy