Spis treści
Zasadniczo w utworze pozostawiono dawną fleksję i pisownię wyrazów (np. swem twardem, krwawemi dzieły, spójrzenie, pargamin, zwyciężca).
Wprowadzone uwspółcześnienia obejmują: (1.) pisownię wielką/małą literą: Litewskich -> litewskich; Gdańskich -> gdańskich; Krzyżacki -> krzyżacki; Mazowiecki -> mazowiecki; Pannońskie -> pannońskie; Benedyktyn -> benedyktyn; Świętokrzyzkiej -> świętokrzyskiej; Chrześcijańskiej -> chrześcijańskiej; Lacki -> lacki; (2.) ubezdźwięcznienia: zkąd -> skąd; z pod -> spod; zwycięztwo -> zwycięstwo; męzkiej -> męskiej; Świętokrzyzkiej -> świętokrzyskiej; (3.) pisownię łączną/rozdzielną: z pod -> spod; niewymodli -> nie wymodli; niedopuść -> nie dopuść; niedowierza -> nie dowierza; niema -> nie ma; oddawna -> od dawna; siedemnasto-letnie -> siedemnastoletnie; zrana -> z rana; po za -> poza; mybyśmy -> my byśmy; zdaleka -> z daleka; (4.) interpunkcję, np.: usunięcie przecinka przed „lub”; wstawianie przecinka: Wiedzieli o nim i cudzy i swoi -> Wiedzieli o nim i cudzy, i swoi; zmiana rozmieszczenia znaków interpunkcyjnych: Ten miecz i pancerz i szubę z hatłasu,/ Dawno już wilgoć przejadła z mogiły -> Ten miecz i pancerz, i szubę z hatłasu/ Dawno już wilgoć przejadła z mogiły itp.; (5.) pisownię joty: waryant -> wariant; (6.) pisownię ortograficzną w następujących przypadkach: chróstu -> chrustu; puhar -> puchar; nóciła -> nuciła.
Córa PiastówPowieść z dziejów litewskich — 1282 r.[1]
I.
1
I znowu chodźcie posłuchać ciekawie, —
I znowu bitwę przed oczy wam stawię,
I znowu kreślę litewskie postacie,
Brodate, dzikie, ubrane w niedźwiednie[2],
5Miękkie jak dzieci, gdy w domowej chacie,
Straszne, gdy idą w krainy sąsiednie,
Kiedy dzikości popuściwszy wodze,
Kąpią się we krwi, rabują w pożodze[3].
Nawet, niepomny obowiązków syna,
10W niedobrej chwili kreślę ich oblicze,
Gdy ich bojaków[4] skrwawiona drużyna
Wiedzie z sąsiady[5] wojny napastnicze
Dla brzydkiej zemsty lub brzydszej łupieży.
II.
15
Wstyd nie płomieni synowskiego czoła,
Że mych praojców łupieżcami zową:
Czyż ich sąsiady żyjące dokoła,
Co wyznawały wiarę Chrystusową,
Lepsze poganom podawały wzory
20Bratniej miłości i świętej pokory?
Kiedy zachodni rycerze jak fala
Zabijać Litwę dla odpustu płyną,
Zowiąc jej synów dziećmi Beliala,
Dzikim potworem i leśną gadziną;
25Czegóż się dziwić, że gromada dziczy
Głowę podniesie i żądłem zasyczy,
Kiedy go Perkun[10] do zemsty poduszczy?
Bardziej się dziwić, gdy dziki syn puszczy
30Słodkim uczuciom da przystęp do duszy,
Łzami czułości zaleje się hojnie,
Kiedy starcowi dłoń synowską poda,
Gdy uszanuje słabszego na wojnie,
35Kiedy oszczędzi dla rycerskiej cześci[13]
Głowę dziecięcą albo wstyd niewieści.
Spytajcie wtedy: skąd on cnotę bierze?
Gdzie on to widział? kto w nim ludzkość budzi?
Czy własne serce? albo leśne zwierzę?
40Skąd się nauczył? — pewno nie od ludzi!
Gdy doń Krzyżacy pukają we wrota,
Wie, co go czeka od wyznawców Chrysta:
Starcom zaguba, niewiastom sromota,
Mężom kajdany i hańba wieczysta,
45A chacie płomień, a bogom zniewaga —
Nikt nie wymodli, nikt się nie wybłaga.
I Litwin — srogi, gdy twierdzę zdobędzie,
Pluska się we krwi, nie oszczędza jęku,
A miecz i ogień, zniszczenia narzędzie,
50Nie dopuść Boże widzieć w jego ręku!
Jednak wśród ognia, wśród jęków skonania
Uszy zatyka i oczy zasłania:
Bo mu potrzeba być sroższym od zwierza,
A on własnemu sercu nie dowierza.
55Żelaznym hełmem uzbrojona głowa
Lęka się dumek[14], co rozczulić mogą,
A dzielna ręka w godzinę złowrogą
Od bicia serca zadrżeć mu gotowa:
Och! bo to serce bogowie odlali
60Z miękkiego wosku i ze twardej stali.
III.
Dawno już w próchno rozpadły się ręce
Owego ludu, co w szumnym rozgwarze
Dał Trojdenowi[17] oznaki książęce,
65Co mu zwierzając przyszłość swojej doli,
Przybrał młodzieńca w uroczyste szaty,
Dał mu miecz kuty i pancerz bogaty.
Ten miecz i pancerz, i szubę z hatłasu[21]
70Dawno już wilgoć przejadła z mogiły;
Trzy łokcie ziemi i sześć wieków czasu
Tamtejszych ludzi dawno już przykryły.
W stolicy Kniaziów, w odwiecznym Kiernowie,
Kurhany władców zaorane miedzą[22];
75Śpi stara Litwa — a jej potomkowie
Nawet podania swych ojców nie wiedzą[23].
Zimnym toporem ścinają dąb wzniosły
Z piersi pradziada na grobie wyrosły;
A z niego drewka szczepiąc[24] do komina,
80W święto do ognia zaprosiwszy gości,
Naród cóś[25] marzy, niby przypomina,
Majaczy powieść o starej przeszłości.
Wtedy cóś burzy jego krew zaskrzepłą,
Iskra zapału odżywa w nim jawna;
85Czy to z powieści, czy z kominka ciepło?
Może ten ogień tlał w duszy od dawna?
Bóg raczy wiedzieć!
IV.
Litewską stolicę
Po Narymuncie[26] objął Trojden młody.
90Już go poznały sąsiednie narody,
Gdy jeszcze sprawiał podlaską dzielnicę,
Wiedzieli o nim i cudzy, i swoi,
Że mądry w radzie, a chrobry we zbroi.
Ze swej stolicy, jak ze skały sokół,
95Śledził, skąd grożą najbliższe zamachy:
I Ruś, i Niemców, Mazowsze i Lachy[27]
Bystrem spojrzeniem obrzucił naokół.
Wszędy wrogowie na Litwę zażarci,
Gotowi działać czy jawnie, czy zdradnie.
100Trojden rozmyślał: kogo naprzód skarci?
Czyje najazdy uprzedzić wypadnie?
Najniespokojniej jego oko pada
Na Mazowiecką dzielnicę Konrada[28].
V.
Syn Ziemowitów — od Białego Leszka
105Dzierżył te kraje na prawach wasali.
Znajoma Litwie na Mazowsze ścieżka,
Znajome pola, gdzie krew przelewali,
I twarde mury mazowieckich grodów,
I twarde piersi tamecznych narodów.
110Dziś dobra pora odznaczyć się świetnie:
Trojden wypadków mazowieckich świadom,
Konrad, pacholę siedemnastoletnie,
Sił jeszcze nie ma oprzeć się napadom;
Matka, po życia smutnego kolejach,
115Mężowskiej śmierci płacząc dogorywa;
A lud Mazowszan pracuje we żniwa,
A baronowie polują po kniejach,
A starostowie ucztują w komnatach,
A straż zamkowa usypia na czatach.
120Niechże ucztują, niech bawią się sami,
Niech śpią ich straże z bardyszem[29] we dłoni,
Nim róg litewski pobudkę zadzwoni
Pod ceglanemi ich grodów basztami.
VI.
Trojden dał hasło o rannej jutrzence:
125Pokorne echo z gór, lasów i rzeki
Poniosło pilnie rozkazy książęce —
Przez dzień obiegło po Litwie dalekiej,
Że każda strona, każdy Litwy przedział
Już się wieczorem o haśle dowiedział.
130I z gór, i z lasów wychyliły głowę
Srogie postaci wojowniczej dziatwy.
Śpieszą pod Kiernów wojska Trojdenowe,
Że ich rachunek zaprawdę niełatwy,
A wszystko krzepka gdyby[30] dęby młodzież,
135Chrobre[31] jej twarze, a straszliwa odzież.
W niedźwiedzich szubach, kudłami do góry,
Przy bokach trąba i siekiera wisi,
W rękach oszczepy, korbacze[32], kostury,
A zamiast czapki łeb wilczy lub rysi,
140A jeszcze inszy uczepił na czole
Długie kły dzika lub rogi bawole;
A konie Litwy oszyte w rogoże[33]
Parskają spięte tręzlą[34] wojownika, —
Zdumione oko rozeznać nie może:
145Jaki to potwór z lasu się wymyka?
Bo ludzkich kształtów dojrzeć tu niesnadnie[35],
Chyba je serce lękliwe odgadnie.
VII.
Na przodzie Litwy książę Trojden hasa:
Ma strój ozdobny junacko a suto,
150Uderza w trąbę, co wisi u pasa,
W trąbę bawolą we srebro okutą.
Kibić[36] ma smukłą — znać zaraz młodziana,
A hełm wysoki, roboty nie lada,
A kita strusia, wiatrami rozwiana,
155W pysznych zakrętach na szyję mu spada.
Twarz ogorzała, lecz kraśna[37] a świeża,
Brew'[38] lekkim marsem pysznie się najeża;
A spod brwi gęstej gdy spojrzeniem strzela,
To mu i sokół zda się nie dostoi —
160Wzrokiem przeszywa pierś nieprzyjaciela
I czułe serce niewinnej dziewoi[39].
Włos kędzierzawy i kita pierzasta
Igrają z wiatrem, gdy leciuchno wionie;
Zdobi wąs czarny Trojdenowe skronie,
165A czarna broda bujno mu zarasta.
Ręce niezbrojne, krom[40] lnianej odzieży,
By tem swobodniej wymierzać zamachy,
Pancerz u piersi kolcami się jeży,
A na ramionach ma skrzydełka z blachy.
170Przez jedno ramię, na rzemiennym pasie
Wisi róg żubra, którym hasło dawa[41];
Przez drugie ramię szeroka, jaskrawa,
Zwisa siekiera, co krwi pragnąć zda się.
U boku wodza, na poprędze złotej,
175Miecz długi, ciężki, niekształtnej roboty.
Rumak, obleczon czaprakiem z niedźwiedni,
I rży, i parska, snadź[42] zwycięstwo wróży…
Truchlejcie ludy krainy sąsiedniej,
Już wam podobno nie ostać się dłużej!
180Nie dla popłochu, nie na popis marny
Ten hufiec z puszczy wynurzył się czarnej!
Aż rzeźwo słuchać, gdy ziemia zatętni
Pod kopytami niezliczonych koni,
Aż echo rade, gdy wojacy chętni
185Gwarliwie jadą po leśnej ustroni,
Lub z męskiej piersi, co się nic nie lęka,
Zagrzmi w sto głosów pochodu piosenka.
VIII. Pieśń pochodu Litwinów[43]
Niech wesoło szumi las:
Kniaź do boju wezwał nas;
190Umocnijmy dzisiaj ducha,
Jutro falą krew zaplucha —
Idziem w dobry czas.
Śmiało, koniu, idź na bój!
Towarzyszu dobry mój!
195Kiedy pan twój wrogów draźni,
Ty nie pierzchaj dla bojaźni,
Ale mężnie stój.
W mocnych murach mieszka Lach[44],
Ale w piersiach jego strach;
200A my Lacha w jednej chwili
Zwyciężyli, wyszydzili,
Wzięli twierdzy gmach!
Ziemię Niemców dobrze znam:
Bo dziewczęta kraśne[45] tam;
205Lecz my Niemca krwią się zleli,
Krasawice[46] uścisnęli,
Nie uciekły nam!
Gdyśmy dalej poszli w tan,
Drżały mury gdańskich ścian —
210My wypadliśmy z zasadzki,
Aż pobledniał[47] wódz krzyżacki,
Gdańskich murów pan!
IX.
Babiński zamek choć ludny i zbrojny,
Lecz mur i rycerz niegotów do wojny.
215Zwodzona brama na oścież otwarta,
Wały zarosły, ostrokół wyjęty,
Wodzowie drzemią, a żołdacka warta
W sąsiednich puszczach walczy ze zwierzęty[48]:
Bo książę Konrad syn Ziemowitowy
220Polubił tylko biesiady i łowy.
Niedoświadczony, zwyczajnie jak młodzian,
Ognia nad domem nie baczy — i nie wie,
Że najstraszniejsze przygasłe żarzewie,
Że wróg najbliższy, kiedy najmniej spodzian[49].
225Jeleń wysmukły przebieżał mu drogę,
Więc postanowił spolować rogacza,
I wszystkich wodzów, i całą załogę
Wezwał na łowy.
Drużyna junacza,
230Barony państwa, jakby motłoch ślepy,
Marnie w ostępach łamią swe oszczepy.
Już drugi tydzień jak goście sproszeni:
Z rana za zwierzem goni się gromada,
W południe sypia wpośród leśnych cieni;
235Wieczorem gwarno do uczty zasiada,
A książę wesół — a zdrojami płyną
Miód mazowiecki i pannońskie[50] wino.
X.
Właśnie przy zwłokach leśnego rogala
Huczna drużyna piła pogrzebowe,
240Gdy łoskot trąby odezwał się z dala,
Raz… drugi… trzeci… ozwały się wreszcie
Okrzyki mężów i płacze niewieście.
Konrad spójrzenie zwrócił ku drużynie:
245«Słyszycie — mówi — skąd ten okrzyk płynie?»
«Nic, Mości książę, wszak słuch mi się nie ćmi;
(Odpowie Pełko, starszy wojewoda)
To jakaś w wiosce kłótnia między kmiećmi[53].
Kończmy kielichy: bo przerywać szkoda!»
250«Czyście słyszeli te trąby rozgwary?»
(Zapytał książę Zbigniewa Kanclerza).
«To jakiś strzelec zwoływa[54] ogary.
Śpieszmy do lasu: bo opuścim zwierza».
«Widzicie łunę pożarną na niebie?»
255(Rzekł ku Lassocie, staroście warowni).
Lassota spójrzał naokoło siebie:
«To nic — odpowie — to jacyś wędrowni,
Jacyś pielgrzymi, wracając z odpustu,
Przy drodze sobie naniecili chrustu[55].
260Spocznijmy raczej, miłościwe książę:
Bo jutro rano pracowite łowy.
Niech Wasza Miłość swój pancerz odwiąże».
Taką dał radę starosta grodowy;
Trafiło słowo do ucha Konrada:
265Odwiązał pancerz i swój oszczep składa,
A na niedźwiedni, jak w miękkiej pościeli,
Układł się[56] książę, plemię Ziemowita;
Wzorem książęcia dworzanie posnęli.
A poza lasem znowu trąba zgrzyta
270I słychać jęki zmięszane z hałasem,
I chmura dymu zawisła nad lasem.
XI.
A Trojden w zamku — już wdarł się na wały,
Trąby litewskie w warowni zagrały;
275Wstąpił w swe prawa zwycięzca ponury.
Litwin z okrzykiem do skarbcu się wdziera
I srebra Piastów garściami rozdziela.
Drzwi do kaplicy rozdarła siekiera,
Gdzie był złocisty obraz Zbawiciela;
280Zabrano srebrne wzorzyste ornaty,
Złote kielichy i relikwijarze.
Do nóg Trojdena padał ksiądz brodaty,
Pewien, że świętość uszanować każe.
Bóg, Religia, Chrystus, CierpienieTrojden popatrzył na oblicze Chrysta:
285«To Bóg wasz? — spyta — za cóż go męczycie?»
Stanął, podumał — i łza uroczysta
Z oczu pogańskich polała się skrycie;
I rzekł do księdza: «Ten krzyż to mi znany,
Bo go Krzyżacy na swych płaszczach noszą;
290Pewno to przez nich Bóg ukrzyżowany:
Bo oni męczyć gotowi z rozkoszą.
Czemuście, pytam, stary wajdeloto,
Nie dali wiedzieć do Litwy w tej chwili?
Tam insze bogi — ale mniejsza o to —
295Waszego Boga my byśmy bronili.
Och! jak on cierpi! jak zraniony srodze!
Za cóż go męczą ciernistą koroną?» —
Tak mówił Trojden — i krzyknął na wodze,
By nic z kaplicy więcej nie ruszono.
300Litwa, czcząc rozkaz książęcej potęgi,
Wyszła z kaplicy i dalej się wali
W ciemne komnaty, gdzie chowano księgi
Pargaminowe[59] z klamrami ze stali.
Jedne z nich świętsze a oprawne suto,
305Stalnym łańcuchem do półki przykuto; —
Insze, obite cedrowemi deski[60],
Pobożna ręka zebrała dokoła,
To są Doktory, Ojcowie Kościoła,
Z nich dusza ludzka ma pokarm niebieski;
310A insze pracy niesłychanej potem
I piękne kunsztem wybornej skryptury[61],
Malował barwą, naprowadził złotem
Mnich benedyktyn świętokrzyskiej góry —
To chrześcijańskiej nauki filary
315Ewangielija[62] lub Testament stary;
A insze zasię pargaminu skręty,
Żywe świadectwo pięknej świata chwili,
To Marek Tullus, Horacy, Wirgili,
Starego Rzymu relikwijarz święty.
320Rzym, chrzestna matka Lechowej krainy,
Podarowała ten spadek jedyny,
Jak święte krzyżmo[65] wiary i oświaty.
Piśmienne skarby Piastowie od wieka
325Zbierali skrzętnie, kupowali drogo.
Ale się Litwin w książki nie zacieka:
Lęka się czarów, które w nich być mogą.
Zamknięty w klamrach może tam duch jaki
Wywoła wróżbę Litwinom złowieszczą;
330Kto wie, te czarne i kraśne[66] zygzaki
W swych ostrych żądłach czy jadu nie mieszczą.
Tak się lękając nieznanej potęgi,
Trojden spoglądał na łacińskie księgi;
Wdział rękawicę — i wolumen stary
335Ujął, popatrzył raz, drugi i trzeci,
I rzekł do Litwy: «Wynieście te czary,
Puścić je z dymem — niechaj zło uleci».
Więc dzika tłuszcza na księgi się miota,
Odziera klamry ze srebra i złota,
340
I skarby wiedzy rzuca nań bezładnie.
A kiedy ogień z między kart wybucha,
Gdy się pargamin kurczy i popieli,
Litwini z boku naocznie widzieli
345Latającego ponad stosem ducha:
Jak biały ptaszek zwinął się w przestrzeni.
Otoczon blaskiem ze siedmiu promieni.
To był zaprawdę duch mądrości Bożej,
Z którego Światło, Roztropność, Odwaga;
350Ten Duch skrzydlaty nie mści się, nie sroży;
Kiedyś go Litwa na klęczkach przebłaga;
On na jej głowę rzuci swe odblaski
Ze siedmiorakich promieni swej Łaski.
XII.
Aż dotąd w zamku był rabunek cichy:
355Związana warty[69] żołnierska drużyna,
A tłum niewieści i dwa stare mnichy
Żadnym oporem nie drażnią Litwina,
Kto niedołężny, pogląda z daleka,
Kto może uciec, trwożliwie ucieka.
360Ale gdy Litwin lochów się dopyta,
Gdzie stały miody kołodzieja Piasta,
Gdy pije stare wina Ziemowita,
W zagrzanych głowach szaleństwo urasta.
Już się zwyciężca[70] na niewiasty miota,
365Na karkach starców próbuje brzeszczota,
Podkłada ogień pod dębowe ściany,
Puszcza do okien kamienie i strzały,
Już dzikie pieśni, już trąby zagrały,
Zawył wrzask dziki z płaczem pomięszany;
370A kędy[71] stąpią zwyciężcy gwałtowni,
Krew bryzga ziemię i ściany warowni
Wtem most zatętnił — i co siła zmoże
Pędzą z ostępu strzelcowie[72] Konrada,
Zbrojni w oszczepy i myśliwskie noże.
375Pełko piorunem na Litwiny[73] wpada,
Tratuje końmi ich wpół pijane głowy,
W szerokie piersi wpędza sztych stalowy.
Prędko się Litwa z upojenia trzeźwi
Sygnałem trąby i krwawemi dzieły[74],
380I bój gwałtowny zakipiał tém rzeźwiej,
Że chrobre piersi dawno go pragnęły.
W lekkich kolczugach wymuskane Lachy
Zwinniej harcują i mieczami sieką;
Litewskich ramion silniejsze zamachy
385Zadają cięcia straszliwsze daleko.
Grzmią silne piersi, człek z człekiem się splata,
Zgrzytają miecze po pancernej blasze,
Prosta niedźwiednia i zbroja bogata
Latają w szmaty — łamią się pałasze,
390Żelazne hełmy druzgocze siekiera,
Śmierć ulatuje i swe łupy zbiera.
XIII.
Dowódca zamku Pełko siwobrody
Z młodym Trojdenem puszcza się w zawody.
Wiek ich nierówny, ale dzielność równa;
395Spotkać się z sobą pragną najgoręcej:
Dusza Trojdena ognistsza, gwałtowna;
Lecz Pełko w boju doświadczony więcej.
Zwarli się na pół żelaznemi ciały[75] —
Jeden drugiego nie zachwiał, nie zdążył;
400Grzmotnęli w miecze, aż skry posypały —
Lecz żaden miecza w piersiach nie pogrążył.
Ciosy Trojdena piorunem ognistym
Z góry z gwałtownym uderzają świstem.
Pełko, jak granit mchem siwym porosły,
405Tępi pioruny na swem twardem łonie.
W oczach Trojdena całe piekło płonie; —
U Pełki uśmiech bohaterski, wzniosły,
Miecz zda się przyrósł do prawicy dziada,
Na każde cięcie — cięciem odpowiada,
410Po każdym ciosie znać, że wprawna ręka,
Lach litewskiego nie szczędzi mocarza,
Gniewem nie płonie, śmierci się nie lęka,
Życia niebacznie na sztych nie naraża:
Był to bój piękny — i Litwa, i Lachy
415Stanęli patrzeć, co się zeń wywiąże.
Lach miał kolczugę, a litewskie książę
Pancerz ze szwedzkiej wykowany blachy.
Miecz u Litwina był gruby, miedziany,
Kuty po prostu w niemieckiem kowadle,
420Zwijał się w rękach szybko i zajadle,
Rąbał kolczugę, lecz nie zadał rany.
A miecz u Pełki stalowy, wenecki,
Dobrze hartowny i cieńki[76] jak wstęga,
Takt jego pewny, zamach nie zdradziecki,
425Przekrawa pancerz, aż do ciała sięga,
A gdzie dosięże, to jak ogniem pali,
Kraśny[77] krwi sznurek wytryska spod stali.
Lecz takie cięcia, to jak żądła pszczole[78]
Burzą do zemsty Litwina nad Lachem:
430Trojden zakipiał — i silnym zamachem
Strzaskał mu stalną przyłbicę na czole.
Pełko się zachwiał i na odlew płatnie,
Pancerz Trojdena ugiął się podatnie;
Aż prysnął rzemień, co mu pancerz spinał,
435Ciężki napierśnik oderwał się z szyje[79]; —
Już w rękach Lacha wenecki puginał
Miał się dopytać, kędy serce bije;
Gdy mężny Trojden swe miedziane ostrze
Wrąbał mu w czoło — padł lacki[80] wojwoda,
440Jak dąb spróchniały gdy się gromom poda,
Z trzaskiem po ziemi konary rozpostrze,
Pierś Lacha takty ostatnie dobija,
A usta szepcą: Jezus i Maryja…
Skonał…
XIV.
445
Litwini wszędy górę biorą;
Lach pod ich stopy rzuca miecz z pokorą.
Jeszcze krwią płynie podwórzec zamkowy,
Jeszcze gdzieniegdzie walka kipi żwawo.
Leżą na ziemi okryte kurzawą
450Szczątki zbroicy[81] i ludzkie tułowy,
Dobija rannych litewska siekiera,
Jęk konających aż duszę rozdziera.
Już Trojden z Lachów boleśnego[82] jęku
Może odgadnąć zupełną wygranę[83], —
455Zamek bezbronny ujrzawszy w swem ręku,
Chce z niego zabrać łupy niezabrane,
Więc broń obejrzał, porozstawiał czaty
I poszedł w dalsze zamkowe komnaty.
XV.
Po starych komnat kamiennej podłodze
460Idzie stukając miedzianym brzeszczotem,
Wiedzie za sobą swoje chrobre wodze[84],
A twarz zwyciężcy zlana krwią i potem.
Kibić ma smukłą, znać zaraz młodziana,
A hełm wysoki, roboty nie lada,
465A kita strusia wiatrami rozwiana
W pysznych zakrętach na szyję mu spada.
Twarz ogorzała, lecz kraśna a świeża,
Brew' lekkim marsem pysznie się najeża.
A spod brwi gęstej gdy spójrzeniem strzela,
470To mu i sokół zda się nie dostoi:
Wzrokiem przeszyje pierś nieprzyjaciela
I czułe serce niewinnej dziewoi.
Choć jest zwyciężcą wśród warowni Piasta,
Szałem wściekłości oko mu nie płonie,
475Zdobi wąs czarny Trojdenowe skronie,
A czarna broda bujno mu porasta.
Ręce niezbrojne, krom lnianej odzieży,
By tem swobodniej wymierzać zamachy.
Pancerz u piersi kolcami się jeży,
480A na ramionach ma skrzydełka z blachy.
Dwie mu popręgi idą przez ramiona:
Na jednej trąba, którą hasło dawa,
Na drugiej ostra, szeroka, jaskrawa,
Zwisa siekiera już krwią napojona;
485Krew'[85] na jej ostrzu jeszcze się rumieni,
Spada kroplami na tafle kamieni.
XVI.
Z głuchym łoskotem przeszli dwie komnaty,
Tylko im echo na odpowiedź tętni.
Tu stare Piasty dawniejszemi laty[86],
490Tu ucztowali wodzowie pamiętni,
Tu zwykł i Konrad zmordowany łowy[87]
Ucztować z pany, ze swymi starosty;
Na łosich rogach wsparty stół dębowy,
Dalej ławice[88], gdzie siada lud prosty;
495A dalej sfory przykute do ściany,
Gdzie śpią ogary i łowcze brytany;
A dalej komin, co w słotną pogodę
Sowitym ogniem wybuchał po sali,
Kędy siadają starcy siwobrode[89],
500A u ich kolan pachołkowie mali,
Gdzie z piersi mężów wesołość wybucha,
Gdzie miód i wino leje się w puchary; —
Dziś ta komnata i pusta, i głucha,
Ledwie rozmierzyć okiem jej obszary,
505Tylko tu goszczą od końca do końca
Echo rozwlekłe i pasemka słońca
U krat okiennych.
Komin się nie węgli,
Gwar pogadanki nie kipi wesoło.
510Litwini przeszli, spójrzeli wokoło,
Wreszcie do trzecich podwojów[90] dosięgli.
XVII.
Trojden pchnął we drzwi — ciężkie rygle pękły,
Skrzypnęły rdzawe zawiasy na osi.
Litwin się cofnął, jak gdyby przelękły,
515Rękę do boku… i już miecz podnosi:
Mniemał, że jaka ukryta zasadzka,
Miał już syn puszczy zaryknąć z nałogu;
Lecz się opatrzył — to dziewica lacka
Przeciw zwyciężcom stanęła na progu.
520Była to Hanna, córka Ziemowita,
Rycerska siostra gnuśnego Konrada.
Jak biała róża, gdy jeno[91] rozkwita,
Tak twarz dziewczęcia nadobna i blada;
Lecz jej spójrzenie ogniście się żarzy,
525A wyraz strachu nie postał na twarzy.
Po ojcu wnuczka i prawnuczka Piasta,
Kędy się rodzą i Chrobrzy, i Śmiali,
Wśród szczęku broni rodzi się, wyrasta,
Dzieckiem igrała z bardyszem ze stali.
530Stara piastunka nad księżniczki głową
Nuciła starą piosenką bojową,
Gwarzyła różne ciekawe powieści
O Litwie srogiej i łagodnej razem;
Cóż więc dziwnego, że umysł niewieści
535Zbratał się z wojen straszliwym obrazem?
W czarnej odzieży i w białem nagłowiu,
Stanęła we drzwiach jak rycerz na straży,
Myśliwski oszczep dzierżąc w pogotowiu,
Groziła przebić, kto wnijść się odważy.
540Litwin oszczepu nie lęka się pchnięcia,
Złamałby oręż, co dziewica pieści;
Lecz piękny wyraz godności niewieściej
Straszliwszem ostrzem przebił pierś książęcia.
Jakiś wstyd przebiegł po zwyciężców tłumie;
545Znowu spójrzała — cofnęli się srodzy,
I mową ruską, co Litwa rozumie,
Tak się ozwała do litewskich wodzy:
«Słabość dla mężnych jedyna zapora.
Nie wnijdziesz dalej: bo tam matka chora.
550Książe rycerskie! bądź wierny twej cześci,
Nasza niedola niech nas zabezpiecza.
Szanuj dom Piastów w dniu jego boleści,
Nie nadużywaj praw twojego miecza.
Prawa zwyciężcy, zdobyte gwałtownie,
555Kończą się tutaj, gdzie jęczy choroba.
Masz skarby nasze, piwnice, zbrojownie,
Zabieraj wszystko, co ci się podoba,
A cześć uszanuj w godzinę złowrogą:
Bo twoje losy przeważyć się mogą.
560Nie patrz szyderczo, że słaba i młoda
Grożę oszczepem chrobremu wodzowi:
Gdy o cześć idzie, Bóg losy stanowi,
Bóg mię uzbraja, a rozpacz sił doda.
Potrafię umrzeć; lecz dopóki zginę
565Nie wstąpisz, wodzu, w komnaty matczyne!»
Rzekła — i k'piersiom[92] litewskiego księcia
Podnosi oszczep, na życie niepomna,
Płonie w jej twarzy wstydliwość dziecięcia,
A w oczach zapał i wola niezłomna.
XVIII.
570
Trojden pokraśniał[93], spuścił wzrok ku ziemi
I zakłopotan do dziewicy rzecze:
«Kniahini Lachów! my chrobrzy z chrobremi;
Lecz u nas w piersiach jest serce człowiecze.
Żaden zły zamiar w mej myśli nie postał,
575I żal, i wstyd mi, żem zwyciężcą został.
Lecz na to wojna… ta czasem zaślepi,
Czasem się rycerz w bitwie zapomina,
Wziąłem wasz zamek — to nie moja wina:
Dlaczegóż wasi nie strzegli go lepiej?
580Nie wskrzesić z martwych tych, co w boju padli;
Lecz każę przestać wojennej srogości.
Nie mówcie, proszę, żeśmy zbyt zajadli,
Przyjmijcie, Lachy, Litwinów za gości;
Dziś w waszym zamku zajmiemy załogę,
585A jutro w dalszą puścimy się drogę!»
Rzekł i na stronę wodzów odprowadza,
Wydał rozkazy do drużyny dzikiej
I w jednej chwili Trojdenowa władza
Ucisza w zamku bojowe okrzyki.
590Staje jak wryta zawścieklona tłuszcza,
Wpół taktu w bójce żelazo upuszcza,
Tylko z dziedzińca posłyszysz z daleka
Jęknie raniony lub trwożny ucieka.
XIX.
595
Zdumionem okiem na Trojdena patrzy;
Bo czyn szlachetny, piękniejszy im rzadszy,
Serce dziewicze zhołduje widocznie,
Jeśli chcesz mężu mieć łaski Kupida[95],
Trefić twe włosy na mało się przyda,
600Niechaj niewiasta raczej na twem czole
Pięknego czynu widzi aureolę!
Ty strojny blaskiem twojego promienia,
Zostaw zaloty pieszczonej młodzieży,
Niech z oczu twoich zamiast przymilenia
605Jak błyskawica wielka myśl uderzy,
A ta co myśli, co czyny wywoła,
Potędze twojej oprzeć się nie zdoła,
Dusza jej stanie w nadziemskim zakresie.
Dumna twym czynem przestanie być płocha,
610Ołtarz dla ciebie w swojem sercu wzniesie,
Wprzódy uwielbi, potem cię pokocha,
A taką miłość, uwielbienie, chlubę,
Niełacno z serca, niełacno utraci,
Choćbyś jak Trojden w jej dom niósł zagubę,
615Choćbyś się skrwawił posoką[96] jej braci,
Ona niepomna swych łez i rozpaczy,
Duszę pogrąży w twego czynu pięknie,
Wszystko zapomni, wszystko ci przebaczy
I mimowolnie przed tobą uklęknie,
620Bo serca niewiast lękliwe a drżące,
Każde wrażenie do głębi poruszy,
Czułe na piękno jak kwiatek na słońce,
Lubią się zdumieć bohaterskiej duszy.
XX.
Trojden powrócił — a na jego czele
625Już się promieni cnotliwe wesele
I pięknym blaskiem wzrok mu się rozżarzy,
I mężne ręce jak do prośby składa;
Tak w tej postaci było mu do twarzy,
Że się spłoniła krasawica blada.
630«Kniahini Lachów! wnet bój się uśmierzy;
Wrócę[97] wam łupy, wynagrodzę straty.
Wpuśćcie mnie teraz do dalszej komnaty,
Niechaj się waszej pokłonię macierzy[98],
Niech trudy wojny złożywszy z mej szyje,
635Z Piastowym rodem chleb i sól spożyję».
«Szlachetny Kniaziu! — odpowie mu Hanna —
Możesz rozkazać, a prosisz z pokorą.
Ale twój pancerz i zbroja blaszanna
Może przestraszyć moję matkę chorą,
640Na twym toporze i na pochwie miecza,
Patrz, jeszcze płynie świeża krew' człowiecza.
Zdejm z głowy kirys[99], odpasaj oręża,
A chleba z nami spożyjesz pospołu.
U moich przodków szerokiego stołu
645Jest gdzie pomieścić rycerskiego męża.
Rycerstwo nasze jest przy moim bracie,
Wkrótce powróci z obławy na zwierza,
I wypijecie puchary przymierza,
I ręce sobie chętliwie[100] podacie.
650U Ziemowitów — u stołu Konrada,
Nie bój się, żadna nie grozi ci zdrada!»
XXI.
Wyszła uprzedzić matkę o gościnie,
Trojden zdejmuje hełm pierzasty z głowy,
Otarł krew' lacką, co po zbroi płynie,
655Odpasał z ramion swój topor stalowy
I miecz swój gruby, wykowany z miedzi,
I tęskno z komnat czekał odpowiedzi.
XXII.
«Wnijdź, książę Litwy! gość w domu, Bóg w domu».
Mówiła Hanna rumieńcem oblana,
660Wzięła za rękę pięknego młodziana,
A już jej ręka drżała po kryjomu.
Szli przez komnatę sklepioną, wysoką, —
Nic nie przerywa uroczystej ciszy;
Trojden k'niej zwrócił płomieniste oko
665Cóś mu się zdało, że westchnienie słyszy;
Zwiesiła główkę — a Pan Bóg że zgadnie,
Co się tam w myśli dziewicze zakradnie,
Wtem się sąsiednia otwarła alkowa[101]:
Tam matka Hanny, poważna matrona,
670Księżniczka z Rusi, Ziemowita wdowa,
Jęczała długą niemocą dotkniona
I obyczajem swej rodzinnej strony
Chciała uklęknąć — lecz chwieje się, słania.
«Kniahini Lachów! — rzekł Trojden wzruszony —
675Dajcie mi rękę na znak przejednania».
«Nie gub nas, nie gub i duszą, i z ciałem!
My wiemy, wiemy, czem są wojny prawa!»
Mówiła matka z wejrzeniem nieśmiałem,
A łza boleści na jej oczach stawa[102].
680«Pokój wam, księżno! — Trojden jej odpowie,
Zgrzybiałą rękę całując z pokorą —
Nie bój się Litwy: już my nie wrogowie;
Złóż na posłanie twoję[103] głowę chorą.
W twym grodzie Litwin tryumfował górą;
685Lecz się ukorzył przed kraśną[104] twą córą».
«Hanno! — spytała mazowiecka księżna —
Czemu Konrada nie mam przed oczyma?
Pewnie, gdy naszła drużyna orężna,
Wybiegł do walki — może go już nie ma!
690O, głowa biedna! głowa moja siwa!
Jakiegoż dzisiaj sieroctwa dożywa!» —
I załamała rozpaczliwie ręce.
«Na co mi życie? na co mi zaszczyty?
Na co mi państwa i grody książęce?
695Mówcie: gdzie Konrad? czy syn mój zabity?…
Wodzu Litwinów! tem samem żelazem
I mnie zabijcie… zabijcie z nim razem!»
«Konrad z panami na łowach się cieszy».
(Odpowie Hanna). «On nic jeszcze nie wie.
700Obaczył pewnie nad zamkiem żarzewie[105],
Nie bój się, matko, zaraz tu pośpieszy».
XXIII.
«Jam tutaj, matko! — zabrzmiał okrzyk w sali
Potrafię chodzić po ojcowskiej ścieżce.
Niedługo będą cieszyć się zuchwali:
705Z grodu mych przodków wycisnę łupieżce[106]!»
Drzwi się rozwarły — i Piast młody wpada;
Zajadłość w oku, miecz w ręku Konrada.
«A, tuś mi Kniaziu!… tu na moje szczęście!»
Rzekł k'Trojdenowi podbiegając srodze.
710Trojden bezbronny ścisnął silne pięście,
Grzmotnął mu w piersi, złożył na podłodze.
Krew' kipi w piersiach Piastowego syna,
Powstał z podłogi… słania się i chysta —
Miecz w jego rękach jak piorun zaśwista,
715I straszna walka znów się rozpoczyna.
Litwin hartownej podobien[107] opoce,
Znowu mu w piersi całą siłą grzmoce.
Lecz w tejże chwili, jak jutrznia poranna,
Pomiędzy dwiema grzmotowemi chmury,
720Między walczących przedziera się Hanna,
Rozbroić zapęd i gniew ich ponury.
«Nie sroż się, bracie! posłuchaj mię wolej[108];
Od twojej zemsty nie wskrzesną umarli.
Wiadoma losu wojennego kolej:
725Litwini wpadli — nasz zamek odarli.
Była tu walka mordercza i wściekła;
Część naszych padła, a reszta uciekła.
Nasi zwyciężcy już byli gotowi
Rozpocząć pożar i rabunek w grodzie;
730Jam tylko sama wyszła ku wodzowi —
Męska szlachetność już mu duszę bodzie:
Wstrzymała walkę jego woli władza,
Łupy nam wraca, szkody wynagradza.
Wyzuł się z hełmu, odpasał miecz kuty,
735A teraz gościem przychodzi w te progi.
Nie czas na żale, nie czas na wyrzuty,
Złóżcie, rycerze, wasz zapęd złowrogi.
Ten, co szlachetnie usłuchał niewiasty,
Co miecz zwycięski sam na stronę kładnie[109],
740Czyż ma żałować, że wszedł między Piasty
Zginąć w ich zamku zamordowan zdradnie?»
Tak mówi Hanna — a jasne jej oko
Zagrało blaskiem i łzami zachodzi.
Bystrem spojrzeniem zmierzyli się młodzi,
745W głąb'[110] swego serca zajrzeli głęboko,
I w bratni uścisk serdecznie się wiąże
Z książęciem Litwy mazowieckie książę.
XXIV.
Uczta, ObyczajeW dziedzińcach zamku, u jednego stołu,
Litwa i Lachy ucztują pospołu.
750Synowie Piastów gościnni, bogaci,
Hojnie rycerstwu rozdają miód stary;
A Litwa spełnia najpierwsze puchary,
Jako spominek po umarłej braci,
Drugie w cześć bogów i ojczystej ziemi,
755Trzecie na zgodę z dziećmi Lachowemi.
Ucztują wespół zgodni i weseli,
Jak gdyby nigdy wzajem krwi nie leli.
XXV.
A druga uczta na zamku Konrada.
Jeszcze weselej i jeszcze tam słodziej:
760Wróg przeciw wroga do stołu zasiada,
Obadwaj[111] chrobrzy i obadwaj młodzi;
O bystrych koniach i rodzajach broni.
A Hanna włosy znad czoła odgarnie,
765Patrzy w Trojdena, słów jego nie roni;
Tak zasłuchana i zaciekawiona,
Sama nie zgadnie, co się w głowie marzy;
Jeno skraśnieje jak wiśnia czerwona,
Gdy wzrok Litwina spocznie na jej twarzy;
770A sama nie wie, że swemi oczyma
Lwa straszliwego na uwięzi trzyma.
Ale król puszczy nie zwykł do łańcucha,
Nie zdoła w ciszy zachować się dłużej;
Nie zwykła taić, gdy się serce burzy,
775Mężna pierś jego westchnieniem wybucha;
Nalał swój puchar, wypił go w połowie:
«Kniahini Lachów! to za wasze zdrowie,
W cześć waszej córy! ja k'niej[114] sercem płonę.
Dajcie mi Hannę, dajcie mi za żonę!
780My stara Litwa, żołnierscy a prości,
U nas długiemi słowy się nie mami.
Szerokie moje ziemice i włości;
Wiecznem przymierzem opiszę się z wami;
Książęce skarby złożę pod jej nogi;
785Zrównam jej głowę z wielkimi mocarze[115];
Będzie czcić swoje, a ja swoje bogi,
Będzie się modlić, jak jej wiara każe;
Zostanie bóstwem na litewskiej ziemi;
Będzie królować nad ludźmi dobremi!»
790«Mocarzu Litwy! jam tylko niewiasta;
(Odpowie matka) — jam przyzwolić rada.
Konrad jest głową u rodziny Piasta:
Mocarzu Litwy! zapytaj Konrada».
«Hanno! — brat spyta — wola, czy nie wola?»
795Hanna oblicze w drobnych rączkach chowa:
«Trojden zwycięzca — jam branka bojowa,
Niechaj od niego zależy ma dola;
Niech waszym chęciom uczyni się zadość;
Będę nagrodą szlachetnego dzieła!»
800Klękła przed matką i płakać poczęła,
A przez jej oczki prześwieca się radość.
Epilog
Lecz może mi powiecie, żem skończył zbyt skoro[116],
U nas się kochankowie tak prędko nie biorą,
Darujcie, jam podania nie wysnuł z mej głowy,
805Wziąłem je całkowicie z kroniki dziejowej;
Jeden wiek pisze swoje, drugi swoje prawa,
Każdemu cudzy zwyczaj dziwnym się wydawa[117].
Historyja podania nie kłamie, jak tuszę[118]:
Ej dziwne Laszek oczy, a Litwinów dusze!
810Litwa do pięknych czynów zapala się snadno[119],
Ej to cud pięknych oczu, co sercem zawładną!
Nie wstyd być dla mężnego pod urokiem wdzięku,
I złożyć krwawy brzeszczot, co już dzierżył w ręku,
Ej nie wstyd bajarzowi, nie wstyd dla pieśniarza,
815Sławę takiego czynu gdy ludziom powtarza!
Każda cnota natchniona świętym Duchem Bożym,
Łacniej[120] się upamiętni, gdy ją w pieśń ułożym.
A gdy lubim powieści z upłynionej[121] chwili,
Dajcie ucho mej pieśni, czytelnicy mili,
820A obrokiem duchownym niech was Bóg posili! —
Przypisy
[1]
Córa Piastów — powieść obecną osnuliśmy na podaniu zapisanem u p. Narbutta (Historia narodu litewskiego, t. IV, s. 288). Wypadek ten jakkolwiek nie podany z całą pewnością, lecz jeno zapisany w jakiejś notatce i na jej wiarę powtórzony, znaleźliśmy pełnym poezyi i dobrze charakteryzującym starą Litwę. Autor. [przypis autorski]
[6]
czterma — dziś: czterema; tu forma skrócona zapewne dla zachowania rytmu wiersza. [przypis edytorski]
[8]
krew' — ten zapis ujawnia jeszcze daw. obecność na końcu wyrazu jeru miękkiego, półsamogłoski występującej w języku prasłowiańskim do XI w. [przypis edytorski]
[10]
Perkun (lit. Perkūnas) — w mitologii bałtyjskiej gromowładny bóg niebios, ognia, burzy i wojny, a także płodności; poświęconym mu drzewem był dąb (stąd może pochodzi nazwa bóstwa; indoeur. perk-: dąb); odpowiednik słowiańskiego Peruna. [przypis edytorski]
[15]
stareć — forma z partykułą -ci; skróconą do -ć; streć to czasy: stare ci to [są] czasy. [przypis edytorski]
[17]
Trojden a. Litawor Trojden, a. Traidenis (zm. 1282) — wielki książę litewski w latach 1269–1282, wybitny dowódca; prowadził wyprawy łupieżcze na ziemiach krajów ościennych; dwukrotnie pokonał zakon kawalerów mieczowych (pod Karusami i pod Kiernowem), powstrzymał najazd Tatarów; dążył do zjednoczenia Bałtów przeciwko niemieckim kolonizatorom chrześcijańskim, do czego udało się mu przekonać zmagających się w tym czasie z zakonem krzyżackim Jaćwingów, Żmudzinów i Prusów; działał na rzecz powrotu Litwy do pierwotnej wiary pogańskiej; zapoczątkował zbliżenie polityczne Litwy z ziemiami polskimi, mianowicie z Mazowszem (przypieczętowane ślubem córki z księciem mazowieckim Bolesławem II). W roku 1282, kiedy toczy się akcja utworu, nie mógł być „młodzieńcem”, jak jest tu opisywany, ponieważ walkę o władzę rozpoczął niemal 20 lat wcześniej, a więc liczył sobie co ok. 40 lat lub nawet więcej. [przypis edytorski]
[26]
Narymunt (1300–1348) — postać znacznie późniejsza, pierworodny syn wielkiego księcia litewskiego Giedymina, nie przejął władzy po ojcu; Trojden przejął władzę po Szwarnie (lit. Švarnas, 1230–1269). [przypis edytorski]
[28]
Konrad II czerski (1250–1294) — książę mazowiecki 1264–1294; w 1262 r. w wyniku najazdu na Mazowsze wojsk litewskich pod dowództwem Trojnata zginął jego ojciec, a on sam popadł w dwuletnią niewolę. [przypis edytorski]
[32]
korbacze — bat o krótkim trzonku i do którego przytwierdzano pęk rzemieni, służył to wymierzania kary chłosty, także: kańczug, harap; tu prawdopodobnie chodzi o kiścień (a. masłak): broń obuchową, zbudowaną z krótkiego trzonka, do którego łańcuchem a. rzemieniem przymocowany był bijak w postaci kolczastej kuli, bywa on niekiedy mylnie zwany korbaczem. [przypis edytorski]
[38]
brew' — ten zapis ujawnia jeszcze daw. obecność na końcu wyrazu jeru miękkiego, półsamogłoski występującej w języku prasłowiańskim do XI w. [przypis edytorski]
[50]
pannoński — pochodzący z Pannoni; Pannonia a. Panonia: w staroż. nazwa prowincji Imperium Rzymskiego, położonej na południe od Dalmacji, obejmująca ziemie dzisiejszych krajów: wsch. Węgier, wsch. Austrii, płn. Chorwacji, płn.-wsch Serbii, Słowenii, zach. Słowacji oraz płn. Bośni i Hercegowiny. [przypis edytorski]
[53]
kmiećmi — dziś popr. forma N.lm: kmieciami; kmieć: chłop, członek ludności wiejskiej. [przypis edytorski]
[65]
krzyżmo — tu: uroczyste namaszczenie; krzyżmo to mieszanka oliwy i wonnego balsamu, którą używa się w chrześcijaństwie przy udzielaniu różnych sakramentów (chrztu, bierzmowania, święceń kapłańskich). [przypis edytorski]
[85]
krew' — ten zapis ujawnia jeszcze daw. obecność na końcu wyrazu jeru miękkiego, półsamogłoski występującej w języku prasłowiańskim do XI w. [przypis edytorski]
[110]
głąb' — ten zapis ujawnia jeszcze dawną obecność na końcu tego wyrazu jeru miękkiego, półsamogłoski występującej w języku prasłowiańskim do XI w. [przypis edytorski]
Bezpieczne płatności zapewniają:
Dane do przelewu tradycyjnego:
nazwa odbiorcy
Fundacja Wolne Lektury
adres odbiorcy
ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa
numer konta
75 1090 2851 0000 0001 4324 3317
tytuł przelewu
Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail
wpłaty w EUR
PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374
Wpłaty w USD
PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385
SWIFT
WBKPPLPP
Proszę czekać...
Słuchaj od tego miejsca
