Groza i miłość, zjawiska nadprzyrodzone oraz autentyczna historia buntu splatają się w powieści poetyckiej Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego, w której bohaterowie nieustannie balansują na granicy życia i śmierci.
Zamek kaniowski to wyjątkowy, wielowymiarowy utwór, który jest nie tylko jednym z pierwszych utworów nurtu czarnego romantyzmu w polskiej literaturze (pierwszeństwo ma tu Maria Antoniego Malczewskiego z 1825 r.), ale także jednym z najwcześniejszych polskich tekstów podejmujących tematykę rewolucji. Ze względu na szaleńcze emocje, które miotają bohaterami, jak również krwawe, pełne okrucieństwa sceny Zamek kaniowski należy do romantycznych utworów frenetycznych. Seweryn Goszczyński napisał go w latach 1827–1828, lecz akcja przenosi czytelnika do drugiej połowy XVIII w., w otoczenie dzikiej, ukraińskiej przyrody, gór, lasów, bagien i malowniczych, życiodajnych rzek, w tym przede wszystkim Dniepru. W wyniku opisanych wydarzeń tytułowy zamek zamieniony zostanie w ruiny, których tajemnicę poeta odkrywa przed nami. To mroczna opowieść o miłości, zdradzie i zemście. Literatura pełna gwałtownych uczuć i nadprzyrodzonych elementów, jak Zamek kaniowski, z pewnością potrafi oczarować swoją wyjątkową atmosferą.
Nebaba, Kozak, zakochuje się z wzajemnością w Orlice, lecz jego ukochana zostaje zmuszona do małżeństwa z rządcą zamku. W tle pojawiają się siły nadprzyrodzone — diabły i upiory, które manipulują wydarzeniami. W nocy Nebaba spotyka zjawy, nęka go też dawna kochanka, szalona Ksenia, zdająca się po trosze należeć do świata upiorów. Miejscem akcji jest oczywiście sam zamek mieszczący się w Kaniowie nad Dnieprem, na terenie Prawobrzeżnej Ukrainy, historycznego obszaru będącego niegdyś częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów, po zaborach wcielonego do Imperium Rosyjskiego.
Goszczyński miesza ze sobą fikcję oraz fakty. Dzięki utworowi czytelnik może poszerzyć swoją wiedzę historyczną, bowiem tłem dla perypetii głównych bohaterów jest tzw. koliszczyzna, czyli powstanie chłopów ukraińskich przeciwko polskiej szlachcie, duchowieństwu i społeczności żydowskiej w latach 1768 do 1769. Powodem tego zajścia było podniesienie wysokości pańszczyzny, narzucenie tzw. obrządku unickiego (uznania dogmatyki i jurysdykcji Kościoła rzymskokatolickiego nad Kościołami wschodnimi) i postanowienia konfederacji barskiej (1768–1772), która sprzeciwiała się m.in. wtrącaniu się Imperium Rosyjskiego w sprawy polskie i wprowadzeniu równouprawnienia innowierców. Rewolucjoniści pragnęli uczynienia z Ukrainy wolnej domeny rządów hetmanów kozackich i przyznania swobody religijnej. Powstanie zakończyło się rzezią humańską (1768), podczas której buntownicy zamordowali ponad 200 tys. osób, w tym kobiet i dzieci. Symbolicznym aktem barbarzyństwa było wieszanie obok ofiar psów, co miało podkreślić, że w oczach oprawców Polacy i Żydzi nie różnili się od zwierząt. Stłumienie powstania i zemsta na buntownikach ze strony Polaków była równie krwawa i okrutna, na co zwraca uwagę Goszczyński w zamieszczonym na końcu dodatku Kilka słów o Ukrainie i rzezi humańskiej z 1832 r.
Obecnie w ukraińskim Kaniowie nie ma już zamku, jednak istniał on w średniowieczu, a konkretniej od XIV w. (lata budowy obejmują okres 1370–1390) do ok. 1595 roku. Wzniesiony przez Litwinów, rozbudowany przez króla Zygmunta III Wazę, został doszczętnie zniszczony przez hajdamaków (rozbójników działających na terenie Prawobrzeżnej Ukrainy, do których należeli Kozacy zaporoscy, ukraińscy chłopi i zubożali mieszczanie o antyfeudalnych i patriotycznych poglądach) w 1768 roku, o czym można przeczytać w Zamku kaniowskim.
Struktura dzieła jest synkretyczna i fragmentaryczna, co charakterystyczne dla literatury romantycznej, a także dla powieści poetyckiej, którą Zamek kaniowski reprezentuje. Gatunek ten odznacza się wyrazistą fabułą, brakiem chronologii i przyczynowo-skutkowego porządku zdarzeń. Tematyka utworu nawiązuje do wydarzeń historycznych, a centralną postacią jest typowy bohater romantyczny, który w tym wypadku jest także bohaterem bajronicznym (Nebaba). To buntownik, indywidualista, człowiek odważny, wolny, dumny i nieustępliwy, zdeterminowany w dążeniu do zemsty. Przejawia też cechy bohatera romantycznego, takie jak wrażliwość, idealizm, refleksyjność, skłonność do poświęceń. Sam Goszczyński inspirował się prekursorami tego gatunku — Georgem Byronem i Walterem Scottem.
Na oryginalną fabułę z pewnością miała wpływ biografia Seweryna Goszczyńskiego, który pochodził z Ukrainy i uczył się w szkole bazylianów w Humaniu. Sam nie stronił od walk — brał udział m.in. w powstaniu listopadowym. Pisarz należy także do tzw. szkoły ukraińskiej polskiego romantyzmu, za której początek uważa się spotkanie trzech młodych pisarzy w gimnazjum bazylianów w Humaniu — Goszczyńskiego właśnie, Michała Grabowskiego (1804–1883) oraz Józefa Bohdana Zaleskiego (1802–1886). Do szkoły należeli literaci urodzeni na terenach Prawobrzeżnej Ukrainy. Twórcy „szkoły ukraińskiej” często inspirowali się folklorem, historią i krajobrazem tego kraju, zwłaszcza stepami. Zajmowali się także tematyką orientalną i pogańską, ich wizja Kozaka była bajroniczna, a wizja Ukrainy (co prawda, czasem krwawa i mroczna), kreowała mity arkadyjskie i krzewiła patriotyzm. Do najważniejszych twórców należeli (obok trzech już wymienionych) Aleksander Groza (1807–1875) i Michał Czajkowski (1804–1886), a przede wszystkim Antoni Malczewski (1793–1826), który swoją powieścią poetycką Maria (1825) daje początek nurtowi.
Paradoksalnie, w dzisiejszych czasach reklamę dla Zamku kaniowskiego stanowi fakt, że wywołał on oburzenie — przede wszystkim wśród klasyków, np. poeta oświeceniowy Kajetan Koźmian (1771–1856) wyrażał się z pogardą i wstrętem o autorze i jego dziele. Potwierdzało ono swym stylem i wymową przekonanie klasycystów o niebezpieczeństwach, jakie niesie romantyzm (uchodziły za nie: podważanie tradycyjnych norm, promowanie buntu, emocjonalność i irracjonalność, które groziły chaosem w sztuce i destabilizacją moralną). Wśród romantyków Goszczyński zyskał sławę głównie dzięki pianiście i filozofowi Maurycemu Mochnackiemu (1803–1834), który uznał jego dzieło za „rzetelną ozdobę literatury polskiej”. Po czasie Adam Mickiewicz, w swoich wykładach, które wygłaszał w Collège de France w Paryżu w latach 1840–1844, określił autora Zamku kaniowskiego jako poetę słowiańskiego, który jakby „podpalił stary gmach poezji” (Por. A. Mickiewicz, Prelekcje paryskie. Wybór, t. 1, Kraków 1997.).
Za niesamowitość i wyjątkowość utworu Goszczyńskiego odpowiadają liczne nawiązania do pogańskich przesądów oraz wierzeń gminu, zestawione z autentyczną historią. Ludowość dla autora ma wydźwięk diaboliczny. W jego ujęciu nie jest ona idealizowana, a wręcz przeciwnie — ukazana w mrocznym, niemal demonicznym świetle, w którym magia i zabobon przenikają się z brutalną rzeczywistością, tworząc atmosferę grozy i tajemniczości. Taki obraz ludowych wierzeń potęguje ponury nastrój utworu i podkreśla jego unikalny charakter.
Co ważne, jest to jeden z najwybitniejszych utworów polskiego czarnego romantyzmu (obok Marii Malczewskiego). Skrywający tajemnicę zamek, mrok, zjawiska nadprzyrodzone, nieokiełznana natura i dzikość, czerpanie z folkloru, okrucieństwo i makabra, a także melancholia i gotycyzm (ponieważ piszący w tym nurcie często inspirowali się średniowieczem) — to wyznaczniki czarnoromantycznej literatury.
Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego dostępny jest e-book w formatach EPUB i MOBI oraz jako plik PDF.
