Zemsta

Dwaj sąsiedzi, porywczy Cześnik Raptusiewicz i skryty jurysta Rejent Milczek, mieszkający w jednym zamku, szczerze się nienawidzą i robią wszystko, aby sobie dokuczyć. Obie części zamku rozgranicza zaniedbany, rozpadający się już ze starości mur. Rejent postanawia go odbudować, co nie podoba się Cześnikowi. Do czego doprowadzi zatarg o mur graniczny?

Drugi wątek utworu stanowią plany matrymonialne oraz perypetie miłosne. Klarę, bratanicę i podopieczną Cześnika Raptusiewicza, oraz Wacława, syna Milczka łączy głębokie uczucie. Jednocześnie zatwardziały kawaler Cześnik, chciałby się na starość zyskać sobie towarzyszkę życia, a wraz z nią materialną stabilizację. Połową zamku dysponuje jako opiekun Klary, do czasu jej zamążpójścia. Tymczasem dziewczyna jest już dorosła. Może życiową stabilizację zapewniłoby więc Cześnikowi jej poślubienie? Rozważa on jednak i drugą kandydatkę: Podstolinę, kobietę dojrzałą i doświadczoną, trzykrotną wdowę o niewątpliwych zaletach: „Co za czynsze! — To kobiéta!… Trzy folwarki!”. Tymczasem Podstolinę i Wacława, jak się okazuje, również łączy dawna znajomość.

Historia samego sporu dwóch szlachciców zamieszkałych w jednym zamku oparta jest na autentycznych wydarzeniach, których opis autor znalazł w dokumentach rodowych swojej żony, a które rozegrały się na zamku Kamieniec w Odrzykoniu. Górną jego część posiadał ród Skotnickich, a dolną ród Firlejów, skłóconych ze sobą i toczących wojny podjazdowe w obrębie jednego budynku, które kończyły się i w sądzie, póki wrogów nie pogodził ślub wojewodzica Mikołaja Firleja z kasztelanką Zofią Skotnicką w 1630 roku. To jednak tylko kanwa, na której wielobarwnym ściegiem utkana została akcja Zemsty, przesunięta zresztą w wiek XVIII. Wiele dodał Fredro ze skarbnicy swego humoru i fantazji, a także z tradycji literackiej.

Na przykład Rejent, skąpy wobec najętych przez siebie pracowników i nieczuły na błagania swego syna, aby nie aranżował mu małżeństwa wbrew jego sercu i woli — przypomina Harpagona z komedii Skąpiec Moliera. Najbardziej jednak kunsztowną, choć drugoplanową, postacią jest Papkin, totumfacki Cześnika, używany i jako posłaniec w sprawach sercowych, i jako sekundant do planowanego pojedynku z Milczkiem.

Papkin łączy w sobie cechy tytułowego żołnierza-samochwały ze sztuki rzymskiego komediopisarza Plauta oraz Arlekina z ludowej włoskiej commedia dell'arte. Z pierwszym, Pyrgopolinicesem Plauta, dzieli tchórzostwo przy jednoczesnej nieodpartej skłonności do przechwalania się zmyślonymi czynami wojennymi i równie wyimaginowanym powodzeniem u kobiet:

Z drugim, Arlekinem, kojarzyć go każe kondycja sługi-błazna, który wpędza nieustannie siebie i swego pana w tarapaty. Ale wiele ma w sobie Papkin także z polskiej tradycji szlacheckiej, jako potomek wieszających się u klamek pańskich dworów pieczeniarzy, zawsze liczących na jakiś zarobek, korzyść czy choćby posiłek i świadczących za to wszelkie usługi. Bo też sama postać Cześnika stanowi echo sarmackiej świetności, ze swym szczątkowym dworem (marszałkiem Dyndalskim, dworzaninem i kucharzem) mimo warunkowej jedynie i czasowej zamożności związanej z opieką nad bratanicą, ze swym zwyczajowym już tylko u schyłku XVIII w. tytułem cześnika (dawniej dbającego o piwnicę dworu królewskiego, później niższego urzędnika ziemskiego) i ze swymi wspominkami świetnych czasów konfederacji barskiej.

Komedię Fredry po raz pierwszy wystawiono w teatrze lwowskim w roku 1834, a cztery lata później wydano w formie książkowej. Od tego czasu cieszy się popularnością i bawi widzów, z humorem ukazując charakterystyczne dla kultury i obyczajowości polskiej wątki, wbudowane z wdziękiem w historycznoliteracką tradycję europejską.

E-book Zemsta Aleksandra Fredry dostępny jest w formatach EPUB i MOBI oraz jako PDF.