Przypisy

Μεγάλη ή άλήθεια καὶ ὐπερισχύει (gr.) — prawda jest wielka i wszechpotężna. [przypis tłumacza]

μικρά και μείζονα και μέγιστα μυστήρια (gr.) — małe, większe i największe misteria. [przypis tłumacza]

mą chorobę — tj. brak pamięci. [przypis tłumacza]

mądry człowiek — starożytny poeta grecki jest „mądry” (po łacinie: „uczony”). Prócz obszernej znajomości geografii, historii, genealogii, mitologii, muzyki, metryki (sztuki rytmotwórczej), języków literackich (każdy literacki gatunek ma swój odrębny język), posiadają poeci bogaty zasób doświadczenia życiowego, obserwacji i głębokiej wiedzy z różnych dziedzin (np. z medycyny, przyrody). Są oni nauczycielami swego narodu. [przypis tłumacza]

mą klientkę — klientem nazywał się w Rzymie mieszkaniec niemający pełnych praw obywatelskich i dlatego zostający (wobec władz rzymskich) pod opieką jakiegoś obywatela, który był jego „patronem” (patronus). [przypis tłumacza]

mâle (fr.) — mężczyzna; samiec. [przypis tłumacza]

Mą o węgorzach przypowieść — Rycerze, w. 864 i nast. [przypis tłumacza]

mąż, co w sławie chadza — ironizując, posługuje się wyrazami nieużywanymi w prozie attyckiej. [przypis tłumacza]

mąż jej pierwszy — Józef. [przypis tłumacza]

Mąż może ciągnąć korzyść ze swojej żony wedle Moliny (…) przeciwna racja Lezjusza jest również racjonalna — Aluzja do ustępu z Escobara. [przypis tłumacza]

Mąż niechaj się wojną para! — cytat z Homera Iliada VI, w. 492 (Hektor do Andromachy) πόλεμος δ᾽ άνδρεσσι μελήσει. Homera cytowano jako powagę i to rozstrzygającą. [przypis tłumacza]

Maarat hamachpela — „Podwójna grota” — miejsce spoczynku patriarchów biblijnych. [przypis tłumacza]

maariw — dosł.: „zmierzch”; nazwa modlitwy wieczornej. [przypis tłumacza]

Maariw — modlitwa wieczorna. [przypis tłumacza]

Maase-merkawa — tajemna nauka o boskości, dosłownie „Historia ognistej karety, na której prorok Eliasz wjechał do nieba” [(z hebr. dzieło rydwanu; misteria niebiańskie); synonim mistycznego wtajemniczenia dotyczącego boskiego Tronu Chwały; red. WL]. [przypis tłumacza]

maaser — dziesięcina; podatek płacony zwierzchnictwu duchowemu; maaser płaci się w naturze, więc jest to dziesiąta część plonów (Pwt 14,22–27). [przypis tłumacza]

Mabarta — Μαβαρθὰ (N), Μαβορθὰ (D); Pliniusz, Historia naturalna, V, 14: Neapolis, quod antea Mamortha dicebatur. [przypis tłumacza]

ma być zwołana generalna kapituła latarneńska — Aluzja do soboru lateraneńskiego albo do zbierającego się wówczas soboru trydenckiego. [przypis tłumacza]

maca — cienkie, przaśne placki, które Żydzi spożywają w święta wielkanocne zamiast chleba, na tę pamiątkę, iż gdy uciekali z niewoli egipskiej, nie zdążyli upiec sobie chleba na drogę, a ciasto bez drożdży, które z sobą zabrali, upiekło się na słońcu. [przypis tłumacza]

maca pesachowa — placek, niekwaszony chleb spożywany w święto Pesach, kiedy jedzenie zwykłego chleba jest zabronione. [przypis tłumacza]

macewa — nagrobek. [przypis tłumacza]

macewa — płyta nagrobna. [przypis tłumacza]

machina arytmetyczna — Pascal był wynalazcą takiej maszyny, na którą w roku 1649 otrzymał patent od króla sformułowany w wielce pochlebnych wyrazach. [przypis tłumacza]

machiny szybkostrzelne, katapulty i balisty — machiny szybkostrzelne: nazwa ogólna; katapulty: καταπέλται, olbrzymie łuki miotające dzidy lub ołowiane kule po linii prostej; balisty: λιθοβόλοι (πετροβόλοι), miotały głazy przez elewację [tj. w górę]. Prócz tego istniały jeszcze skorpiony, która to nazwa różne oznaczała przyrządy; używano jej nieściśle (p. Lübker, Beallexicon, pod „Tormenta”). [przypis tłumacza]

Ma chi sa se vive ancora? (wł.) — Ale kto wie, czy żyje jeszcze? [przypis tłumacza]

machzor — modlitewnik używany w czasie świąt. Zawiera modlitwy przeznaczone na określone święta. [przypis tłumacza]

Maciejowski zapewnia, że jest to naśladowanie „Herkulesa” Miaskowskiego — Piśmiennictwo, tom III, str. 746. [przypis tłumacza]

maftir — określenie czytających w bożnicy ostatnie partie Tory. [przypis tłumacza]

Magaddatesa — Μαγαδδάτου (N), Μαγαδάτου (D). [przypis tłumacza]

magadis —lidyjski instrument (harfa) o dwudziestu strunach, obejmujący dwie oktawy; prawa ręka wygrywała daną melodię, lewa ręka grała przy tym każdorazową oktawę jako akompaniament. Więc trębacz akompaniował, wygrywając oktawę. [przypis tłumacza]

Magassar — Μαγάσσαρος (N), Μεγάσσαρος (D). [przypis tłumacza]

magid (hebr.) — kaznodzieja. [przypis tłumacza]

magid — kaznodzieja. [przypis tłumacza]

magis magnos clericos non sunt magis magnos sapientes! — ten cytat w barbarzyńskiej łacinie mieści się u Rabelais'go, Gargantua 19, 39 i znaczy w przybliżeniu: „największe uczeńce nie zawsze mają najwięcej rozumu”. [przypis tłumacza]

magna (…) fortuna — Seneca, De consolatione. Ad Polybium, 26. [przypis tłumacza]

Magnam (…) agere — Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 120. [przypis tłumacza]

magna (…) negligunt — Cicero, De natura deorum, II, 66. [przypis tłumacza]

magna (…) venter — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 123. [przypis tłumacza]

magnetyczne dialogi Sokratesa — o tej demonicznej, magnetyzującej sile Sokratesa, którą Nietzsche nazywa „fascinierend”, przytacza Burckhardt w tomie III str. 382. uw. 1 taki np. szczegół, że uczeń Sokratesa Menon przyrównywał działanie wymowy Sokratesa do owego bezwładu skutkiem uderzenia drętwy elektrycznej (Menon). [przypis tłumacza]

Magnezja — półwysep wzdłuż wschodniej granicy Tesalii, od niej zawisły, potem od Beocji, Macedonii, także samodzielny. [przypis tłumacza]

magno (…) auras — Vergilius, Aeneida, VII, 466. [przypis tłumacza]

Magnum (…) modo (łac.) — „Z groźnym szumem wylata oszczep wyrzucony./ Jak piorun błyskawiczny” (Vergilius, Aeneida, IX, 705??; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

magnus (…) color — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 115, 114. [przypis tłumacza]

magowie — stan kapłański u Medów i Persów; według wymysłu Ksenofonta w Persji ustanowił magów dopiero Cyrus; mowa tu więc o magach medyjskich. [przypis tłumacza]

Mag Zoroaster — aluzja do tzw. dwuosobowości. Tę magiczną stronę podań o Zoroastrze wybrał poeta jako najprostszą drogę prowadzącą do pojęcia o zaświatowych pierwowzorach wszelkich form bytu rzeczywistego, które tak wielką gra rolę w dramacie [Zoroaster a. Zaratustra: starożytny perski kapłan, prorok i reformator religijny, twórca religii nazwanej od jego imienia zaratusztrianizmem; red. WL]. [przypis tłumacza]

Mahameta, per Żurdina (…) Palestina. — znaczy to: „Mahomecie, w każdej godzinie będę się modlił za pana Jourdain. Uczynię z pana Jourdain wojewodę. Dam mu turban i szablę wraz z galerą i brygantyną, aby bronił Palestyny”. [przypis tłumacza]

Maharam — rabi Meir, syn Barucha z Rottenburga (1220–1293). [przypis tłumacza]

Mahomet bez powagi — Bez powagi proroctw. [przypis tłumacza]

Mahomet zabijając — To znaczy utrwalił swoją religię zabijając. [przypis tłumacza]

Mahomet zabraniając czytać; apostołowie nakazując czytać — Św. Paweł, 1 Tm 4, 13. [przypis tłumacza]

Mahratta a. Marhatta — wojownicze plemię w Dekanie. [przypis tłumacza]

Maine de Biran (1766–1824) — francuski filozof, pracował szczególnie nad zasadniczym odgraniczeniem psychologii od fizjologii. Teorię swoją opiera na takcie, że my przeżywamy w woli bezpośrednio naszą własną aktywność, a zarazem opór tego, co nie jest naszą jaźnią (Non-moi). Na psychologii swojej buduje system metafizyczny, który daje się streścić w słowach: volo ergo sum. Dzieła jego wydał Victor Cousin w r. 1841 (Oeuvres philosophiques éditées par V. Cousin.) [przypis tłumacza]

Maiorem (…) intelligunt — autor nieznany. [przypis tłumacza]

Maires de Crist, ton filh car prega per nos, quens ampar e quens garde de cazer a la fin en desesper (starofr.) — Matko Jezusa, Syna Twego uproś dla nas, aby łaską i zbawieniem nas obdarzył, byśmy nie pogrążyli się w rozpaczy. [przypis tłumacza]

mając zwrócić te skarby, jakie zabrał — śruba podatkowa Dionizjusza była mocno przykręcona. Z wielu świątyń zabrał skarbce na rzecz skarbu państwowego. [przypis tłumacza]

majątek wymaga opieki — majątek pojęty jak najszerzej, więc i pieniądze, dobra ziemskie, bydło, niewolnicy itd. [przypis tłumacza]

ma jedną najwyższą i taką, że (..) nie zdołałabym mu się wypłacić — celem podróży pana de Mora było przygotowanie małżeństwa z panną de Lespinasse. [przypis tłumacza]

makarela — rajfurka. [przypis tłumacza]

Makreoni — długowieczni. [przypis tłumacza]

Makrob — pisarz z V w., autor Saturnalii, w których ks. VII, p. 7, mieści się rozprawa o tym, dlaczego natura kobiet gorętsza jest niż mężczyzn: „Quid plura? Nonne videmus mulieres, quando nimium frigus est, mediocri veste contentas, nec ita operimentis plurimis involutas, ut viri solent, scilicet naturali calore, contra frigus, quod aer ingerit, repugnante? [Cóż więcej? Czyż nie widzieliście kobiet, które, chociaż jest zimno, zadowalają się skromną odzieżą, jak to czynią mężczyźni, jak gdyby zwalczały chłód, jaki przynosi powietrze, naturalnym ciepłem? — tłum. Red.WL] [przypis tłumacza]

Maksym, Claudius Maximus — stoik, został konsulem dzięki Markowi Aurelemu, potem był legatem w Pannonii i prokonsulem w Afryce. [przypis tłumacza]

Maksym — nauczyciel cesarza, wspomniany w księdze I. [przypis tłumacza]

Maksymy małżeńskie… — jest to parafraza nauk św. Grzegorza z Nazjansu. [przypis tłumacza]

mała odpisała Danceny'emu — ten list się nie odnalazł. [przypis tłumacza]

małe — μικρὰ (N), μακρὰ [=długie] (D). [przypis tłumacza]

mało dotąd niepokojoną — τέως λανθάνουσαν; parum cognitam; das bis dahin unbekannte (?), Clementz; [pominięto tłum. na rosyjski]; mało dotąd niepokojoną Brytanię: A wyprawa Cezara do Brytanii w r. 55 i 54 p.n.e.? Słowa powyższe mogą się stosować do tego ostatniego wedle Swetoniusza Żywota Juliusza Cezara XXV: „Aggressus est et Britannos, ignotos antea” etc. [przypis tłumacza]

Małpą naszą ścigam — mowa o małpie, chowanej w domu, por. wyżej w 171. [przypis tłumacza]

małpie lata — zwrot taki mniej więcej, jak nasz „ruski miesiąc”. [przypis tłumacza]

Mały Jordan — dziś Nahr-Laddân. [przypis tłumacza]

Małżeństwo? nie, powściągliwość stoi wyżej — [por.] 1 Kor 7, 38. [przypis tłumacza]

małżonka króla cylicyjskiego — Persowie często powierzali zarząd podbitych prowincji dotychczasowym ich królom. [przypis tłumacza]

Malachiasz, Grotius — Traité de la verité de la Religion chrétienne, V. 14. [przypis tłumacza]

Malachiasz — Ml 2, 2. [przypis tłumacza]

malam (…) mortem (łac.) — „Nie śmierć złem jest, lecz owo, co po niej nastąpi” (Augustinus Aurelius, De civitate Dei, I, 11; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

malarze — ci malowali oręż. Na tarczach mieli Lacedemończycy malowane lub metalowe duże L greckie. Sykiończycy (Sykion, w północnym Peloponezie) S; Beoci mieli na tarczy maczugę lub Sfinksa, Ateńczycy sowę. Prócz tego mogły być i inne znaki. Malowano je na skórze, którą rymarz na tarczę naciągnął. [przypis tłumacza]

Malchos — Μάλχος (Μάλιχος = Dindorf). [przypis tłumacza]

Malebranche Mikołaj — ur. w Paryżu w r. 1638, zapoznał się z dziełami Kartezjusza, które go pozyskały dla filozofii. Zm. w r. 1715. Dzieła główne: De la recherche de la vérite…, 1675; Traité de la nature et de la grace, 1680; Méditations metaphysiques et chretiennes. Dzieła wydał J. Simon, Paryż 1871. Malebranche, opierając się na filozofii Kartezjusza, wychodząc z jej założenia ścisłego dualizmu między duszą a ciałem, stara się go przezwyciężyć. Pomaga mu w tym Bóg, który według niego jest właśnie tym wyższym pośrednikiem między jaźnią człowieka a światem zewnętrznym. Wszystkie rzeczy widzimy i poznajemy w Bogu. Przepaść między ciałem a duszą nie daje się przekroczyć. Musi zatem istnieć coś trzeciego poza nimi, co to przeciwieństwo wyrównywa, w czym dusza ogląda rzeczy. Tym trzecim jest Bóg, bezwzględna substancja, bezwzględna idealność, uduchowiająca wszystkie rzeczy. Zapatrywanie Schopenhauera, podane we Wstępie, należy o tyle sprostować, że, biorąc rzecz chronologicznie, właściwie nie Malebranche, lecz Qeulincx (wym. Gelinks), wcześniejszy przedstawiciel okazjonalizmu, był owym bezpośrednim następcą Kartezjusza, a poprzednikiem Spinozy, a także Malebranche'a, który poglądy swe ogłosił później, niż powstała etyka Spinozy. [przypis tłumacza]

Malebranche, [Nicolas] (1638–1715) — filozof francuski, ksiądz z kongregacji oratorianów. [przypis tłumacza]

Male (…) Impetus — Statius, Thebaid, X, 704. [przypis tłumacza]

maleństwo — βρέφος, infans, Knablein (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. Pape: das Junge (das Kind solange es an der Mutterbrust ist = niemowlę). [przypis tłumacza]

Malesherbes, [Guillaume-Chrétien de Lamoignon de] (1721–1794) — jedna z najczystszych i najpiękniejszych postaci XVIII w. Nieskazitelny urzędnik, na stanowisku cenzora sprzyjający wolnej myśli i światłu, później w czasie procesu Ludwika XVI, zakończonego straceniem króla, nieustraszony jego obrońca; sam w czasie terroru znalazł w końcu śmierć na szafocie. [przypis tłumacza]

Malherbe z Balzakiem — poeta Malherbe i prozaik Guez de Balzac, surowi puryści językowi w XVII w. [przypis tłumacza]

Malich i Pitolaos — Malich: Μάλιχος , Żyd, nie należy go mieszać z królem arabskim tego imienia; Pitolaos: Πειθόλαος, Żyd. [przypis tłumacza]

Mali ludzie, powiada Arystoteles mogą być ładni, ale nie piękni — Arystoteles, Etyka nikomachejska, IV, 7. [przypis tłumacza]

malo me [meae] fortunae (…) pudeat (łac.) — „Raczej wolę skarżyć losy, niż wstydzić się zwycięstwa” (Quintus Curtius, Historiae Alexandri Magni, IV, 13; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Malo periculosam libertatem quam quietum servitium (łac.) — Przenoszę niebezpieczną wolność nad spokojną niewolę. [przypis tłumacza]

Malum consilium, consultori pessimum — „Zła rada najgorsza jest dla doradcy”; Gellius Aulus, Noctes Atticae, IV, 5. [przypis tłumacza]

Malum (…) potest — Publius Syrus u Gelliusa, [w:] Gellius Aulus, Noctes Atticae, XVII, 14. [przypis tłumacza]

malwa i cebula — pożywienie ubogiej ludności miejscowej, której często brak chleba z powodu trudności rolnych. [przypis tłumacza]

mamałyga — potrawa z mąki kukurydzianej. [przypis tłumacza]

Mama Oclla — Jest to imię, które przyjmują królowe wstępujące na tron. [przypis tłumacza]

Ma (…) marito — Tasso, Jerozolima wyzwolona, X, str. 39. [przypis tłumacza]

Mamci ja teraz włożyć czerwony spencer… — mundury wojska duńskiego są czerwone. [przypis tłumacza]

Mam ją w koszyku — Messenio myśli, że chodzi o zwykłą zmiotkę, którą ma wśród przyborów do podróży. [przypis tłumacza]

mam może osobiste przyczyny, aby mówić jeno półsłówkiem (…) — Montaigne daje tu do zrozumienia, co niejednokrotnie można też spostrzec w jego dziele, iż niepodobna mu było zawsze tłumaczyć się jasno. [przypis tłumacza]

Mam więcej niż sto tysięcy talarów w przekazach na Paryż… — czytelnicy Ojca Goriot Balzaca domyślili się zapewne tożsamości księdza Karlosa Herrery z Jakubem Colliemn, inaczej Vautrinem. [przypis tłumacza]

Mamy Mojżesza; ale co do owego, nie wiemy skąd się wziął — J 9, 29. [przypis tłumacza]

Mamy prawować się, Ajschinesie, z Tebanami — Ajschinesowi nie podobało się, że przymierze z Tebami okupił Demostenes znacznymi ustępstwami: Teby otrzymały dowództwo na lądzie, 2/3 kosztów wojny miały ponosić Ateny. [przypis tłumacza]

Mamyż jakiekolwiek doświadczenie, przekonywające nas o tym, iż człowiek jedynie został oświecony promieniem, którego pozbawione są rzekomo wszystkie zwierzęta (…) — Wywody skierowane przeciwko „sofizmatom” Kartezjusza spotykamy jeszcze poprzednio w Historii naturalnej duszy (rozdz. VI, De la faculté sensitive de la matière). Wykazuje tam autor, że zwierzęta są „więcej niż maszynami”. [przypis tłumacza]

mam zostać kuzynką Gercourta? (…) — aby zrozumieć ten ustęp, trzeba wiedzieć, że hrabia de Gercourt opuścił markizę de Merteuil dla intendentowej ***, która poświęciła dla niego wicehrabiego de Valmont i że wówczas markiza i wicehrabia zbliżyli się do siebie. Ponieważ zdarzenie to sięga znacznie wcześniej niż wypadki, o których mowa w niniejszych listach, przeto autor uważał za stosowne pominąć całą odnośną korespondencję. [przypis tłumacza]