Przypisy

Ityphallus — członek męski w stanie pobudzenia, obnoszony triumfalnie w czasie świąt bachicznych. [przypis tłumacza]

Itys — bażant. [przypis tłumacza]

Iucundum (…) ageret (łac.) — „Gdy młodość ma zakwitła, kwitnęła mi wiosna!” (Catullus, Carmina, LXVIII, 16; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Iunctaque (…) avo — Ovidius, Fasti, I, 294. [przypis tłumacza]

Iupiter (…) genitrixque — Valerius Soranus, u Augustyna: Augustinus Aurelius, De civitate Dei, VII, 9, 11. [przypis tłumacza]

Iuppiter auctiferas lustravit lumine terras — Umysły ludzkie są odbiciem światła, którym ojciec Jupiter oświeca urodzajne ziemie; Homer Odyseja, 18, 136; w przekładzie na łacinę autorstwa Cicerona; fragment zachowany jedynie jako cytat przytoczony w De civitatis Dei św. Augustyna. [przypis tłumacza]

Iure (…) verticem — Horatius, Odae, III, 16, 18. [przypis tłumacza]

Ius (…) habebat — Lucanus, Pharsalia, VIII, 636. [przypis tłumacza]

Iusta (…) illa — Tibullus IV, 41. [przypis tłumacza]

Iwan — Iwan, urodzony w r. 1730, został zdetronizowany w tymże samym roku, uwięziony i wreszcie zasztyletowany w 1762. [przypis tłumacza]

I warunki-m musiał stawiać… — Menechmus, widząc, że sprawa jego klienta stoi kiepsko, chciał go ratować przez uzyskanie tzw. zakładu, sponsio, polegającego na tym, że jedna i druga strona formułuje pewne warunki, condiciones, i stawia pewną sumę w zakład za prawdziwość danej formuły. Strona wygrywająca zakład co do formuły nie tylko zyskuje sumę, ale wygrywa też i całą sprawę. Menechmus, dążąc do sprytnego sformułowania swych condiciones, nie cofa się przed krętackim i podstępnym ich ujęciem (condiciones tetuli tortas confragosas), ale klient upiera się przy normalnym postępowaniu sądowym i daje nawet zakładnika (praedem) za to, że rozstrzygnięciu się podda, pomimo iż wobec tylu świadków nie ma szans wygrania. [przypis tłumacza]

I węzeł ten (…) wyrywa — Rozważano nieraz kwestię, czy gdyby Celimena bardzo chciała, Alcest nie uległby jednak. Być może nie, zasadniczym bowiem rysem Alcesta jest duma: otóż o ile serce jego zdolne było przebaczyć Celimenie i ukryć przy jej boku swą miłość na „pustyni”, o tyle duma jego zanadto by cierpiała, gdyby mu przyszło pozostać z nią w Paryżu i stać się pośmiewiskiem wszystkich dudków. [przypis tłumacza]

I właśnie (…) o tem. — Z tych słów widzimy, że Alcest przybył tu w zamiarze stanowczej i ostatecznej rozmowy z Celimeną; tym lepiej tłumaczymy sobie stan jego podrażnienia. [przypis tłumacza]

i w ogóle biegłym w podobnych sprawach — jakie w praktyce ma do załatwienia kowal, rolnik, ekonom itp. [przypis tłumacza]

i w ogóle co było statków sprzymierzonych — więc niewiele. Centrum jest najsłabsze, gdyż wyspy chronią je przed przełamaniem. [przypis tłumacza]

iwry-tajcz — jidysz, język żydowski. [przypis tłumacza]

I w Sofoklesa „Tereusie” mowa czółna tkackiego tutaj także należy — Tereus, nieznana nam tragedia. Zhańbiona przez szwagra swego Tereusa Filomela i pozbawiona przez niego języka, porozumiewa się z jego żoną Prokne za pomocą utkanej przez siebie szaty, wrobiwszy w nią obrazy, które wystawiały krzywdę doznaną. [przypis tłumacza]

i w XVI wieku dla Stryjkowskiego, i w XIX dla Lelewela — por. dr Adolf Bednarowski, Wybór z Pism Ksenofonta, Książnica Atlas 1925, str. XV. [przypis tłumacza]

i wziąć zeszyty z notatkami do mojego eseju o Ruskinie — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

I żebym tylko przemówił, a nie postawił wniosku, żebym tylko wniosek postawił, a nie przyjął udziału w poselstwie, żebym tylko przyjął udział w poselstwie, a nie udało mi się nakłonić Teban! — głośne zdanie, cytowane w wszystkich starożytnych podręcznikach wymowy; figura retoryczna w nim zastosowana nazywa się drabina (klimaks), a wynalazł ją Demostenes. [przypis tłumacza]

i że Chrystus będzie kamieniem zgorszenia — Iz 14. [przypis tłumacza]

Iżem poronił myśl w łonie poczętą… — uczeń wyraża się w myśl mistrza Sokratesa: wiadomo, że Sokrates, którego matka, Fajnarete, była położną, porównywał swą metodę katechetyczną do sztuki położniczej; on tak samo dobywał ideę, tkwiącą półświadomie w duszy ucznia na świat, tj. do życia w uświadomieniu, jak położna dziecię. [przypis tłumacza]

I że w procesie (…) sprawie? — Mamy tu zaznaczony kontrast, jak Celimena chodzi za swoim procesem (któż nie miał wówczas swojego procesu!), a jak Alcest. [przypis tłumacza]

i że wreszcie ich Mesjasz — Tj. ten, który miał im dać dobra doczesne. [przypis tłumacza]

iż Lukrecjusz, lekarz Lamy oraz wszyscy starożytni i nowożytni epikurejczycy mogli mieć słuszność, utrzymując, że oko widzi tylko wskutek swoistej budowy i odpowiedniego umieszczenia (…) — Por. Systemat Epikura (myśl XVIII). [przypis tłumacza]

Iż natura jest skażona, przez samąże naturę — Czyli: dowiedzione przez samą etc. [przypis tłumacza]

Iż nie jest zbrodnią tkliwość moja — Raz po raz w roli Tartufa spotykamy echa kazuistycznych rozróżnień, tak przygwożdżonych ironią w Prowincjałkach Pascala. [przypis tłumacza]

iż nie jest zdolny do takich niedorzeczności — Jakie na pozór mówił. [przypis tłumacza]

Iż pracuje dla niepewnego zysku; puszcza się na morze; przebywa je na desce — Por. fragment 234. [przypis tłumacza]

iż przedmiotem tego wstrętu jest próżnia — Chodzi tu o starą formułę fizyczną horror vacui. [przypis tłumacza]

„…Iż wówczas nie będzie się już uczyło bliźniego swego, mówiąc: Oto Pan, gdyż Bóg da się uczuć wszystkim — Jr 31, 34. [przypis tłumacza]

i życzliwych państwu, i bogatych… — Demostenes z subtelną ironią oddziela patriotów od kapitalistów; jedno z drugim łączyli Nausikles, Diotimos, Charidemos, Neoptolem. [przypis tłumacza]

Iż żydzi odtrącą Chrystusa i że Bóg odtrąci ich dla tej przyczyny. Iż winna latorośl wybrana wyda jeno ocet — Iz 50, 2. [przypis tłumacza]

iż zwycięży śmierć swoją śmiercią — Hbr 2, 14. [przypis tłumacza]

Iz 5 — Streszczenie wersetów 1–7. [przypis tłumacza]

Iz 8 — Ponieważ Pascal miejscami cytuje tekst Biblii dokładniej, a częściej streszcza go swobodnie, chodzi zaś tutaj przede wszystkim o zachowanie odcieni myśli samego Pascala, uważałem za właściwe przekładać te cytaty wprost z oryginału Myśli, nie zaś przytaczać je wedle polskich przekładów Biblii. [przypis tłumacza]

Izaak i Zuzanna — w protestanckich rodzinach zwyczajne są te imiona, czerpane ze Starego Testamentu. [przypis tłumacza]

Izajasz był tym, który przepowiedział, że w Egipcie zostanie zbudowana świątynia przez męża pochodzenia żydowskiego — „Dnia onego stanie ołtarz Pański pośród ziemi egipskiej” (Iz 19, 19). [przypis tłumacza]

Izajasz — Ἡσαΐας (N), Ἠσαΐας (D). [przypis tłumacza]

Izas — Ἰζᾶς (N), Ἰζάτης (D). [przypis tłumacza]

Izba sprawiedliwości — Izbę tę powołano do życia w r. 1716 celem umorzenia długów Korony. Zadaniem jej było wytoczyć surowe dochodzenia przeciw wszystkim, którzy dopuścili się sprzeniewierzenia funduszów publicznych. [przypis tłumacza]

I zemsty, ale nie… — Prowincjałki, VII. [przypis tłumacza]

I zostać tym, czym być mam z przeznaczenia: Zbawcą i tarczą zbolałej ludzkości — zręcznym zwrotem do miłości poeta przysposabia grunt do wprowadzenia nowej postaci pierwszego rzędu: Azji. [przypis tłumacza]

I zrobisz z męża wszystko — Czytany ustęp niezbyt jest zgodny z tonem Orgona mówiącego o Tartufie; raczej trąci zdawkowym farsowym ojcem. [przypis tłumacza]

Ja, biedaczysko, panie baronie… — przekład Kazimierza Glińskiego. [przypis tłumacza]

Ja chcę swe własne prawa mieć zawsze i wszędzie — Tutaj do motywu zasadniczego oburzenia dołącza się osobisty rys Alcesta: duma. [przypis tłumacza]

ja ci placuszek z miodem sama przygotuję — placek z miodem dawano umrzykom dla podziemnego psa Kerberosa, jak pieniążki (obole) dla przewoźnika łodzi, Charona. [przypis tłumacza]

Ja ci powiem, gdy będzie potrzeba… — Palestrio, nie mając wiele zaufania do bystrości i przytomności umysłu zakochanego młodzieńca, nie chce mu wyjawić od razu całego planu. Robi to dopiero później. [przypis tłumacza]

jadę tylko do Piwnicy — w oryg. la Cave (fr.) — piwnica. [przypis tłumacza]

Jadwiga — w oryginale imię bohaterki brzmi „Hermenegilda”, co pozwoliliśmy sobie zmienić. [przypis tłumacza]

Jagim dzutem dudaj, moja troka hrabina? — zachowuję ten niecierpliwiący dla czytelnika sposób przekręcania wymowy, ponieważ Balzac bardzo ściśle i uporczywie, nieraz przez całe stronice, trzyma się go w oryginale, ilekroć przemawia ustami Schmukego lub barona de Nucingen. [przypis tłumacza]

jain — dżajnowie jest to sekta zbliżona do buddyzmu. [przypis tłumacza]

ja, jakkolwiek z dala od niebezpieczeństwa, nie jestem wszelako wolny od troski — Pisane w czasie najazdu cesarza Karola V na Francję. [przypis tłumacza]

Ja jednak nie tak zrobię… — komiczna krytyka maniery motywowania monologów przez zwracanie ich do bóstw i sił przyrody, tak jak to np. czytamy w jednym fragmencie Turpiliusza, epigona rzymskiej komedii (II w. p.n.e.), gdzie lamentuje zakochany młodzieniec: „Ciebie, święty Apollonie, pomóż, ja przyzywam, / Ciebie także, o Neptunie, wzywam wszechpotężny / I was Wiatry!…/ Bo i po cóż mam wzywać Wenery?” (w. 116 i nast., Ribb. C. R. F., wyd. III) lub u Menandra: „O Nocy, ty największe masz przecież znaczenie / Wśród bóstw, dla Afrodyty…” (Men., Ad., frg. 739, K. III. 209), co wszystko, podobnie jak Charinus [Plautus], krytykuje Cycero, gdy mówi o owym lamencie Turpiliuszowskim: „więc wszystkie bóstwa nie mają nic innego do roboty, jak tylko troszczyć się o to, by on mógł używać rozkoszy miłosnych… a co za tragedie on wyprawia!” (Rozmowy tuskulańskie IV, 34, 72). [przypis tłumacza]

Ja jestem tak łaskawy, że treść sztuki podam — Palestrio, wypadając właściwie z roli, jak to często u Plauta (zob. Plautus, s. 297–301), wypowiada prolog, umieszczony tutaj nie na początku sztuki, ale po „przygrywce”, stanowiącej tu tzw. akt I. [przypis tłumacza]

jajka Prozerpiny — owoce piekielne; są to świeckie posiadłości i dochody, które król Franciszek w konkordacie przyznał papieżowi. [przypis tłumacza]

Jaką jednak przy tych zaletach przysporzyli korzyść (…) tego zupełnie nie mogę dostrzec — mówca chce powiedzieć, że cnota powinna w skutkach swych przynosić korzyść i że przodkom Persów, zresztą bardzo dzielnym, można zrobić zarzut, iż tej prawdy nie zrozumieli. Dzisiejsi Persowie powinni to zrozumieć i zbierać jakieś owoce swych trudów, ponoszonych dla doskonalenia się w cnocie i rzemiośle wojennym. Ksenofont, który jest utylitarystą i korzyść uważa za cel postępowania ludzkiego i cechę istotną cnoty (choć współczesna mu, również utylitarystyczna epoka nie trudziła się zbytnio pytaniem, czy pożytek chadza w parze z cnotą), wkłada w usta Cyrusa swoje własne myśli. [przypis tłumacza]

Jaką korzyść dobędziecie z tego, jeśli nie z potrzeby książąt i obrzydzenia ludów do nich…? — Zdanie o wątpliwej pisowni i wskutek tego niejasne. [przypis tłumacza]

Jak Aristogejton stanę posągowo (…) Zyskam obok niego pomnik — przy tych słowach przybiera Strymodoros posturę posągu, a za nim wszyscy choreuci. Pretensja do pomnika obok bohaterów wolności Harmodiosa i Arystogejtona jest tym komiczniejsza, że ustawa zabraniała stawiać komukolwiek posągu obok tej wielkiej dwójcy: tak wielka była cześć tych obrońców wolności. [przypis tłumacza]

Jaka różnica między żołnierzem a kartuzem — Kartuz jest typem religijnego człowieka. [przypis tłumacza]

Jak bądź się rzeczy mają (…) moją własną — Molier przypomniał sobie ten rys w Uczonych białogłowach i włożył go w usta Chryzala. [przypis tłumacza]

jak błękitne Hiacyntu dzwonki — Apollo z żalu po ukochanym Hiacyncie (synu Amyklasa), zmarłym wskutek zdrady, nie mogąc przywrócić mu życia, zmienił go w kwiatek (hiacynt), a na jego listkach wyrył początkowe głoski jego imienia, będące przy tym wyrazem rozpaczy: ai! ai! (Owidiusz w Metamorfozach). [przypis tłumacza]

Jak bym miał wołać…— cała ta nauka Sokratesa przypomina Sawantki [ob. bardziej znane jako Uczone białogłowy; red. WL] Moliera: Akt II, Scena VI, str. 35 i nast., tłumaczenie L. Rydla, Kraków 1906: Filaminta i Beliza, pouczające kucharkę Marcynę. Podobieństwo niesłychane: znany krytyk, A. Brisson, pisze: „Molière etait imprégné des Grecs et des Latins: a chaque ligne de ses comédies se retrouvent des réminiscencens d'Aristophane et de Plaute”. Ale właściwiej byłoby powiedzieć, że bez nich nie byłoby Moliera. [przypis tłumacza]

(…) jak ci opowiadałam o przemiłym wieczorze (…) — list, w którym mowa jest o tym wieczorze, nie odnalazł się. Można przypuszczać, że to ów wieczór, projektowany w bileciku pani de Merteuil, o którym jest również mowa w poprzedzającym liście panny de Volanges. [przypis tłumacza]

jak ci wypadło z wyrocznią w Delfach — Cyrus u Herodota nie pyta Krezusa o wyrocznię delficką, choć go musiały zaciekawić słowa króla lidyjskiego, że to ona właśnie skłoniła go do wojny; Herodot opowiedział to już poprzednio i nie chce się powtarzać. Ksenofont każe swojemu bohaterowi postawić takie pytanie, choć go sytuacja nie wymaga. Cyrus uzasadnia pytanie powołaniem się na powszechną wieść, głoszącą Krezusa wielbicielem delfickiego Apollina. Widocznie Ksenofont chce przeciwstawić Herodotowi historię bardziej budującą i brzmiącą bardziej autentycznie, opowiada bowiem sam Krezus, a nie bezimienna wieść czy jakaś trzecia osoba. [przypis tłumacza]

jak dalekie od monotonii stało się dzięki nim jego brzmienie — najlepszym dowodem tego są chyba polemiki pomiędzy znawcami metryki szekspirowskiej o sposób czytania poszczególnych wierszy. [przypis tłumacza]

jak — długowłosy, garbaty wół, żyjący w Tybecie. [przypis tłumacza]

jak go przyjmują na Polach Elizejskich: Franciszek Sforza, Wawrzyniec Wspaniały, król Robert, trybun Kola Rienzi — Francesco Sforza (1401–1466), kondotier włoski; Robert Andegaweński (ok. 1278–1343), król Neapolu, mecenas poetów; Cola di Rienzi (1313–1354), trybun ludowy, dążył do wskrzeszenia republiki rzymskiej. [przypis tłumacza]

Jaki był Sokrates w kożuchu (…) Jak mądrze przemówił… — oczywiście, że nie szata stanowi człowieka. [przypis tłumacza]

Jakich lat czekam? Już nigdy nie będę starszy, jeżeli dzisiaj wydam się na łup nieprzyjaciołom — więc Ksenofont w roku 401 liczy mniej niż trzydzieści lat; Proksenos liczył trzydzieści. [przypis tłumacza]

Jakie było zachowanie Panurga i brata Jana w czas burzy — Charakter Panurga, ogólnie zarysowany w I księdze Pantagruela, wzbogaca się w dalszych coraz nowymi rysami, kontrastowo wydobytymi zeń przez sąsiedztwo brata Jana. Tu występuje w nim w całej pełni tchórzostwo i zabobonność, przy zupełnym braku wiary i moralności, tak jak znów w bracie Janie widzimy spokojną i niezłomną wiarę przy wzgardzie dla zewnętrznych jej płaszczyków. [przypis tłumacza]

jakiegoś potężnego namiestnika — mógł to być namiestnik mianowany przez króla lub przez satrapę, jako jego zastępca, prawdopodobnie naczelnik plemienia, nad którym powierzono mu władzę (szejk jakiegoś szczepu, którego mianuje się królewskim namiestnikiem nad tymże szczepem). [przypis tłumacza]

jakiejś wsi — pewnie Kunaksa. [przypis tłumacza]

Jakież posągi (…) są one wieczne jak słońce! — Aretino P. Lettere IV, 4. [przypis tłumacza]

jakie zatrudnienie, takie z konieczności i usposobienie — przysłowie. [przypis tłumacza]

Jakie złe cię opętało? — zaczyna się typowe przekomarzanie się niewolnika z zaniepokojonym i zniecierpliwionym młodzieńcem. Te „utarczki” i „harce słowne” stanowią spuściznę starej komedii attyckiej (βωμολοχίαι, por. Plautus, s. 417–418). [przypis tłumacza]

Jaki miał być ów Mesjasz, skoro przez niego berło miało być wiekuiście przy Judzie — Ps 109, 4. [przypis tłumacza]

jakimi słowami pozyskał dla ciebie jego względy, o tym była mowa gdzie indziej — nigdzie o tym mowy nie było. Ksenofont zapomniał, że nie przedstawił nam, w jakich okolicznościach nastąpiło poznanie się Klearcha z Cyrusem. [przypis tłumacza]

Jakim kształtem wzniesiono i uposażono klasztor telemitów — W opisie budowli mieszczącej klasztor znać epokę, w której król Franciszek wznosił swe wspaniałe zamki. [przypis tłumacza]

Jakimże jednak ciosem musi być dla niej małżeństwo Guiberta — oto list kreślony w dniu, w którym Guibert zwierzył jej swoje zamiary małżeńskie: „Nie spodziewałam się tego. Mam w głębi serca bolesne wrażenie tych okrutnych słów: »Nie możemy się kochać« i odpowiadam na nie z całą siłą, jaka mi została: »Nie mogę żyć«. Drogi mój, to, co cierpię, to, co czuję, nie da się wręcz wyrazić; niepodobieństwem jest nie ugiąć się: czuję wyczerpanie całej mej istności: zdaje mi się, że wystarczy mi poddać się, aby umrzeć”. [przypis tłumacza]

Jak i ten, co twierdził, że jest moim niewolnikiem, com go tu wyzwolił (Vel ille qui servom esse se meum aibat, quem ego emisi manu) — według poprawki Ussinga; następujące dwa wiersze u Lindsaya, jako złożone z pomieszanych szczątków wierszy poprzednich, opuszczono. [przypis tłumacza]

Jaki też to zwyczaj mamy… — całe opowiadanie odnosi się do czysto rzymskich stosunków między patronem a klientami i jest przykładem na to, jak swobodnie romanizuje Plautus greckie partie (p. Wstęp). [przypis tłumacza]

Jak Jowisz wywoływać deszcze — może aluzja do jednego z przydomków Jowisza [najwyższego boga rzymskiego]: Iuppiter Pluvius. [przypis tłumacza]

jak Kalchasa — p. wyżej w. 759. [przypis tłumacza]

jak ludzie chorzy na oczy do gąbki i jaja — w starożytności lekarstwa na choroby oczu. [przypis tłumacza]

Jak mnie mój pan wynagrodzi za tę służbę moją (prope est quando hoc erus quae faciam pretium exsolvet) — według poprawki Lindsaya. [przypis tłumacza]

jak mówi Sokrates — Platon, Timajos, 61. [przypis tłumacza]

Jak można być Persem? — Chodzi o słynną refleksję w Listach perskich Monteskiusza z listu XXX. [przypis tłumacza]

jak można być Persem — znany cytat z Listów perskich Monteskiusza. [przypis tłumacza]

jak mu jego natura (…) wskazywała — w oryginale: naturalisirte. [przypis tłumacza]

jak na przykład umieć — Fragment ten jest w dwóch swoich częściach niejasno sformułowany: w pierwszej redakcji było nie umieć. [przypis tłumacza]

jak naszym sposobem poznawania przedmiotów, o ile ten ma być możliwym a priori — w pierwszym wydaniu: „naszymi apriorycznymi pojęciami o przedmiotach”. [przypis tłumacza]

jakobini — dominikanie. [przypis tłumacza]

jakobita — tak nazywano zwolenników pozbawionego korony Jakuba II oraz jego syna. [przypis tłumacza]

jako Bizantyńcy, na żeleziaki — Byzantion było osadą dorycką: stąd używano tam niegdyś żelaznej, spartańskiej monety, czyli żeleziaków, gdy w Atenach, jako moneta drobna, kursowały chalkusy czyli miedziaki. [przypis tłumacza]

jakoby jakaś szósta essencja — Ukuty superlatyw od Kwintessencji. [przypis tłumacza]

jakoby prawo niewoli miało być legalne, skoro sam udowodniłem przeciwieństwo tego — księga I, rozdz. II i IV. [przypis tłumacza]

Jak odbywa się żywienie ptaków na wyspie Dzwonnej — Rozdz. XXVI. Rozdział ten naszpikowany jest w oryginale niepodobnymi do przełożenia kalamburami i aluzjami lokalnymi, zresztą zupełnie nieinteresującymi. [przypis tłumacza]

Jako drzewiej na Leipsydrę — znowu blagi Zagłoby. Leipsydria były to forteczki na granicy Beocji i Attyki w górach Parnetu przeciw Hippiasowi, który je w końcu zdobył, ale rzecz się działa przed 100 laty. [przypis tłumacza]

Jak odziewano Gargantuę — Niewybredne efekty komiczne zawarte w tych przesadnych wyliczeniach zaczerpnięte są z dawnej Kroniki Gargantuińskiej. [przypis tłumacza]