Przypisy

Jesteś moja (mea tu es) — oczywiście nie w sensie erotycznym, ale jako rzecz nabyta (por. wyżej w. 504). [przypis tłumacza]

jesteś Pan od dawna jednym, i drugim — tzn. znakomitym i przyjacielem. [przypis tłumacza]

jesteś potomkiem bogów — gdyż pochodzi od Perseusza, syna Zeusa. [przypis tłumacza]

Jest grecka (generis graecist) — ponieważ „uczyć się greckich rzeczy” (res Graecas studet, Titin, frg. v. 85 Rib. wyd. III), „po grecku przepędzić noc” (dies noctesque bibite, pergraecamini, Plaut. Most. v. 64) oznacza w tym czasie u Rzymian zabawę wyuzdaną, „lampartkę”, przeto określenie „greckiego” gatunku „starej owcy”, odnosi się niewątpliwie do spóźnionej co prawda przedsiębiorczości Demifona w stosunku do Pasikompsy (por. niżej w. 555 i nast.). [przypis tłumacza]

Jest jedna herezja, którą rozmaicie wykłada się w szkole w świecie — Tezą Prowincjałek jest, iż herezja Pelagiusza jest podstawą herezji moralnej kazuistów. [przypis tłumacza]

jest jeno określeniem czasowym — wyrazy: „jeno określeniem czasowym” dodałem według wskazówki E. Adickesa. [przypis tłumacza]

Jest jeszcze w Europie kraj zdolny do otrzymania praw: jest nim wyspa Korsyka… — Korsykanie podnieśli w 1729 r. powstanie przeciwko Genui, której podlegali. Walka trwała jeszcze w chwili pojawienia się Umowy społecznej, a znaczna część wyspy rządziła się już sama. W 1764 r. zwrócili się Korsykanie do Russa o wypracowanie projektu ich praw. Russo po dłuższych wahaniach przyjął zaproszenie i rozpoczął pracę, której owocem jest niedokończony Projekt konstytucji dla Korsyki. Wcielenie Korsyki do Francji (1769) przeszkodziło temu, by Russo mógł sprawdzić doświadczalnie słuszność swych teorii prawno-politycznych. [przypis tłumacza]

jest już wpół do czwartej — We Wstępie cytujemy analogiczną odpowiedź prezydenta Lamoignon, kiedy doń przybył Molier z prośbą o uchylenie zakazu grania Tartufa. Czy Molier wprowadził ten rys pod wpływem swej rozmowy, czy też przeczuł go niejako już pierwej, nie wiemy. [przypis tłumacza]

Jest ona cała ciałem Chrystusa w jego gwarze — Czyją gwarę (patois) miał Pascal w tym fragmencie na myśli, nie jest wyjaśnione. [przypis tłumacza]

Jest ona systematem wszystkich zasad (…) — ustęp: „Jest ona (…) zasad czystego rozumu” to dodatek drugiego wydania. [przypis tłumacza]

jest ona tylko empiryczna i mechaniczna — „Ona” odnosi się do nauki o leczeniu. [przypis tłumacza]

jest on drugim czynnikiem (…), a tkwi — w oryginale: inhärirender Faktor. [przypis tłumacza]

jest świadomą wariacją na temat (…) — „Mam nadzieję, że w końcowej części Muzy publiczność ujrzy temat Adolfa ujęty od strony realnej”, pisze Balzac w korespondencji z Ewą Hańską (Lettres à l'étrangère, II, 126). [przypis tłumacza]

jest satrapą prawa — tzn. rajcą parlamentu. [przypis tłumacza]

Jest sztuka, która wedle potrzeby przemienia — Wyraźna aluzja do kazuistyki jezuitów i jednej z jej zasad, iż można uczynić występek niewinnym, odwracając intencję (por. Prowincjałki Pascala, list VII, których lekturę gorąco zalecam dla dobrego zrozumienia Tartufa). [przypis tłumacza]

Jest tajemnica, li tobie wiadoma — ma tu na myśli Hermes przedwieczną przepowiednię, że syn, mający się zrodzić z Zeusa i Tetydy, będzie mocniejszy od ojca swego i strąci go z tronu. [przypis tłumacza]

Jest taki (…) sodomickiej. — chodzi o ludzi, którzy nie chcą sprawić przyjemności innym. [przypis tłumacza]

Jest to miasto — πόλις δ᾽ ἐστὶν (Niese), πρόσεστι (Dindorf). [przypis tłumacza]

Jest to nieskończona kula, której środek jest wszędzie, powierzchnia nigdzie — Słynne to określenie znajduje się już w pismach średniowiecza, które przypisują je bądź Empedoklesowi, bądź Hermesowi Trismegistowi. [przypis tłumacza]

Jest to o tyle prawdziwe (…) osłabić może jedynie wychowanie — Zdania tego brak w berlińskim wyd. 1751 r., na którego karcie tytułowej figuruje Londyn jako miejsce wydania. Zachowanie pozorów wymagało oczywiście opuszczenia ustępu, który Anglikom mógł się wydawać obraźliwym. Że jednak autor sądził rzeczywiście w ten sposób o charakterze angielskim, widać chociażby z jego satyry, wydanej w Amsterdamie jeszcze w r. 1746 pt. Politique du Médecin (…) (por. Przedmowa). [przypis tłumacza]

jest to sprawa nader niepewna i bez końca — „sine fine”. Stern 17 uważa te słowa, nie wiadomo dlaczego, za tajemnicze i daje objaśnienie trafne, że doświadczenie nie otrzymuje nigdy zakończenia. Chodzi tu oczywiście o starodawny argument przeciwko empiryzmowi. Mylne są przekłady Kirchmanna 11: „ohne Ziel”, White'a 14: „not only is no definite object in view” i Boyle'a § 27: „that the thing is very uncertain and indefinite”. [przypis tłumacza]

jest to sprawa — „res”. Treść rzeczy słyszaną mają tu na myśli Stern 17, Gebhardt § 26 i White 13; tak być nie może wobec objaśnienia na danym przykładzie. Ewald 20, Auerbach 224 i Saisset 306 przekładają tak, jak gdyby chodziło o sposób poznania. Kirchmanem 11 rozumie tu niepewność przypadków tego rodzaju; jest to myśl niezawodnie dobra, ale mamy tu „res” w liczbie pojedynczej. Appuhn 234, Boyle § 26, Elwes 10 piszą: „wiedza tego rodzaju”; jest to pojmowanie słuszne, ale nie ma potrzeby interpretowania w jednym kierunku wyrażenia ogólnego, obejmującego wiele momentów. Całe wyrażenie powtarza się [niżej, we fragmencie: „Już nie mówiąc, że jest to sprawa nader niepewna i bez końca (…)”], skąd widać jego zamierzoną ogólność w sensie: „sprawa”. [przypis tłumacza]

Jest to złe — „Nie umiem grać na lutni”. [przypis tłumacza]

jest tu w depozycie (sequestro mihi dotast) — dosłownie: „oddana mi została jako pośrednikowi”, sequester, u którego umieszczano przedmiot sporu aż do rozstrzygnięcia. [przypis tłumacza]

jest tu — W Piśmie św. [przypis tłumacza]

jest u nas zaledwie… — Palestrio dopiero niedawno, porwany przez piratów (zob. wyżej w. 119), dostał się w domu żołnierza, ale już umiał (głównie dzięki Filokomazjum) wyrobić sobie wpływowe stanowisko. [przypis tłumacza]

jest w nim (…) jedna tylko wybitniejsza partia śpiewana — por. Bracia, Wstęp, s. 18 i n. [przypis tłumacza]

Jest w tym sprzeczność, ostatecznie bowiem radzą się zabić — Montaigne, II. 3. [przypis tłumacza]

jest ze względu na praktykę i prawo moralne tym samym, co wiedza i prawo przyrodzone — proponowana przez Adickesa poprawka brzmi „(…) i jest wraz z prawem moralnym ze względu na praktykę tym samym, co wiedza (…)”; „spodziewanie się” bowiem może odpowiadać „wiedzy”, lecz nie odpowiada wyrażeniu: „prawo przyrodzone”. [przypis tłumacza]

Jest zwyczaj u wielu narodów (…) doświadczył — Jacques Auguste de Thou, Historia sui temporis, LVIII, ad ann. 1574. Mieści się tu opowieść, iż któryś z wysokich polskich dostojników, aby dać Henrykowi III świadectwo swej wierności, skaleczył się puginałem w ramię. [przypis tłumacza]

Jesuita omnis homo (łac.) — Historia Jesuitica. [przypis tłumacza]

Jeszcze dzwon pożarny nie odezwał się z wieży… — w miastach duńskich, gdzie są wieże pożarne, na przypadek ognia stróże miejscy dają znać o nieszczęściu przeraźliwym tonem piszczałkowym. Następnie biją we wszystkie dzwony kościelne. [przypis tłumacza]

jeszcze mu się rzuciła czarna żółć — παραγίνεται μελαγχολῶν ἤδη, jam atra bile correptus, ergriff ihn die schwarze Galie (Clementz) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Jeszcze nie wiem — Około tego drobnego słówka, jak często bywa między zakochanymi, którzy instynktownie potrzebują takimi „próbami siły” urozmaicić miłość, inaczej może zbyt monotonną, kręci się cała zwada. Bez interwencji Doryny skończyłaby się może zerwaniem. Jakie znaczenie ma to „jeszcze nie wiem”? Można je rozumieć dwojako: albo to już jest dąs Marianny, którą obraziło samo pytanie Walerego, albo też ona rozumie to tak, że jeszcze nie wie, jakiego sposobu użyje, aby się uchylić od woli ojca; natomiast Walery już w tej odpowiedzi dopatrzył się „obrazy majestatu” miłości. Cała ta scena nastręcza materiał do bardzo subtelnej i interesującej gry scenicznej, której tradycje znajdzie reżyser we wspomnianym dziele Regniera. [przypis tłumacza]

jeszcze tyle nocy zostawało, że można było przejść równinę pod osłoną ciemności — jest to połowa listopada. [przypis tłumacza]

jesziwa — wyższa szkoła talmudyczna. [przypis tłumacza]

jeszybotnicy a. jeszywotnicy — studenci żydowskiej szkoły rabinicznej. [przypis tłumacza]

jeszybotnik a. jeszywotnik — student żydowskiej szkoły rabinicznej. [przypis tłumacza]

jeszywa a. jesziwa — wyższa szkoła talmudyczna. [przypis tłumacza]

jeszywa — wyższa szkoła talmudyczna, kształci rabinów i nauczycieli religii. [przypis tłumacza]

jeszywa — wyższa szkoła talmudyczna. [przypis tłumacza]

jeżeli będę z bogiem — tj. jeżeli dusza jest nieśmiertelna. [przypis tłumacza]

Jeżeliby obywatele (…) nie komunikowali się zupełnie między sobą, z wielkiej liczby małych różnic wynikałaby zawsze wola powszechna, a uchwała zawsze byłaby dobra… — jeżeli ten sam interes szczególny wypełni treść woli wielu ludzi, wówczas wytwarza się specjalna wola grupy związanej wspólnością interesów, przeciwstawiająca się swymi dążnościami interesowi całości społeczeństwa. Ta wola grupy jest jakby powszechna w odniesieniu do członków ugrupowania, tak że na prawdziwą wolę powszechną nie ma już u nich miejsca. Jeżeli przeprowadzi się wewnątrz grupy operacje sumowania woli poszczególnych jej członków, w wyniku otrzyma się sumę różnic, reprezentującą wolę grupy. Jeżeli teraz będziemy chcieli zsumować tę wolę grupy z wolą pozostających poza grupą obywateli celem wykrycia woli powszechnej, wówczas ta wola grupy, reprezentująca jakiś potężny, szczególny interes, nie będzie mogła być zrównoważona przez drobne, wzajemnie znoszące się interesy prywatne osób stojących poza grupą, nie da się w ogóle z niegrupowymi wolami zsumować, z powodu braku wspólnego z nimi elementu woli powszechnej, i pozostanie w stosunku do nich jedyną wielką różnicą. [przypis tłumacza]

Jeżeli drzewo marnieje choćby w najgorszej glebie (…) — ten aforyzm wyryto na nagrobku Hebbla w Wiedniu. [przypis tłumacza]

jeżeli go zdejmuje dla jakiejś haniebnej przyczyny, jak aby iść kraść albo aby iść incognito do miejsca rozpusty, z zamiarem rychłego wdziania go z powrotem — dosłowny tekst Eskobara brzmi: Vel si ad turpem causam, verbi gratia, ut furetur occulte, vel fornicetur, illum dimittat mox reassumplurus. [przypis tłumacza]

jeżeli i o generałach trzeba mówić prawdę? — W świeżo zgasłych monarchiach wolno było z większą swobodą przystępować w parlamencie do honoru armii niźli w wojowniczej republice ateńskiej. Kondotier więcej militarnym spojrzeniem mierzył „cywila” niż generał-obywatel. [przypis tłumacza]

Jeżeli ją znajdę błędnym sokołem, (…) z wiatrami ją puszczę, na los niech leci — Sokolnik puszczał sokoła pod wiatr; ptak bowiem z wiatrem puszczony zwykle nie wracał. Jeśli więc sokolnik chciał się go pozbyć, puszczał go z wiatrem, a był prawie pewny, że go więcej nie zobaczy. [przypis tłumacza]

Jeżeli jednak arystokracja wymaga nieco mniej cnót niż rząd ludowy, wymaga także innych (…) jak umiarkowanie u bogatych… — podobnie Monteskiusz uważa umiarkowanie za zasadę rządów arystokratycznych. [przypis tłumacza]

jeżeli jego zarzuty pokrywają się z waszymi spostrzeżeniami (…) powstańcie do potępiającego wyroku na mnie — mówcy często dla efektu żądali natychmiastowego wyroku na siebie, jeżeli są winni; czynili to oczywiście w ustępach przemówienia raczej świadczących za nimi; z tych ustępów przeświadczenie o niewinności rozprzestrzeniało się na całą obronę. [przypis tłumacza]

jeżeli już niczym więcej nie będę — jeżeli dusza ginie razem z ciałem. [przypis tłumacza]

jeżeli każdy sędzia będzie lękał się uchybić czci boskiej (…) chcę bogów wezwać na świadków i zanoszę w obliczu waszym modły do nich… — Zręcznie przesądza z góry o sprawiedliwości swej sprawy i apeluje do ludowej wiary w straszne skutki krzywoprzysięstwa. Podwójna modlitwa w wstępie wskazuje na doniosłość rozprawy. [przypis tłumacza]

Jeżeli mamy do czynienia z rzeczą stworzoną, to wymaga się, co następuje — W oryginale pierwsza połowa tego zdania jest włączona do wstępu pod I, któremu daje początek. Wyjmujemy ją stamtąd i dajemy jej naturalne dokończenie, by otrzymać wstęp równoległy do wstępu [„Wobec rzeczy niestworzonych warunki określenia są następujące”] oraz obejmujący I i II [„Jeżeli mamy do czynienia z rzeczą stworzoną, to wymaga się, co następuje”]. [przypis tłumacza]

Jeżeli nie wierzycie we mnie, wierzcie przynajmniej w cuda — J 10, 38. [przypis tłumacza]

Jeżeli nożom, wężom i truciźnie nie zbraknie ostrza, żądła oraz mocy — yathasamkhya (por. uwaga w scenie 2 aktu III [do słów: Serca, głosy, porównania]). [przypis tłumacza]

Jeżeli pięknym wynalazkiem dla ludzi jest sznur ciesielski… — podobnie jak sznur wyznacza dla cieśli linię prostą, tak prawidło moralne (filozofia) wytyka prostą drogę życia. Żywy przykład lepszy niż nauczanie. Takim żywym przykładem cnoty, wcieleniem nauk moralnych, jest żywot Agesilaosa. Filozofia moralna nazwana tu sznurem ciesielskim. [przypis tłumacza]

Jeżeli powiadają — Janseniści. [przypis tłumacza]

Jeżeli powiadają, że nie trzeba zabijać dla jabłka — Jak to przyzwalają kazuiści (patrz VII Powincjałka). [przypis tłumacza]

Jeżeli powszechna zgoda, cóż byłoby, gdyby ludzie zaginęli — Pascal godzi się tu w zewnętrzne kryteria prawdy, autorytet i powszechną zgodę, które przyjmowała scholastyka. [przypis tłumacza]

Jeżeli się zaś to nie uda — nie uda się znaleźć sprawiedliwości. [przypis tłumacza]

Jeżeli tego dopniesz, dokażesz niemało. — Wytrawny Filint z powątpiewaniem odnosi się do tego odrodzenia moralnego Celimeny; jednakże swoim zwyczajem wyraża to bardzo dyskretnie. [przypis tłumacza]

Jeżeli teraz pójdą… — oratio obliqua aż do końca ustępu, którą Clementz niepotrzebnie zamienia na oratio recta, czym znowu pomnaża owe „liczne” mowy Flawiusza. [przypis tłumacza]

jeżeli tylko dieta używania nie jest zbyt już wybitnie przeciw temu nakierowana — jeżeli dieta używania, np. przepisy lekarza co do używania jadła i napojów itp., są tego rodzaju (jak to się najczęściej zdarza), że chory musi ciągle pamiętać o nich, co mu znowu ciągle przypomina jego chorobę, wówczas oczywista trudno mu odwracać uwagę od swoich dolegliwości, czyli leczyć się „samym tylko postanowieniem”. [przypis tłumacza]

jeżeli zaś dotkniesz czegoś z tych potraw, natychmiast obcierasz sobie ręce ręcznikiem… — starożytni posługiwali się przy jedzeniu rękami. Powalane ręce ocierano o ręcznik lub o chleb. Łyżki konieczne były jedynie przy czerpaniu z talerza potraw płynnych. [przypis tłumacza]

jeziora Asfaltowego — czyli Morza Martwego. [przypis tłumacza]

Jezioro Asfaltowe — Morze Martwe, Ἀσφαλτίτιδος λίμνης (var. Ἀσφαλτις, Ἀσφαλτίτις, Ἀσφαλτικἡ λίμνης), LXX θάλασσα τῶν ἁλῶν; w innych źródłach: mare mortuum, θάλασσα ή νεκρά; יָ֥ם הַמֶּֽלַח (Rdz 14, 3, Morze Solne, ed. Cylkowa); יָ֤ם הָֽעֲרָבָה֙ יָ֣ם הַמֶּ֔לַח (Pwt 3, 17: Morze Araby, Morze Słone, ed. Cylkowa). U Arabów Bahr Lût, Morze Lot. [przypis tłumacza]

Jezioro Gennezar — Γεννησὰρ, LXX θαλάσση Χενέρεθ, hebr. כִּנֶּרֶת (Lb 34, 11), כִּנְר֜וֹת (Joz 12, 3), Γεννησαρέτ (Łk 5, 1), θάλασσα τῆς Γαλιλαίας (Mt 4, 18), θαλάσσα τῆς Τιβεριάδος (J 21, 1), dziś Bahr Tabarijeh. Pochodzenie nazwy jest sporne, czy od miasta (Kinaret), leżącego na brzegu zachodnim (Joz 19, 35), a które wedle Renana (Żywot Jezusa, str. 123, uwaga 32) albo znikło z powierzchni ziemi, albo przybrało inną nazwę, czy od okolicy Kinnarôt, γῆ Γεννησαρέτ (Mt 14, 34), czy od słowa nizina, czy wreszcie od słowa lutnia, gędźba, więc Jezioro Głędźbowe, że posiada kształt owalny. Tę wątpliwość rozstrzyga do pewnego stopnia sam Flawiusz, pisząc, że Jezioro Gennezar bierze swą nazwę od ziemi przyległej. Długość jego wynosi 21 km, szerokość 12 km (Biehm, a Baedecker 9,5 km), największa głębokość 40–45 m. Powierzchnia wód jego leży o 208 m niżej od poziomu Morza Śródziemnego. Nagłe burze, o których znajduje się wspomnienie w ewangeliach („A łódkę na środku morza [μέσον τῆς θαλάσσης] wały miotały”, Mt 14, 24), mają podkład topograficzny. „Szczególny układ otocza górskiego z roztworzem na dopływ i odpływ Jordanowy sprawia, że wiatry opadając na jezioro pasem stosunkowo wąskim, wieją jak olbrzymie przeciągi, nie zamącając całych wód” p. Gematria i Dziady tłumacza, „Biblioteka Samokształcenia” nr 8, 1904, str. 317, uwaga 1. [przypis tłumacza]

jezioro Maeotis — Μαιῶτις λίμνην Morze Azowskie, p. I I, xvi. 4 w mowie Agryppy. [przypis tłumacza]

jezioro Semechonitis — dziś Hûle, Σεμεχωνίτιδος λίμνη, LXX Μαρών, Hieronim: Merrom, מֵ֣י מֵרֹ֔ום (Joz 11, 5 i 7) = wody wyżyny, co stoi w pewnej sprzeczności z Bahr-el-Huleh: jezioro doliny (p. Boettger, Topographisch-historisches Lexicon, pod: Semechonitis). Flawiusz w Starożytnościach XV, X, 3 wymienia okolicę Οὐλάθα około jeziora, które to słowo dowodziłoby starożytności nazwy Hûleh. A może istotnie od ziemi Genezar nazwano jezioro genezaretańskim, a od ziemi Ulata jezioro Hûleh? [przypis tłumacza]

Jezus Chrystus nie chciał świadectwa nieczystych duchów — Łk 4, 41. [przypis tłumacza]

Jezus Chrystus przepowiedziany co do czasu i stanu świata: książę dobyty z uda — Rdz 49, 10. [przypis tłumacza]

Jezus nie widzi w Judaszu jego nieprzyjaźni (…) — Mt 25, 50. [przypis tłumacza]

Jezus szuka jakiejś pociechy bodaj u swoich trzech najdroższych przyjaciół — Mt 26, 37. [przypis tłumacza]

Jezus, znalazłszy ich znowu śpiących (…) — Mt 43–44. [przypis tłumacza]

Józefa, który jeszcze za życia Nerona ośmielił się nazwać go imperatorem — p. III, VIII, 9. [przypis tłumacza]

Józef — Antiq. Jud. [Flawiusz, Dawne dzieje Izraela; Red. WL] XI. 5. [przypis tłumacza]

Józefa — obecność jego pod Jerozolimą wyjaśnia Autobiografia 75: „kiedy już swobodny podążyłem z Wespazjanem do Aleksandrii. Stąd odesłano mnie wraz z Tytusem na obleganie Jerozolimy” etc. Przeciw Apionowi I, 9: „później zdjęto mi więzy i z Aleksandrii odesłano wraz z Tytusem dla oblegania Jerozolimy”. [przypis tłumacza]

Józef krzyżuje ramiona i wybiera młodszego — Por. fragm. 711. [przypis tłumacza]

Józef opowiada — Józef Flawiusz, Autobiografia. [przypis tłumacza]

Józef ozwał się w te słowa… — Henkel cytuje z traktatu Gittin (56) legendę o rabbim Jochananie ben-Sakai, który miał w czasie oblężenia Jerozolimy zjednać sobie Wespazjana podobną wróżbą, a to celem uzyskania pozwolenia na otwarcie szkoły w Jabnie lub Jamnii. [przypis tłumacza]

Józef powiada (…) — Antiq. Jud. [Flawiusz, Dawne dzieje Izraela; Red. WL] XII, 11. [przypis tłumacza]

Józef, syn Mateusza — Józef Flawiusz, autor Dziejów wojny żydowskiej. [przypis tłumacza]

Józef tłumaczył… dla ich dobra — tak pojmuję Ὁ δὲ Ἰώσηπος τὸ κατ᾽ αὐτὸν ἀσφαλὲς ὑποστελλόμενος ὑπὲρ αὐτῶν ἔφασκεν ποιεῖσθαι τὴν ἔξοδον. Von da an? (Clementz). [pominięto tłum. na rosyjski]. Znowu chodzi tu o autocharakterystykę Flawiusza. Ze wszystkich znaczeń, jakie ma ὑποστελλό, tłumacze obrali jednozgodnie najnieprzychylniejsze dla Flawiusza, a wiedząc, iż niebawem odda się on w ręce Rzymian, zbrutalizowali według mnie jego styl w tym miejscu. Nawet tłumacz łaciński zbytnio rozszerza tekst: Josephus autem cavens, ne ipsum saluti suae prospicere cogitarent; von da an liess Josephus nicht mehr merken, dass es ihm um seine persönliche Sicherheit zu thun war (Clementz); [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Joanna (…) flagraret — „Joannę, córkę Alfonsa V, króla Luzytanii, ogarnął tak wielki ogień miłości bożej, że od samego dziecięctwa, rzeczami ziemskimi pogardziwszy, jedynie pragnieniem niebieskiej ojczyzny płonęła”. [przypis tłumacza]

Joann. And. — Joannes Andrea, głośny kanonista w XIV wieku. [przypis tłumacza]

John Bull (ang.) — Jan Byk, karykaturalne ucieleśnienie Anglii i Wielkiej Brytanii, w postaci tęgiego, porywczego i gburowatego Anglika [przypis tłumacza]

John Henry — popularne oznaczenie członka męskiego. [przypis tłumacza]

Joinville — autor głośnych pamiętników z epoki św. Ludwika. [przypis tłumacza]

Jom Kipur — dosł.: „dzień przebaczenia”, święto znane Polakom pod nazwą Dzień Pojednania lub Sądny Dzień. Pobożni Żydzi wierzą, że w tym dniu Bóg wyznacza losy wszystkich ludzi na następny rok, według ich dotychczasowych uczynków. W czasie tego święta Żydzi umartwiają się, modlą się od rana do nocy i poszczą, przy czym nie tylko nie wolno im jeść, ale nawet napić się wody. Post obowiązuje od południa dnia poprzedzającego święto do wieczora dnia następnego, a od południa wigilii święta do następnego ranka — nawet małe dzieci. [przypis tłumacza]

Jom Kipur — dzień odpuszczenia grzechów, Sądny Dzień. [przypis tłumacza]

Jom Kipur — Dzień Przebaczenia, zwany też Sądnym Dniem. [przypis tłumacza]

Jom Kipur — Sądny Dzień, dzień postu i pokuty. [przypis tłumacza]

Jonates — brat Judy Machabeusza, panował 160–143 p.n.e. (Graetz, Geschichte der Juden III, 1). [przypis tłumacza]

Jona (…) vadu — po baskijsku. [przypis tłumacza]

Jonson, Ben, [właśc. Benjamin Jonson] (1572/3–1637) — wybitny dramaturg, który zaczął pisać w chwili, gdy sława Szekspira była już ugruntowana. Cała jego działalność nosi cechę świadomego współzawodnictwa, z góry skazanego na niepowodzenie. Górował nad Szekspirem wykształceniem i dbałością o wypracowanie szczegółów, o całe niebo niżej stał zdolnościami. Stąd i pogląd jego na Szekspira niejednolity, zaprawny zazdrością, ale nie bez zdrowego sądu i nawet uczucia, świadczy o naturze w gruncie rzeczy szlachetnej, nie dającej się przygłuszyć niskimi pobudkami. Główne dzieła Jonsona są: tragedie Katylina i Sejanus, komedie Volpone, Alchemik, Epicocne i Jarmark na św. Bartłomieja. Szekspirowskiej komedii charakterów usiłował on przeciwstawić komedię typów, doprowadzoną potem do doskonałości przez Molière'a. [przypis tłumacza]

Joppie, którą był Cestiusz spustoszył — Cestiusz Joppę splądrował i spalił, p. II, XVIII, 10. [przypis tłumacza]

Joppie natura nie dała przystani. Wybrzeże dzikie, strome (…) żegluga bardziej tu niebezpieczna niż na pełnym morzu — opis Joppy, wybrzeży, skał naprzeciw brzegu położonych jest tak wierny i obrazowy, że współczesny artysta, który patrzy na Joppę i czyta opis Flawiusza, podziwia w nim mistrza słowa i do jego opisu nic nie mógłby dodać. [przypis tłumacza]

Joppie — p. I, II, 2, uwaga. [przypis tłumacza]

Jordan — Ἰορδάνης, יַרְדֵּן, dziś Jarden, zwykle u Arabów esz-Szeri’a (poisko, miejsce pojenia bydła). [przypis tłumacza]

Josippon — ludowa księga żydowska zawierająca fantastyczne opowieści. [przypis tłumacza]

Jotapatę, Bersabę, Selamę, Kafarekcho, Jafę, Sigof — Jotapata: Ἰωτάπατα, dziś Tell-Dżefat; Bersaba: Βηρσαβὲ, na pograniczu między Górną i Dolną Galileą; Selama: Σελάμη (N), Σελάμίν (D), dziś ruiny Kirbet Sellâmeh; Kafarekho: Καφαρεκχὼ, wieś, dziś nieznana; Jafa: Ἰαφὰ, LXX Φαγγαί, Ἰαφὰγαί; יָפִיעַ = błyszczące (Joz 19, 12), dziś Jafa, pół godziny drogi od Nazaretu, w kierunku zachodnio-południowym; Sigof: Σιγὼφ, między Kafarekcho i Jafą, położenie dziś bliżej nieznane. [przypis tłumacza]