Przypisy

Jozue — Ἰησοῦς; syn Nawego, w Biblii: Nun, נוּן (Joz 2, 1). [przypis tłumacza]

Juba II (52 p.n.e.–23 n.e.) — Ἰόβας, historyk i geograf, dzieła jego zaginęły [władca Numidii, w 25 p.n.e. od rzymskiego cesarza Augusta otrzymał królestwo Mauretanii, po śmierci poprzedniego władcy krótko rządzone przez Rzym; wspierał handel, sztukę i badania naukowe; napisał szereg niezachowanych książek na temat historii, geografii, przyrodoznawstwa, malarstwa, teatru; jego pierwszą żoną była Kleopatra Selene II, córka Marka Antoniusza i Kleopatry; red. WL]. [przypis tłumacza]

Judaei signa petunt, et Graeci sapientiam quaerunt, nos autem Jesum crucifixum (łac.) — 1 Kor 1, 22: „Gdyż i Żydowie cudów się domagają, a Grekowie mądrości szukają, my zasię Jezusa ukrzyżowanego”. [przypis tłumacza]

Juda — p. Dz 5, 37 (Μετὰ τοῦτον ἀνέστη Ἰούδας ὁ Γαλιλαῖος etc.). [przypis tłumacza]

Juda (…) pod wsią Akedasa (…) legł na polu bitwy — o zgonie Judy por. 1 Mch 9, 5–18, oraz Starożytności XII, XI, 1–2, w których Flawiusz twierdzi, że Juda poległ pod wsią Betzeto. [przypis tłumacza]

Juda, syn Seforajosa, drugi Mateusz, syn Margalosa — Juda, syn Seforajosa: według Starożytności XVII, VI, 2, nie Σεπφεραίου, lecz Σαριφαίου; syn Margalosa: wedle tego samego miejsca, nie Μαργάλος, lecz Μεργαλώθης. [przypis tłumacza]

Judea — Ἰουδαία, od pokolenia Juda (Jehûdah, יְהוּדָה (Rdz 29, 35), odpowiada polskiemu Chwalibóg), w klinach: Ia-u-di. [przypis tłumacza]

Judeę — Ἰουδαίαν (Niese), Ἰουδαίος (Dindorf). [przypis tłumacza]

Judes, syn Mareota — Ἰούδης ὁ τοῦ Μαρεώτου (N), Ἰούδας ὁ τοῦ Μέρτωνος (D). [przypis tłumacza]

judofob — człowiek nienawidzący Żydów. [przypis tłumacza]

Juliada — Ἰουλιάς, pierwotnie Betsaida (Starożytności XVIII, II, 1). [przypis tłumacza]

Juliadę położoną w Perei, oraz Tarycheę i Tyberiadę — prócz tego 24 (nie 14, Henkel) wsi w Perei, p. Starożytnośći XX, VIII, 4. [przypis tłumacza]

Julia d'Etanges — bohaterka Nowej Heloizy Russa [tj. Rousseau; red. WL). [przypis tłumacza]

Julian Le Roi — słynny zegarmistrz współczesny. [przypis tłumacza]

Jungle — Grzęzawisko [powieść] Sinclaira. [przypis tłumacza]

Juno ze swoim księciem — Kościół i papież. [przypis tłumacza]

jurta — namiot u koczujących ludów syberyjskich. [przypis tłumacza]

Justus ex fide vivit (łac.) — Św. Paweł, Rz 1, 18. [przypis tłumacza]

Justyna — słynna powieść margrabiego de Sade. [przypis tłumacza]

Jutro, bo dziś w domu! (cras apud te, nunc domi) — Charinus grzecznie odmawia, że to niby dziś już obiad dla niego w domu przygotowany. [przypis tłumacza]

Już Arystoteles mniema, że i własna pochwała i nagana (…) — por. Arystoteles, Etyka nikomachejska IV, 13. [przypis tłumacza]

Już było niedaleko południa — początek września roku 401. [przypis tłumacza]

już ci bowiem pora odejść do bogów — Ksenofont, używając tych słów, nie idzie za greckim wyobrażeniem o życiu pozagrobowym, jak je przedstawia poezja epiczna lub wiara ludowa, lecz za własnymi przekonaniami; a może też znał perskie wierzenia, że duch dobrego człowieka dostaje się do siedziby duchów błogosławionych. [przypis tłumacza]

Już ci wierzy co do „niego”, lecz wróć do tamtego! — Już ci wierzy: wypowiedziane ironicznie; wróć do tamtego: tzn. do sprawy skradzenia sukni. [przypis tłumacza]

Już gotowe — proś do stołu! — kucharze w komedii zwykli w ten sposób przechwalać się swym pośpiechem w gotowaniu; podobnie w Pseudolusie kuchcik, jeszcze zanim zaczęto gotować, woła do pana domu: „Śpiesz do stołu, gości posprowadzaj, obiad gotów, już czeka!” (w. 891). [przypis tłumacza]

Już ja go tam odnajdę — ego iam conveniam illum, Camerarius. [przypis tłumacza]

Już kąpaną czy nie jeszcze (lautam vis an quae nondum sit lauta) — nie wiadomo, co to ma znaczyć. Być może, że kryje się w tym jakiś nieprzystojny żart w związku z pewnymi przypadłościami kobiecymi, choć Plautus niezbyt często na tego rodzaju dowcipy sobie pozwala. [przypis tłumacza]

Już pominę Achilla… — Achilles zagniewany na Agamemnona o to, że mu zabrał kochankę, usunął się od udziału w walce pod Troją i sprowadził przez to moc klęsk na wojsko greckie. Plautus każe Pleusiklesowi przerwać rozpoczęte opowiadanie — którym może rzymska publiczność ówczesna nie tak bardzo się interesowała — motywując to zręcznie spostrzeżeniem Palestriona. [przypis tłumacza]

Już się nie bój… — chce przez to powiedzieć: „Uda się, bo jeśli coś w tym jest dobrego, to zrobimy to tylko mimo woli”. [przypis tłumacza]

już to tylko, że był Lacedemończykiem, jednało mu wielki szacunek u króla i dworu — w Starożytnościach XII, IV, 10 i XIII, I, 8 Flawiusz opowiada o umowach, w jakie Żydzi wchodzili z Lacedemończykami, których w pismach swych nazywali „braćmi”. W 1 Mch 12 są podane teksty listów wzajemnych. [przypis tłumacza]

Już tylko o tym myślał — σκοπούμενος (Niese), θυμούμενος ἐπορίζετο (Dindorf). [przypis tłumacza]

Już w Katalogu dzieł p. de la Mettriego, dołączonym do broszury Eloge de la Mettrie (Haga, 1752) zaliczona jest do tych dzieł także omawiana rozprawka, przedrukowana następnie w wydaniu Dzieł filozoficznych de la Mettriego z r. 1774 (Amsterdam) tuż w sąsiedztwie Człowieka-maszyny (tom III zbioru dzieł). [przypis tłumacza]

Już wtedy, gdy, mając lat pięć, uwijałam sobie dzieciątko… — od pięcioletniej dziewczynki słyszałam raz następujące zdanie: „Kiedy będę miała dziecko, to nie będę mieszkała u mamusi, tyko bardzo daleko, żeby nam nikt nie przeszkadzał”. [przypis tłumacza]

Kacerze zawsze zwalczali te trzy znaki, których nie mają — Por. fragm. 844. [przypis tłumacza]

kacyk — rodzaj namiestnika prowincji. [przypis tłumacza]

Kadasa — Κάδασα (N), Κέδασα (D), LXX Καδές, Καδής; קֶדֶשׁ (Joz 19, 37), Wujek: Cedes, dziś Kedes (wieś, ruiny) w pobliżu jeziora Huleh (Merom). [przypis tłumacza]

kadisz — modlitwa za zmarłych, którą po raz pierwszy odmawiają tuż po pogrzebaniu zwłok wszyscy potomkowie osoby zmarłej płci męskiej. Kadisz odmawia się podczas każdej modlitwy porannej i wieczornej w ciągu pierwszego roku po śmierci człowieka, a następnie w każdą rocznicę śmierci. [przypis tłumacza]

kadisz — modlitwa za zmarłych. [przypis tłumacza]

Kadisz — modlitwa za zmarłych. [przypis tłumacza]

Kadisz — powszechna modlitwa codzienna, także modlitwa za zmarłych (kadisz sierocy); również potoczne określenie syna odprawiającego Kadisz w intencji zmarłych rodziców. [przypis tłumacza]

Kaduzjowie — lud na południowo-zachodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego, na północ od Medii; bezpośrednio nie graniczy z Medią ni z Armenią, jak tu sobie Ksenofont wyobraża. Gdzie indziej uważa Kaduzjów za sąsiadów Asyrii, nie Medii, jest więc sprzeczność. Medów, Armeńczyków, a po trzecie Kaduzjów: Ktezjasz podaje inne kraje: Baktrię, nad górnym biegiem rzeki Oksos, Chorazmię nad dolnym biegiem tejże rzeki (północno-wschodnie kresy państwa), partię między Baktrią a Hyrkanią (południowo-wschodnie wybrzeże Morza Kaspijskiego), Karmanię, na północny wschód od Zatoki Perskiej. [przypis tłumacza]

Kafarnaum — Καφαρναοὺμ, w Autobiografii: Καφαρνωκός; dosłownie: Wieś (Kafar) Nahuma (Nahum). Wieś Kafarnaum, wspomniana przez Józefa, a wedle ewangelii miasto, to dzisiejsze Tell-Hum; natomiast co do źródła tejże nazwy jedności między uczonymi nie ma; niektórzy mniemają, że jest nim 'Ain-et-Tin. [przypis tłumacza]

Kafartobę — Καφάρτοβαν. Wsie te [Betabris i Kafartoba] dziś nieznane. [przypis tłumacza]

Kafetra — Κάφεθρα (N), Καφεθρά (D). [przypis tłumacza]

kahał — gmina żydowska, może również oznaczać zarząd gminy. [przypis tłumacza]

kahał — gmina żydowska. [przypis tłumacza]

kahał — żydowska gmina wyznaniowa. [przypis tłumacza]

kajetu z jego pismami, które niedawno ogłosiłem — wydany w Paryżu w roku 1571 staraniem Montaigne'a. [przypis tłumacza]

Kajusz legł pod Filippi – rok 42 p.n.e.; Filippi: Φίλιπποοι, miasto w Macedonii, pierwotnie Krenides (miejsce źródeł), dzisiejsze ruiny Filibat albo Filibadżik (Boettger: Felibah, Felibedżik). [przypis tłumacza]

kalaganki — tj. wyznawczynie zasad księdza Johna (Jeana) Callaghana (1605–1654), Irlandczyka z rodu, doktora paryskiego fakultetu i proboszcza w Cour-Cheverny. Jezuici szczególnie atakowali tego Callaghana, sympatyzującego z jansenizmem. [przypis tłumacza]

Kalchas, ten Zakyntczyk! — Kalchas, sławny wróżbita w wojsku greckim pod Troją; tu jako synonim mądrego człowieka. [przypis tłumacza]

Kalchedon a. Chalkedon — w Azji, naprzeciw Bizancjum. [przypis tłumacza]

Kalias, syn Jebkonika — syn Hipponika. Arystofanes robi zeń Hippobina, co dosłownie oddaje użyty wyraz. Kalias odziedziczył po ojcu olbrzymią fortunę, którą prędko na hulanki przeszastał. [przypis tłumacza]

Kalikles w Platonie (…) spoliczkowano — Platon, Gorgiasz. [przypis tłumacza]

Kalistrat — polityk starszy od Demostenesa, odznaczył się szczególnie w procesie oropijskim; zresztą niepopularny z powodu sympatii dla Sparty; wygnany, wrócił na własną rękę do Aten i zginął z wyroku sądu. [przypis tłumacza]

Kallias — prawnuk Miltiadesa, pasierb Peryklesa, strwonił rozrzutnym życiem ogromny majątek. W 390 r., w wojnie korynckiej, był strategiem, w 371 posłował do Sparty. [przypis tłumacza]

Kallias [Spartanin] — bliżej nieznany; prawdopodobnie wysłano go, by prowadził układy pokojowe, a gdy wracał, dodano mu do towarzystwa Persa, który miał za zadanie pozyskać Agesilaosa dla króla perskiego. [przypis tłumacza]

Kalliksejnos — członek Rady. Ksenofont wymawia i pisze jego nazwisko po jońsku; po attycku mówi się: Kalliksenos. [przypis tłumacza]

Kallirroe — Καλλιρρόη, cieplice po stronie wschodniej Morza Martwego, dziś Zerka-Ma'în. [przypis tłumacza]

Kalwariusz — Καλουάριος (N), Κερεάλιος (D), za tym ostatnim tłumacz łaciński, niemiecki i rosyjski. [przypis tłumacza]

kalwiniści zaś mówiąc in particulari to, co jest prawdą in communi — Kiedy powiadają, iż tylko sprawiedliwi przyjmują Chrystusa w Komunii św. [przypis tłumacza]

Kambal — nazwa Pekinu, stolicy Chin. [przypis tłumacza]

Kambizes (…) we śnie, że brat jego ma zostać królem Persji (…) — Herodot, Dzieje, III, 30. [przypis tłumacza]

Kamień na kamieniu — Mk 13, 2. [przypis tłumacza]

kamienie czernili. Tedy nie można już było widzieć ich z daleka — znakomita obserwacja. Dlatego też Mickiewicz w powietrzu nie widział czarnych kończyn skrzydeł bocianich, gdy pisał: „(bocian) rozwinął białe skrzydła, wczesny sztandar wiosny”. [przypis tłumacza]

kamienie młyńskie — młyn ręczny składał się z dwóch kamieni: dolny był nieruchomy, górny obracano korbą, wprawioną w ruch ręką człowieka, lub za pomocą zaprzęgniętego do niej osła. O takich górnych kamieniach tu mowa. [przypis tłumacza]

Kamienie mogą stać się dziećmi Abrahama — Mt 3, 9. [przypis tłumacza]

kamienie, za pomocą których Deukalion i Pyrra odbudowali rodzaj ludzki zniweczony poetyckim potopem — [por.] Metamorfozy Owidiusza. [przypis tłumacza]

Kamil Maupin — pseudonim panny des Touches, jednej z postaci cyklu Komedii ludzkiej Balzaka (Stracone złudzenia etc.). [przypis tłumacza]

kampania o Szkołę żon — Bezpośredni polemiczny charakter posiadają dwa jednoaktowe utwory Moliera napisane w tym czasie: Krytyka Szkoły żon oraz Improwizacja w Wersalu. [przypis tłumacza]

kampung (indonez.-malaj.) — tradycyjna wioska rdzennej ludności w Brunei w Indonezji, Malezji i Singapurze. [przypis tłumacza]

Kanada — Cabo di Nada: Przylądek Nic, jak ochrzcili Kanadę Hiszpanie, którzy odkryli ją zrazu i nic tam nie znaleźli. W całej księdze IV i V spotykamy ciągłe echa współczesnego rozkwitu podróżniczego i odkrywczego. [przypis tłumacza]

Kana — Κανᾶ, dzisiejsza wieś w Galilei Kâna el-Dżelîl. [przypis tłumacza]

kanały — urodzajność Babilonii podnosiły sztuczne kanały. [przypis tłumacza]

kanalia w konwulsjach — convulsionnaires (fr.): tak nazywano za panowania Ludwika XV grupę jansenistów, którzy wpadali w stan konwulsji w czasie modłów na grobie diakona Parysa, zmarłego w r. 1727. Epidemia ta przybrała znaczne rozmiary i dała powód do częstych rozruchów. [przypis tłumacza]

Kanata — Κάναθα, LXX Καάθ, Καάθ, Καανάθ, Κανάθ, קְנָת (LB 32, 42)? Dziś el-Kanawât? [przypis tłumacza]

kanclerz — Baron Gotz, znienawidzony przez szwedzką szlachtę doradca króla, został po jego śmierci uwięziony i stracony. [przypis tłumacza]

Kanclerz… dopowie resztę — znane w drastycznej legendzie powiedzenie Stanisława Leszczyńskiego, które tu sparodiowano. [przypis tłumacza]

kanclerzowi Michałowi — Zastanowić to może słusznie, iż Bielowski tak skory zazwyczaj w pragmatyzowaniu swoich domysłów, z kolei w tym miejscu, jakby dość już o Michale kanclerzu w życiorysie Galla nadmienił, nie widzi się w obowiązku dołączenia żadnego przypisu. Skądże wiedział najpierwej o rodowości jego polskiej? Czy tylko znowu z domysłu? Wyznać może nie chciał prostodusznie z Kownackim, iż „kto był ten Michał kanclerz, o którym Marcin wspomina, w tej chwili nie wie” („Pamiętnik Warszawski” 1819, nr 5, s. 115), ani z tłumaczącym znowu słowa tegoż na język łaciński Bandtkiem: quis hic fuerit, libere ignorare me profiteor. W każdym razie milczenie jego co do dat jakichś z życia tego kanclerza, bądź to na mocy katalogów, bądź innych źródeł, rzeczy nie poprawia. Ostatnią więc instancją są tylko znowu pewne orzeczenia samegoż Galla, który wielbiąc powyższego swego współpracownika, żadnych w istocie wybitniejszych śladów polskości Michała, jak polskości własnej nie zostawia. Entuzjazm wprawdzie, z jakim odzywa się o nim wszędzie, aż do podniesienia na stopień wielkości (magni Michaēlis), dowodzi, iż stanowisko zajmować mógł tenże nie tylko w oczach Galla podniosłe; ale nic więcej. [przypis tłumacza]

Kandyd czyli optymizm — Kandyd jest odpowiedzią na List o Opatrzności Jana Jakuba Rousseau oraz na „filozofię optymizmu” Leibniza, cieszącą się w owym czasie wielką wziętością. W swojej argumentacji ad hominem [tj. „do człowieka”, do konkretnej osoby; Red. WL.], przypomina nieco Sganarela z Molierowskiego Małżeństwa z musu, który, zniecierpliwiony krańcowym sceptycyzmem filozofa Marfuriusza, okłada go kijem, aby mu w najkrótszej drodze udowodnić, że nie wszystkie wrażenia są względne i zwodnicze. [przypis tłumacza]

Kandyd — najgłośniejsza z powiastek filozoficznych Woltera, wymierzona przeciw Leibnizowskiemu „optymizmowi” i filozofii spekulatywnej. [przypis tłumacza]

Kanibale śmieją się z króla dziecka — Aluzja do ustępu z Montaigne'a I, 30. [przypis tłumacza]

kantonista — Żyd przymusowo wzięty w wieku młodzieńczym do carskiego wojska, w którym służył dwadzieścia pięć lat. [przypis tłumacza]

kantor — śpiewak prowadzący modły przed pulpitem w bożnicy. [przypis tłumacza]

kantor — śpiewak prowadzący modły w bóżnicy. [przypis tłumacza]

[Kant] zastrzegł się przeciw nazywaniu jego filozofii idealizmem — zob. np. Wartenberg M. Kantowska argumentacja przeciwko idealizmowi, „Przegląd filozoficzny”, VIII, 2. 1905; zob. Schopenhauer: Über die Umarbeitung der „Kritik der reinen Vernunft” in der 2. Auflage, VI, 276 i n.; zob. Kant, Prolegomena, s. 68 i n. (Reclam). [przypis tłumacza]

Kapadocja — Καππαδοκία, kraj w Małej Azji. [przypis tłumacza]

Kapadocja — na prawym brzegu Halys, należała w tym czasie do Medii. [przypis tłumacza]

kapelusz rdzawociemny (causeam ferrugincani) — filcowy kapelusz z szerokimi kresami dla ochrony przed słońcem i deszczem używany przez żeglarzy, poza tym w ogóle w podróży; na oczy weź szmatkę (scutulam ob os laneam) — ma to być niby używana przez żeglarzy opaska na czole, tuż nad oczami, dla ochrony przed blaskiem słońca na morzu, a właściwie tylko przesłona twarzy, żeby utrudnić rozpoznanie Pleusiklesa. [przypis tłumacza]

Kapetowie — królewski ród Kapetów wiódł się, wedle popularnej gadki, od rzeźnika. [przypis tłumacza]

kapitę pszennej lub jęczmiennej mąki za cztery sigle — czyli 6 franków; w Atenach kosztowała ta sama ilość pszenicy około 20 centimów [tj. 1/5 franka], jęczmień połowę tego. Gdzie indziej było jeszcze taniej. [przypis tłumacza]

Kapłańską [koronę] zostaw innemu kapłanowi. […] twoja matka została kiedyś wzięta do niewoli — syn matki wziętej do niewoli jest niezdatny do pełnienia funkcji kapłana. Tak samo rzecz się ma z synem niewolnicy. [przypis tłumacza]

kapnomancja — wróżenie z dymu. [przypis tłumacza]

karać śmiercią — p. IV, III, 10 uwaga do słów „próg cudzoziemców” i V, V, 2. [przypis tłumacza]

kar a. kaffir (arab.) — niewierny, to samo co giafir lub giaur; nb. pierwsze dwie nazwy często stosowane i do Murzynów bantuańskich określanych jako Kafrowie. [przypis tłumacza]

Kardia — kolonia Miletu, w przymierzu z Filipem; Demostenes zalicza ją do attyckich posiadłości, gdyż leżała na terytorium attyckim i jeszcze Miltiades dla ochrony Kardii przed Trakami zamknął Chersonez od północy murem. [przypis tłumacza]

Karduchowie — być może przodkowie Kurdów. [przypis tłumacza]

kardynał Aquaviva — z neapolitańskiego rodu magnackiego. [przypis tłumacza]

Kardynał — Kardynał Richelieu [właśc. Armand-Jean du Plessis de Richelieu (1585–1642); przyp. red. WL], twórca Akademii Francuskiej i odnowiciel Sorbony. [przypis tłumacza]

Kardynał Pietro Bembo (1470–1547) — jeden z największych pisarzy i erudytów włoskich XVI wieku, autor dialogu Asolani, poezji lirycznych, prac językoznawczych i listów. [przypis tłumacza]