Przypisy

obietnica księgi Demokryta (…) — Cyceron, Księgi akademickie (Academica), II, 23. [przypis tłumacza]

O bitwie z towarzyszem Masławem — Pod wyrazem, „towarzysz” (comes), na wzór tegoż znaczenia w pieśni pogrobnej przez Galla nuconej Chrobremu, rozumiemy urzędnika dworskiego. Wszakże wyszczególnia go jeszcze kronikarz na urzędzie podczaszego niegdyś dworu Mieszka pincerna patris sui Meschonis et minister. Odmianka nazwy łacińskiej Meczslavi, mniej tu już nas zastanawia. Wreszcie historia cała Masława, po wyjaśnieniach z różnego powodu tej kwestii, w ostatnich czasach [publ. 1873 r.; red. WL], zdaje się, iż za wyczerpaną może się uważać należycie. [przypis tłumacza]

objął w stanie ciągłych walk domowych (…) wynikających z przewrotu istniejącego ustroju państwowego po upadku hegemonii Aten… — gdy miasta należały do ateńskiego związku morskiego, rządziły się demokratycznie, partie arystokratyczne sprzyjały Sparcie. Po upadku hegemonii Aten (404) zwycięski Lizander wprowadził wszędzie oligarchię, rządy dziesięciu (w Atenach trzydziestu tyranów), poparte garnizonem spartańskim pod komendą tzw. harmosty. Demokraci padali pod ręką kata lub szli na wygnanie. Zacietrzewienie było wielkie, a Lizander nie był czułostkowy. Około 401 r. mogły się takie zaburzenia powtórzyć; demokraci starali się znowu wypłynąć, a arystokraci bronili się. Polityka Agesilaosa szła po linii Lizandra, lecz Agesilaos nie potrzebował krwawych egzekucji, utorował mu drogę już Lizander. Ale pochwały Ksenofonta są przesadne. Ateński mówca Isokrates (436/5–338) wyraźnie powiada, że Agesilaos nie umiał zjednoczyć Hellenów przeciwko Persom; zamiast godzić rodaków, dzielił ich, popierając sympatyczną sobie partię. [przypis tłumacza]

objął zarząd nad Judeą Flawiusz Silwa — Σίλβας, r. 73 n.e. [przypis tłumacza]

o błędach jednej i drugiej strony — jeśli Tesalowie chcą się odłączyć od nieprzyjaciela, muszą przyśpieszyć kroku; to samo muszą zrobić Lacedemończycy, jeśli chcą doprowadzić do potyczki. Obie strony poruszają się zbyt powoli. [przypis tłumacza]

obłęd — θεοβλάβεια (Niese), φρενολάβεια (Dindorf). [przypis tłumacza]

obleczone w kąpielowe stroje — fragment dopisany. [przypis tłumacza]

oblig płatny na okaziciela — tu: aluzja do biletu spowiedzi odbytej u księdza uznającego bullę Unigenitus (1713) wymierzoną przeciw jansenistom; biletem takim musiał się wykazać każdy, kto chciał uzyskać ostatnie namaszczenie. Wynikłe stąd spory trwały aż do r. 1756. [przypis tłumacza]

O bólu: jeżeli nie do zniesienia… — według Epikura. [przypis tłumacza]

Obóz Żydowski — Ἰουδαίων στρατόπεδον. [przypis tłumacza]

Obojga Kyter, Pafu, Kypru, Włosto… — przyjmuję tu znakomitą koniekturę T. Zielińskiego Marginalien I, „Philologus” LX, 1901, str. 1–16, który ten wiersz odnosi do Kinesjasa, a nie jak wszyscy inni uczeni do Afrodyty. Gromiwoja wypowiada tu formułkę zaklęcia, aby „złe” poszło precz. [przypis tłumacza]

Obowiązkiem obrońców prawdy (…) głosić tylko rzeczy prawdziwe — Hilary z Poitiers, Liber contra Constantium Augustum. [przypis tłumacza]

obozowiska — στρατόπεδα (N), στρατόπεδον (D), stąd u tłumaczów „ein Lager” (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]; widzimy więc, że każda legia rozłożyła się w swoim obozie. [przypis tłumacza]

o braciach rodzonych, którzy (…) zabijają bez wyrzutów sumienia, ponieważ książę opłaca ich morderstwa — Por. [de la Metrie,] Discours sur le bonheur. [przypis tłumacza]

obrady nad (…) Bizancjum — za hegemonii Teb Bizancjum, odłączywszy się od Aten, stało po stronie tebańskiej; potem, zagrożone przez Filipa, razem z Peryntem weszło w porozumienie z wyspami jońskimi; oblężenie Bizancjum uznali Ateńczycy za ostateczne zerwanie pokoju. [przypis tłumacza]

obrał sobie — właściwie: zbudował, ᾠκοδόμησε; „und nach sich benannt hatte” Clementza i [pominięto tłum. na rosyjski] Henkla są dodatkami tłumaczów. [przypis tłumacza]

obraz Tissota — na obrazie tym znajduje się w istocie postać znanego klubowca, Karola Haas, który uchodził za pierwowzór Swanna; i inwokacja ta zwraca się wyraźnie do Karola Haas. [przypis tłumacza]

Obraz wzięty z żeglugi zawdzięczać może (…) lekturze mowy Kritiasa z Hellenik — Hellenika II 3. [przypis tłumacza]

Obrazy powszechności odkupienia jak to, że słońce oświeca wszystkich — Mt 5, 45. [przypis tłumacza]

Obrzezanie serca — Rz 2, 29. (fragm. 610 i 670). [przypis tłumacza]

Obsadzili ją sykariusze… — p. IV, VII, 2. [przypis tłumacza]

obsadzili Radę i urzędy według własnego widzimisię — archontem był Pitodoros, który należał do Rady Czterystu, a teraz był posłusznym narzędziem w rękach „trzydziestu”. Ateńczycy liczą lata według archonta (archon eponymos), ale r. 404/3 nazywali anarchią. Do Rady należeli prawie wszyscy byli członkowie Czterystu. [przypis tłumacza]

observentur (…) animo (łac.) — „Przed oczyma duszy niech się unoszą dostojne ideały” (Cicero, Tusculanae quaestiones [wyd. też pod tytułem: Tusculanae disputationes], II, 21; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

obserwantyni mirbeńscy — franciszkanie przestrzegający bardzo ostrej reguły. [przypis tłumacza]

obsikał ich tak dotkliwie (…) małych dzieci — Aluzja, znowuż wedle zawziętych komentatorów, rzekomo do podatków, jakimi Franciszek I obłożył Francję po wojnach włoskich, a także i do rodowego nazwiska pani d'Estampes: Pisseleu. [przypis tłumacza]

obstetrix (…) perdidit — Augustinus Aurelius, De civitate Dei, I, 18. [przypis tłumacza]

Obstupui (…) haesit (łac.) — „Zdrętwiałem, włos się zjeżył, głos zamarł w gardzieli” (Vergilius, Aeneida, II, 774; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Obstupuit (…) tollit — Ovidius, Metamorphoses, X, 666. [przypis tłumacza]

obszar przybrzeżny (…) pokrywa gęsty las — jeszcze dziś ma ten półwysep nazwę Aghacz Denis, Morze Leśne. [przypis tłumacza]

obu Frygii — Frygia Hellesponcka, czyli Mała (nad Propontydą), i Frygia Wielka (w głębi Azji Mniejszej, po lewej stronie rzeki Halys) od Alyattesa należą do Lidii, więc nie przyjmują zagranicznych posłów. [przypis tłumacza]

obuwie — dosłownie: sandały, ὑποδήματα, gdyż wedle Papego dopiero ὑπόδημα κοιλόν oznacza obuwie rzymskiego żołnierza, ale nie calceus (do togi używany, Lübker 632b), lecz caligae (Lübker 234a). Speculatoria caliga. Swetoniusz, Żywot Kaliguli 52; stąd przydomek Kaliguli: Swetoniusz, Żywot Kaliguli 9. [przypis tłumacza]

obwieścił mieszkańcom Jerozolimy, że Bóg… — Henkel zamienia i te dwa wiersze na oratio recta: [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

obwiniali go o zdradę floty — zarzut naturalny i zrozumiały, ale niesłuszny. Wobec rozluźnienia panującego na flocie ateńskiej, nie było co zdradzać. Fakt ten dla Lizandra nie był tajemnicą. [przypis tłumacza]

obwołano go naczelnym wodzem z nieograniczoną władzą… — uprzednio uchwalono zwrócić mu skonfiskowany majątek i odwołać przekleństwo, jak podają Plutarch i Diodor z Sycylii (historyk z czasów Augusta, autor historii świata pt. Biblioteka, od początku aż do wojen galijskich Cezara; zachowało się ksiąg dziesięć, XI–XX). [przypis tłumacza]

Obyczaje wyspy Cea — w swoich dwóch słynnych listach za i przeciw samobójstwu J.J. Rousseau zaczerpnął wiele argumentów z tego rozdziału; [por.] Nowa Heloiza, Ks. II. List 1 i 2. [przypis tłumacza]

Oby pan niebios… — Godny pełnomocnik Tartufanie mógł odejść nie wspomniawszy o Niebiosach. [przypis tłumacza]

Obyś bogom nieśmiertelnym i nam dał powód do radości — autor nieznany. [przypis tłumacza]

ocalenie Chersonezu i Bizancjum (…) i odznaczenie za to naszego państwa — mowa o honorowych dekretach Chersonezyjczyków i Bizantyjczyków dla Aten; w tłumaczeniu opuszczono we wszystkich mowach teksty aktów, częścią dla skrócenia, częścią dlatego, że albo nic z nich nie zachowało się, prócz nagłówka, albo że zachowane są po przeważnej części falsyfikatami. [przypis tłumacza]

Occultae fornicariae debetur (…) Est enim omnium eadem ratio (łac.) — Sekretnej nierządnicy należy się sumiennie zapłata, i to o wiele wyższa niż publicznej; usługa bowiem, jaką sekretna nierządnica czyni swoim ciałem, warta jest o wiele więcej niż ta, którą świadczy publiczna; i nie ma żadnego prawa, które by ją wykluczało od zapłaty. Toż samo należy rzec o zapłacie obiecanej dziewicy, kobiecie zamężnej, mniszce i jakiej bądź innej: zachodzi bowiem taż sama racja. [przypis tłumacza]

Occultum (…) flagellum — Iuvenalis, Satirae XIII, 195. [przypis tłumacza]

Occupavi (…) non posses — Cicero, Tusculanae disputationes, V, 9. [przypis tłumacza]

ocet piją (poscam potitant) — posca: napój złożony z octu winnego i wody, używany szczególnie przez żołnierzy w polu. [przypis tłumacza]

Och (…) cnocie — Wzruszającą w istocie jest myśl, że Molier, grając tę scenę, wygrywał może całą swoją duszę: co się w nim musiało dziać, kiedy je mówił do niewiernej Armandy! A publiczność, nieprzywykła do takiego „pomieszania rodzajów”, nie wiedząc, co myśleć o tym strzępie dramatu serca pośród scen komicznych, przyjmowała bardzo ozięble tę wspaniałą komedię. [przypis tłumacza]

Och! cóż za szczęśliwe życie, od którego trzeba się wyzwolić jak od morowej zarazy — O vitam scilicet beatissimam sapientis, qua ut fruatur mortis quaerit auxilium. (Jansenius, De statu purae naturae II, 8.). [przypis tłumacza]

O, che sciagura d'essere senza coglioni (wł.) — O, cóż za nieszczęście nie mieć jaj. [przypis tłumacza]

Och (…) nie ruszę — Trzeba przyznać, że Alcest dość sobie dziwnie poczyna w cudzym domu. Oto jakby chciał przestrzec Molier, do czego prowadzi brak miary: nazbyt wygórowane pojęcie własnej godności wiedzie go do uczynków wręcz sprzecznych z tą godnością. [przypis tłumacza]

o chór do komedii może prosić archonta tylko rodowity Ateńczyk — ojciec poety był, jak się zdaje, Ajginetą [red. WL: tj. pochodził z podbitej przez Ateńczyków wyspy o nazwie Ajgina, Egina], chociaż sam poeta rodził się i wychował w Atenach z matki Zenodory, rodowitej Atenki. [przypis tłumacza]

Ocior (…) foeta — Lucretius, De rerum natura, V, 405. [przypis tłumacza]

O, cóż za szpetna i plugawa rzecz jest człowiek (…) — Seneka, Przedmowa (Praefacione) do Zagadnienia przyrodnicze (Quaestiones naturales), ks. I. [przypis tłumacza]

O cudzie (…) — Aluzja do cudu w Port-Royal, który się objawił cudownym uleczeniem siostrzenicy Pascala, Małgorzaty Périer. [przypis tłumacza]

oczyma strzela i strzyże uszami — tłumaczenie swobodne, naśladuje aliterację oryginału: viden… oculis venaturam facere atque aucupium auribus. [przypis tłumacza]

o czym rozpiszę się szerzej na miejscu właściwym — patrz dalej: VII, X, 2. [przypis tłumacza]

Oczy, myślę, zamknął — udaje, że nie wie, o co chodzi, i odpowiada tak, jakby Palestrio nie o powód tak nagłego snu pytał, ale o sposób, w jaki Sceledrus zasypiał. [przypis tłumacza]

„oczyszczaczom” języków polecam gorąco do przeczytania odnośne uwagi Schopenhauera (II, s. 141 i n.) — cytuję stale według Grisebacha. [przypis tłumacza]

Od Antoniusza idę, kto bądź jestem… — charakterystyczne, jak z konieczności niewłaściwie wybrany poseł sam zwraca uwagę na niskość swego stanowiska. Może być, że chce sobie w ten sposób zjednać względy Cezara. [przypis tłumacza]

od brzegów — właściwie od wrogów, τῶν πολεμίων. [przypis tłumacza]

Od czasu pewnych kataklizmów, odleciała ich wielka chmara (…) — Prawdopodobnie aluzja do odpadnięcia Anglii od Kościoła. [przypis tłumacza]

odczuwalibyśmy je zawsze w jeden i ten sam sposób (…) — aksjomat scholastyki: Quidquid recipitur, ad modum recipientis recipitur. [przypis tłumacza]

Odczytać ci sonecik, przed chwilą spisany — Ówczesne wykwintne towarzystwo przesiąknięte było literackością; miało to swoje ogromne korzyści, ale miało i komiczne strony. Z manią szarad, ballad, sonetów, jakie uważali sobie za obowiązek fabrykować światowi modnisie, rozprawiał się już Molier w Pociesznych wykwintnisiach. Ileż musieli z pewnością dać się we znaki poecie owi utytułowani amatorzy odczytujący mu swoje utwory! [przypis tłumacza]

odczytuje po parę stron kodeksu cywilnego dla nabrania tonu — Nie trzeba może tego zwierzenia brać zbyt dosłownie. W każdym razie zwrócono uwagę, iż mniej pilnie wczytywał się w kodeks karny, gdyż art. 1342, który cytuje Julian, nie istnieje. [przypis tłumacza]

oddać go niezbędnemu odświeżeniu przez naturę — uzupełnić: „organizmu”. W oryginale jest: Naturrestauration. [przypis tłumacza]

oddają miasta wielką cześć zabójcy tyrana — tak np. wielkiej czci zażywają w Atenach Harmodios i Aristogejton, zabójcy Hipparcha, syna Pizystratowego. Harmodios padł podczas zamachu (514), Aristogejton padł później z ręki kata. Ich potomkowie byli żywieni kosztem państwa w ratuszu (prytanejon), mieli w teatrze siedzenia w pierwszych rzędach (proedria) i byli wolni od podatków (atelia). [przypis tłumacza]

oddajcie ziemi jak najprędzej — Persowie trupów nie palą, by nie zanieczyszczać świętego ognia. [przypis tłumacza]

Oddaj i mój majątek — Zapewne po matce, pierwszej żonie Orgona. [przypis tłumacza]

oddałem ją małpie — odnosi się to do Lysimacha; zresztą niezbyt trafnie, bo Lysimachus jest dobrym, usłużnym sąsiadem Demifona (por. w. 289), a nazwanie kogoś „małpą”, jak dziś nie jest, tak i wówczas nie było miłym określeniem. [przypis tłumacza]

oddał miasto (…) dawniejszym jego mieszkańcom — w 412 r. Samijczycy zabili około 200 ze szlachty, posiadaczy majątków ziemskich, a 400 wypędzili, zabrawszy ich dobra. Ci z arystokratów, co zostali i po zwycięstwie Lizandra nad Ajgospotamoj zaczęli podnosić głowy, padli pod nożami ludu. Teraz Lizander wraca wygnańcom ich dawne posiadłości. [przypis tłumacza]

oddam pod przemoc Wulkana (appono ad Volcani violentiam) — zamiast „postawię na ogniu”, styl kucharzy „komedii nowej”; lubią oni często pompatycznie a kpiąco naśladować dykcję tragiczną [Wulkan (mit. rzym.): bóg ognia i kowalstwa, odpowiednik greckiego Hefajstosa; red. WL]. Tak np. ponieważ Eurypides każe nieszczęśliwym skarżyć się na swą dolę „Ziemi i Niebu” (Medea w. 56), jakiś kucharz u Filemona (K. II, 500) opowiada tak samo „Ziemi i Niebu” γῆ τε κ' οὐρανῷ o sławnych swych potrawach; podobnie patetycznie inny kucharz u Plauta (w Pseudolusie w. 834) nazywa ryby „zwierzyną Neptuna” (Neptuni pecudes). [przypis tłumacza]

oddawał się bez wyrachowania sprawie publicznej — przy niepewnych stosunkach w radykalnych republikach i zapalnej atmosferze przewrotowej przyjął się brzydki zwyczaj rezerwowania sobie furtki; tak już postępował Temistokles wobec Persów. [przypis tłumacza]

oddziewczają — w oryginale desgarcent, słowo ukute przez Montaigne'a. [przypis tłumacza]

Odegrzmiało echem zarzecze i góry okoliczne, jeszcze bardziej zwiększając tę wrzawę — συνήχει δὲ ἥ τε Περαία καὶ τὰ πέριξ ὄρη βαρυτέραν ποιοῦντα τὴν βοήν (N), τὴν ὁρμήν (D); hisque resonabatur ex Peraea et montibus in circuitu, unde impetus augebat; und zu alledem der Widerhall von Peraea und den umliegenden Bergen, der das Ganze noch entsetzlicher m achte (Clementz); [pominięto tłum. na rosyjski]. Należałoby z tego ustępu raz na zawsze wyrzucić Pereę, która rzeczywiście nie wiadomo jakim cudem się tu znalazła. Co do owego ἥ Περαία w edycji Niesego znajdujemy w uwagach: 5} ἥ Περαία corruptum putat Destinon. Clementz robi uwagę: „Selbstverständlich hat man nicht andie fernen Berge des eigentlichen Peraea zu denken. Josephus meint vielmehr die hügelige Gegend auf der Ost- und Nordseite des Kedron”. Błąd ma dwa źródła: pierwsze, że pewnych słów jak Perea, Istmos, nie tłumaczono, drugie źródło, że zaczęto je drukować wielkimi literami. Gdy w edycji Niesego i Destinona ισθμός (III, X, 10) wydrukowane jeszcze literą początkową małą, Περαία dużą, czego naturalnie nie ma ani w rękopisie paryskim, ani florenckim, ani w żadnym innym, co dzięki uprzejmości pp. prof. dr Guido Biagi i prof. Enrico Rostagno sprawdziłem i co jest zresztą powszechnie wiadome. W editio princeps Arlenii z r. 1544, jak mi łaskawie pisze z British Museum p. A. W. K. Milln, duże litery są użyte jedynie na początku rozdziałów, a wszystkie imiona własne są drukowane literami małymi. Otóż w tym wypadku ἡ περαία wcale nie jest imieniem własnym; można iść śmiało za słownikiem Papego, który notuje: „περαῖος, jenseits befindlich, besonders jenseits des Wassers gelegen” i zaraz potem: „ἡ περαία sc. χώρα Land jenseits des Meeres”. W ogóle wyraz περαία znaczy „Jenseits” i z tego powstało imię własne. W danym wypadku chodzi o coś, co leży za „wodą”, a tą wodą jest rzeczka Kedron, tym „czymś” jest zaś wyłącznie Góra Oliwna, najpotężniejsze i rzeczywiście jedyne wzniesienie, ściana, góra stroma, od wschodu piętrząca się nad Jerozolimą. Ona tedy najpierw odebrzmiała, a potem „okoliczne góry”, τὰ πέριξ ὄρη. A ponieważ w języku polskim nie posiadamy rzeczownika na ἡ περαία, przeto nie pozostaje nic innego, tylko przetłumaczyć przez zarzecze (teren za rzeką). W ten sposób ustęp powyższy staje się jasny zarówno ze stanowiska topograficznego, akustycznego, jak i filologicznego. Proszę ten ustęp przeczytać w Jerozolimie na Harâm-esz-Szerif i rozejrzeć się dokoła po otoczu gór, a każdy mi przyzna słuszność. A zatem cała kwestia redukuje się do małego π, a nie dużego Π. Jaką potęgą jest w filologii tradycja, dowodzi fakt, że Niese i Destinon, ustalając tekst na podstawie rękopisów, nie poszli w tym wypadku za nimi, ani nawet za editio princeps Arlenii, ale za wydaniami późniejszymi, które stały się źródłem tej błędnej tradycji. — Edycja Niesego i Destinona daje nam tu ważną poprawkę τὴν βοήν (wrzawę), zamiast τὴν ὁρμήν (napad, impetus, [pominięto tłum. na rosyjski]). [przypis tłumacza]

Odensee — stolica Fyonii. [przypis tłumacza]

Odero si potero: si non invitusamabo (łac.) — Będę nienawidził, gdy będę mógł, jeśli nie, choć nierad, będę miłował. [przypis tłumacza]

O dewocji jej zgodne wszędzie słychać zdanie — zapewne ironicznie. [przypis tłumacza]

od godziny dziewiątej do jedenastej — tj. trzeciej po południu do piątej po południu. [przypis tłumacza]

odgryzał się bardzo ostro (…) — oto przykład zuchwalstwa, jakim po Andromace odpalił krytyki dwóch wielkich panów, hr. d'Olonne i księcia de Créqui: La vraisemblance est choquée en ta pièce,/ Si l'on en croit et d'Olonne et Créqui:/ Créqui dit que Pyrrhus aime trop sa maitresse,/ D'Olonne qu' Andromaque aime trop son mari. Otóż, ks. de Créqui uchodził za człowieka o gustach raczej… męskich, hrabiego zaś d'Olonne żona zdradzała jawnie, jak to mówią, „na funty”. [przypis tłumacza]

Odi (…) sententia (łac.) — „Tych nienawidzę, co działają głupio, a prawią uczenie” (Pacuvius u Gelliusa [w: Gellius Aulus, Noctes Atticae], XIII, 8; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

od jego szwagra — książę Villa Hermosa, szwagier pana de Mora. [przypis tłumacza]

odkąd panuję — Cyrus zdobył już Babilon i urządził się w nim jako król. Krezusa wziął ze sobą, gdy wyruszał przeciw Babilonowi (zob. ust. 5, koniec). [przypis tłumacza]

odkładają wieczny żywot i zajmują się tymczasowym życiem — zamiast studiować Torę, zajmują się prośbami o tymczasowe rzeczy. [przypis tłumacza]

odkryli to pismo w spuściźnie (…) zamieścili je w „Opera Posthuma” (…) w grupie niedokończonych pism — Wykaz treści Opera Posthuma podaje Gebhardt, Spinoza. Opera, t. 11, 316. [przypis tłumacza]

Odkryty z początkiem XX wieku papirus zawiera starożytny komentarz do „Teajteta” — Anonymer Kommentar zu Platons Theätet, bearbeitet von H. Diels, W. Schubart, J. L. Heiberg; Berliner Klassikertexte II, 1905. [przypis tłumacza]

Odległość (…) przekracza normę dopuszczalną w sobotę — w sobotę wolno Żydowi odbyć drogę nie dłuższą niż dwa tysiące kroków. [przypis tłumacza]

„Od Matana do Nachaliel i od Nachaliel do Bamot” — Matana i Nachaliel to nazwy miejscowości, w których Izraelici odpoczywali podczas wędrówek przez pustynię do Ziemi Obiecanej. Rabbi używa tych nazw jako gry słów: Matana po hebrajsku znaczy dar; Nachaliel —- dziedzictwo, Bamot —- podwyższenie. Sens tego: Przez Dar, jakim jest Tora, do podwyższenia. [przypis tłumacza]

odmęt satalijski — wir satalijski (dawna Attalia) naprzeciw Cypru. [przypis tłumacza]

odmienne są źródła rozkoszy umysłowej — O tej rozkoszy mówi autor obszerniej w Discours sur le bonheur (Oeuvres philosophiques, Berlin 1775, t. II. s. 140–141). [przypis tłumacza]

odnoga daleko zachodziła w głąb lądu — odnogi takie nazywają Szkoci firth, co odpowiada szwedzkim fiordom. [przypis tłumacza]

odnośne wnioski stawiali Eubulos, Aristofon i Diopejtes — Jakieś nieporozumienie. Najmniej jest prawdopodobne, by Eubulos wywoływał przesilenia polityczne z tak błahych powodów; działalność Aristofona z Azenii kończy się jeszcze za trwania pierwszej wojny z Filipem; Diopejtes, zapewne mówca wymieniony u Hyperejdesa, nie generał. Być może, że Demostenes, mówiąc o zdarzeniach związanych z zakończeniem pierwszej wojny, zręcznie wymienia jako zarzewie całej dyskusji z Filipem polityczne protesty… z samego początku wojny. Nawet wielbiciele Demostenesa nie chwalą tego dowcipu. [przypis tłumacza]

odnośnie jednak do innych mocarstw jest tym panem jedynie na zasadzie prawa pierwszego zawłaszczającego, jakie otrzymało od poszczególnych jednostek… — własność jest instytucją prawa pozytywnego, a prawa jednego państwa nie obowiązują państw innych. Mają one jedynie moralny obowiązek uszanować pierwszeństwo faktycznego posiadania. Pomimo że prawo własności jednego państwa nie wiąże państw innych, że jest w stosunku do nich tylko posiadaniem, to jednak organizacja społeczna, użyczając jednostce całej swojej siły, zabezpiecza także i przeciwko tym państwom posiadanie jednostki o wiele skuteczniej, niżby to mógł uczynić człowiek samotny, skazany wyłącznie na własne siły. [przypis tłumacza]

O dochodach Atheńskich, przełożył Antoni Bronikowski (…) Cynegetyk czyli Łowiectwo… — tych obu pisemek nie wymienia Estreicher w Bibliografii pod „Xenofon”. Zwrócił mi na nie uwagę dr Adolf Bednarowski. [przypis tłumacza]

odometr — przyrząd do mierzenia kroków. [przypis tłumacza]

Od opisu ciał nieożywionych i roślin przeszedłem do opisu istot żyjących, a w szczególności ludzi — Traktat o człowieku i O kształtowaniu się płodu. [przypis tłumacza]

Od pani w królewskiej purpurze… — przekład A. Langego [sztuki Don Juan Tenorio (1844), hiszpańskiego dramaturga Joségo Zorrilli; red. WL]. [przypis tłumacza]

Odparcia zaś zarzutów szukać należy w wyliczonych sposobach, a jest ich dwanaście — Sposoby te są: 1) można się powołać na cel sztuki, cel wywołania podziwu, 2) na to, że błąd nie dotyka kunsztu poetycznego, ale jakiś inny, 3) na zadanie poety wystawienia tego, co być powinno, 4) na rozpowszechnione mniemanie, 5) na rzeczywistość, 6) na warunki kompozycji. W pozostałych sześciu sposobach uwzględnione jest wyrażenie się: 7) użycie wyrazu obcego, 8) przenośni, 9) zastosowanie prozodii, 10) rozdzielenie albo połączenie wyrazów ściślejsze, 11) użycie wyrazu dwuznacznego albo 12) wyrazu ogólnie znanego i utartego. [przypis tłumacza]

odparł Sokrates Krytonowi — [w:] Platon, Fedon, 115b (LXIV). [przypis tłumacza]

Odparto spod Modeny… — w r. 43 p.n.e. Pobity Antoniusz, przebywszy Alpy, przeciągnął na swoją stronę wojsko Lepidusa i tak wzrósł w siły, że Oktawian szukał z nim porozumienia. W ten sposób powstał drugi triumwirat. [przypis tłumacza]

o. D. P. B. P. R. Z. o. S. S. P. — [skrót:] oraz dawnym przyjacielem, Błażejem Pascal rodem z Owernii, synem Stefana Pascal. [przypis tłumacza]

odpowiadał Fawoni (…) — por. Plutarch, Życie Marka Aratusa, 3. [przypis tłumacza]

Odpowiadam jeszcze, że zawsze jest złą rzeczą łączyć kilka miast w jedno państwo (…) Jakżeż jednak dać małym państwom dość siły do oparcia się wielkim? Tak, jak niegdyś miasta greckie oparły się wielkiemu królowi… — Russo był zwolennikiem małych republik, obejmujących jedno miasto z okręgiem. Widział w tych warunkach możliwość zrealizowania w pełni zasad prawości, tak jak je pojmował (porównaj zakończenie rozdz. XV, księgi III). Pisał z myślą o Genewie i poprawie jej ustroju. Łączenie się tych małych republik w konfederacje miało być środkiem zabezpieczenia ich bytu przeciwko zewnętrznej przemocy. [przypis tłumacza]

Odpowiedź mieszkańca prowincji na dwa pierwsze listy przyjaciela — odpowiedź tę wydrukowano na wstępie Trzeciego listu. [przypis tłumacza]

odpowiedział Appuhn, w 1907 r., że nie widać w tym piśmie pedagoga, lecz filozofa, zastanawiającego się głęboko nad naturą prawdy i metodą swych dociekań po przeczytaniu Descartesa i Bacona — Ch. Appuhn, Oeuvres de Spinoza, t. I, 1917, s. 209 i n. [przypis tłumacza]