Przypisy

Recta (…) Prometheo — Propertius, Elegiae, III, 5, 7. [przypis tłumacza]

Recte (…) officium est — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, LXXXI. [przypis tłumacza]

redington — płaszcz do konnej jazdy. [przypis tłumacza]

Refren tej ballady: Mais ou sont les neiges d'antan? należy do najsłynniejszych wierszy w literaturze francuskiej [współczesne tłumaczenie brzmi raczej: Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi — Red.WL]. [przypis tłumacza]

Regibus (…) cervix (łac.) — „Nim książę kupi konia, rozkulbaczyć każe./ Bacznie ważąc, czy mimo przepięknej postaci/ Nie ma nóg pozrywanych, by się nie oszukać/ Pozorem, że zad piękny, łeb krótki, kark wzniosły” (Horatius, Satirae, I, 2, 86; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

re (…) gloriantem — Cicero, Tusculanae disputationes, II, 13. [przypis tłumacza]

Regnard — wybitny komediopisarz epoki pomolierowskiej (1655–1709). [przypis tłumacza]

reguła, jaką nam daje — Bóg? [przypis tłumacza]

reiicit (…) percurrit — Vergilius, Aeneida VIII, 387 i Lucretius, De rerum natura I, 33. [przypis tłumacza]

rejent Roguin — [postać występuje też w innej powieści Balzaka; red. WL] Cezar Birotteau. [przypis tłumacza]

„Rejestr pojęć”, w którym usiłowałem oględnie co do pojęć i wyrazów zestawić opracowane przez Spinozę pojęcia, ogarniając też pojęcia złożone — We Francji jest obecnie w opracowaniu staraniem towarzystwa „Société des amis de Spinoza” „Index Spinozanus” na wzór Bonitza „Index Aristotelicus”. zob. „Chronicon Spinozanum” t. IV, 255. [przypis tłumacza]

Religia Beduinów, jako poświadcza pan de Joinville (…) — Joinville, Pamiętniki, 48. [przypis tłumacza]

Religia chrześcijańska polega na dwóch punktach — Adam i Jezus Chrystus; upadek i odkupienie. [przypis tłumacza]

Religia czy filozofia Spinozy (…) zawiera najwznioślejsze hasła nowoczesnych dążności społecznych — Luchaire, przewodniczący Komisji spółpracy umysłowej Ligi Narodów powiedział w swym przemówieniu na zjeździe Societas Spinozana w 1927 r., że nowoczesna teoria spólnoty międzynarodowej wypływa wprost z pojęć Spinozy. [przypis tłumacza]

religia nie jest podstawą bezwzględnej uczciwości z tegoż powodu, z którego ateizm nie wyłącza tej cnoty — Por. Discours Préliminaire de la Mettriego (Oeuvres Philosophiques 1751, s. XXVII–XXVIII) oraz tegoż Essai sur la liberté de produire des sentiments (passim). Podobne wywody znajdujemy jeszcze poprzednio w Pensées sur la comète Bavle'a (rozdział zatytułowany: La theisme ne conduit pas nécessairement à la corruption des moeurs), w drugiej zaś połowie w. XVIII spotykamy te myśli w Systemacie Natury Holbacha (L'atheisme est il compatible avec la morale?). [przypis tłumacza]

Religię żydowską inaczej trzeba uważać w tradycji świętych ksiąg (…) — Pwt 31, 11. [przypis tłumacza]

rem (…) probantium — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 102. [przypis tłumacza]

Rem viderunt, causam non viderunt (łac.) — „Widzieli rzecz, nie widzieli przyczyny”. Św. Aug. Contr. Jul. Pelag. IV, 60: Rem vidit, causam nescivit. [przypis tłumacza]

Renaud — ulubiona bohaterska postać francuskiej legendy. [przypis tłumacza]

Rerum (…) finium — Cicero, Academica, II, 29. [przypis tłumacza]

Res (…) est — Attius u Cycerona: Cicero, De divinatione, I, 22. [przypis tłumacza]

Respice enim quam nil ad nos anteacta vetustas (…) (łac.) — „Bacz też na to, jak cała przeszłość dla nas niczym,/ w której byliśmy niczym…” (Lucretius, De rerum natura, III, 985; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Responde, ne respondeas (łac.) — Prz 26, 4–5: „Odpowiadaj, nie odpowiadaj”. [przypis tłumacza]

ressaldar (z hind. risalah: szwadron, chorągiew) — rotmistrz w pułku rekrutującym się z krajowców. [przypis tłumacza]

Res (…) servant — Lucretius, De rerum natura, V, 921. [przypis tłumacza]

reszta Peloponezyjczyków, z wyjątkiem Argiwów — przed Spartą było Argos najpotężniejszym państwem na Peloponezie i niechęć do Sparty oraz niezaspokojoną ambicję zachowało na zawsze. Po pokoju Nikiasza w 421 r. kończącym pierwszy okres wojny peloponeskiej Argiwowie, niezadowoleni z takiego wyniku, tworzą trójprzymierze z Argos, Mantinei (w Arkadii) i Elidy i osobno zawierają w 420 r. stuletnie przymierze z Atenami, z obowiązkiem orężnej pomocy na wezwanie atakowanego państwa. Nie wzrośli Argejczycy skutkiem tego związku w potęgę, jak się spodziewali, jednak nie złamali układu. [przypis tłumacza]

reszta wojska, zjadłszy śniadanie i złożywszy płynne ofiary — wódz złożył ofiarę krwawą; żołnierze przy śniadaniu wylali bogom libację jako ofiarę bezkrwawą. Do ofiar bezkrwawych należą pierwociny owoców, placki z miodem, libacje z wina, miodu, mleka lub oliwy. [przypis tłumacza]

Resztę żywiołów moich… — w tym zwrocie przebija się stara teoria Empedoklesa [filozofa greckiego z V w. p.n.e.], że wszystko, a więc i człowiek, składa się z drobnych cząstek czterech żywiołów. [przypis tłumacza]

retorycznie — σοφιστικῶς ἀναγράφουσιν: „opisywali sofistycznie”. Tłumacz łaciński: sophistarum more [pominięto odpowiedniki w przekładach na niemiecki i rosyjski; red. WL]. [przypis tłumacza]

rewindykacji „jednego z najbardziej pohańbionych imion w historii literatury” — [Friedrich-Albert Lange o de la Mettriem, por.] Historia filozofii materialistycznej w przekładzie Aleksandra Świętochowskiego, t. I, s. 296. [przypis tłumacza]

Reza — Ῥῆσα (var. Θρῆσα). [przypis tłumacza]

Rhedarum (…) flexu — Iuvenalis, Satirae III, 236. [przypis tłumacza]

Rheni (…) aequat — Lucretius, De rerum natura, V, 289. [przypis tłumacza]

Richardson — głośny współcześnie powieściopisarz angielski (1689–1761). [przypis tłumacza]

Richardson [Samuel] (1689–1761) — twórca nowożytnej powieści angielskiej, autor Klarysy Harlowe, Pameli, Grandissona etc. [przypis tłumacza]

Ridentem (…) vetat — Horatius, Satirae I, 1, 24. [przypis tłumacza]

Rides (…) olere (łac.) — „«Nie pachniesz niczym», przyganiasz mi z dumą:/ Bo lepiej niczym, niż pachnąć perfumą” (Martialis, Epigrammata, VI, 55, 4; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Rieuwertsz i Jelles zajęli się wydaniem wszystkich pism Spinozy — Ci, a nie inni, jak stwierdził Gebhart, Spinoza. Opera, t. II, 314. [przypis tłumacza]

riksza (z jap. dżin-riki-sza: wóz o sile ludzkiej) — lekki wózek dwukolny, zazwyczaj kryty, używany w Japonii, Chinach, Syberii wschodniej i Indiach. [przypis tłumacza]

Rimula (…) est — Théodore de Bèze, Juvenilia. [przypis tłumacza]

Rinokurura — p. I, XIV, 2, uwaga. [przypis tłumacza]

Rinokurura — Ῥινοκούρουρα, dziś el 'Arisz, miasto na granicy Palestyny i Egiptu. [przypis tłumacza]

Risi (…) dolos — Ovidius, Heroides, I, 18. [przypis tłumacza]

Rizotomos — dosł. po grecku: krający korzenie; botanik. [przypis tłumacza]

Rób więc swoje, ja będę miał rozsądek głazu — w oryginale: „Rób więc swoje. Twój rozsądny kamień” (coś w rodzaju podpisu na liście). [przypis tłumacza]

równie dobrze można by nazwać umową akt człowieka, który by drugiemu powiedział: „Oddaję ci całe swe mienie (…)” — akt nierozumny, a zatem nieważny. [przypis tłumacza]

równocześnie z nim wychylił róg i prysnęli obaj na siebie winem — tracki zwyczaj picia między przyjaciółmi. [przypis tłumacza]

Rów ten polecił wykopać król celem obrony, kiedy się dowiedział, że Cyrus nadciąga — Cyrus był pewny, że król wyda mu bitwę nad tym rowem. Lecz król, być może zaniepokojony licznymi wypadkami dezercji, cofnął się bliżej ku Babilonowi i miał pewnie zamiar cofnąć się w głąb Persji właściwej, później jednak na nalegania Tyribazosa ruszył znowu naprzód ze swymi przeważającymi siłami, zdecydowawszy się podjąć walkę. [przypis tłumacza]

różne rodzaje, czyli formy rządów — Russo odróżnia najściślej formę państwa od formy rządu. Za prawną uznaje tylko jedną formę państwa: państwo kierujące się prawami uchwalonymi bezpośrednio przez naród. Formy rządów natomiast ujmuje w trzy główne typy, które są dlań równouprawnione, a których wartość mierzy celowością ich w stosunku do zadań rządu i warunków danego społeczeństwa. [przypis tłumacza]

Różnica między obiadem a wieczerzą — Łk 14, 12. [przypis tłumacza]

Różnica pomiędzy zmysłem geometrycznym a zmysłem życiowym — W oryg. esprit de geométrie, esprit de finesse. Chodzi tu o przeciwstawienie przymiotów wielkiego uczonego, pracującego teoretycznie, a np. umysłu sędziego śledczego, dyplomaty, wodza, światowca, wreszcie ludzi operujących na żywym materiale. [przypis tłumacza]

różnice poszczególnych wydań — Strowski, Montaigne, Paris 1906. [przypis tłumacza]

Różnie los sadza ludzkie syny — Hiob 7, 6. [przypis tłumacza]

różny jest od obyczaju młodego Scypiona, który (…) — Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium, III, In Romanis, 2. [przypis tłumacza]

robactwem — θηρίου, feris, Getier (C.), [pominięto tłum. na rosyjski]. Pape zaznacza, że: „auch Eingeweidewürmer”. Wobec tego moje nieścisłe wyrażenie „robactwo” ma większą rację bytu, tym bardziej, że Biblia (Wj 8 i 9) wylicza wśród owych dziesięciu plag: żaby, mszyce [zob. Wj 8, 12–15: w większości tłumaczeń: komary, wszy lub „robactwo”, gdyż pokrywały bydło, zwierzęta; mszyce żerują na roślinach; red. WL], muchy, szarańczę. Użyte przez tłumaczów wyrażenia stosują się raczej do drapieżców. [przypis tłumacza]

Robeck — Utopił się w r. 1739. [przypis tłumacza]

Robert Damiens — niedoszły morderca Ludwika XV, pomawiany o porozumienie z jezuitami. [przypis tłumacza]

„Robert Diabeł” (…) „Matabron” — Tytuły romansów rycerskich. [przypis tłumacza]

Robert Walbrynk — Robert Valbrinque, słynny żeglarz i podróżnik, który w r. 1540 odkrył Kanadę. [przypis tłumacza]

robiąc zresztą na tym, odnośnie do swoich światowych i literackich aspiracji, znakomity interes — zabawnym zbiegiem okoliczności, w tym samym czasie kiedy Rousseau, na wpół wypędzony przez nią, opuszczał Pustelnię, pani d'Epinay przyjmowała w Genewie deputację obywateli, składających jej hołd za opiekę i przyjaźń okazane ich wielkiemu ziomkowi. Pani d'Houdetot też doczekała się apoteozy: rewolucja otoczyła ją nimbem, jako uwielbianą Muzę Jana Jakuba, i ten nimb pozostał jej do końca życia. [przypis tłumacza]

Robię swoje… — Sceledrus jest tak pewny, że Filokomazjum wyjdzie z domu Periplektomenusa (bo nie wie nic o tajemnym przejściu przez ścianę), że tylko w te drzwi się wpatruje, a bojąc się podstępu, ani na sekundę nie chce oczu odwrócić. [przypis tłumacza]

robotnicę z fabryki cygar — ofiara zbrodni, wspomnianej w przypisku autora. [przypis tłumacza]

robsik — rabuś, kłusownik. [przypis tłumacza]

rodacy zza Eufratu — Żydzi babilońscy. [przypis tłumacza]

rodały — zwoje Tory spisane na sklejonych arkuszach pergaminu i zwijane do wewnątrz na dwóch osobnych, drewnianych wałkach. [przypis tłumacza]

Rodos — należała do Pierwszego Związku Morskiego, jednakowoż w wojnie z sprzymierzeńcami wystąpiła przeciw Atenom, na własną szkodę, bo popadła w zależność od Persji, potem od Macedonii. Stolica Rodos założona dopiero w r. 408. [przypis tłumacza]

rodzaj Balzaca — mowa oczywiście nie o autorze Komedii ludzkiej, ale o Guez de Balzac, pisarzu z XVII wieku, z którego napuszonym stylem Stendhal porównywa Chateaubrianda. [przypis tłumacza]

Rodzina jest zatem, jeśli się tak chce, pierwszym wzorem społeczności politycznej… — podobnie Locke zwalczał przeciw Filmerowi wyprowadzanie społeczeństwa z rodziny oraz traktowanie monarchii jako instytucji patriarchalnej, ustanowionej przez Boga i sięgającej czasów Adama. W ostatnim ustępie rozdziału Russo powraca jeszcze do tych teorii i ironizuje je.

John Locke (1632–1704), znakomity filozof angielski. Jego Dwa traktaty o rządzie obywatelskim, wydane w 1690 r., miały za zadanie uzasadnić umiarkowaną monarchię Wilhelma Orańskiego. Dzięki swojej teorii rządów stał się twórcą liberalizmu politycznego. Brzmi ona w najogólniejszym zarysie: Jednostki przenoszą na panujących prawa zwierzchnicze w drodze umowy pod warunkiem, że zabezpieczą oni cele zrzeszenia: ochronę życia, wolności osobistej, majątku, bezpieczeństwo, pokój wewnętrzny. Odstępują one tyle tylko ze swej wolności i z praw swoich, ile niezbędnie wymaga utrzymanie się i należyte funkcjonowanie społeczeństwa. — Locke uważa za władzę zwierzchniczą władzę prawodawczą, ta władza jest jednak ograniczona przez niezbywalne prawa naturalne jednostki. Gdy panujący gwałci warunki umowy, gdy przestaje kierować się korzyścią powszechną, naród ma prawo go obalić. — W państwach dobrze urządzonych prawa jednostki mają gwarancję w podziale władz.

Filmer (zm. 1688), polityczny pisarz angielski o tendencjach monarchiczno-absolutystycznych.

[przypis tłumacza]

rodzinne Langres — urodził się w r. 1713 jako syn nożownika, z dynastii zacnych rzemieślników poważanych w miasteczku i okolicy. [przypis tłumacza]

Roksana — bohaterka tragedii Racine’a Bajazet, opartej na motywie zazdrości kobiecej. [przypis tłumacza]

rok — wiek. [przypis tłumacza]

Roma manus rodit, quas rodere non valet, odit. Dantes custodit, non dantes spernit et odit. (łac.) — Roma gryzie łapy: których nie warto ogryźć, nienawidzi; dających popiera, niedających ma w pogardzie i nienawiści. [przypis tłumacza]

Romans Róży — Roman de la Rose, ulubiony poemat średniowiecza [poemat alegoryczny o miłości, rozpoczęty przez Guillaume'a de Lorris (ok. 1235), a dokończony przez Jeana de Meung; Red.WL]. [przypis tłumacza]

Romeo i Julia — tragedia ta zawiera ustęp (III, 1) o treści zupełnie prozaicznej, a mimo to rymowany, i to licho rymowany. Daje to, w związku z teorią o dwóch opracowaniach, pole do daleko idących wniosków, które przedstawię we wstępie do Romea i Julii. [przypis tłumacza]

Romikole — mieszkańcy Rzymu. [przypis tłumacza]

Ronquerolles — [por. Balzac:] Ferragus, Księżna de Langeais, etc. [przypis tłumacza]

roślinne — w oryginale: vegetativ. [przypis tłumacza]

rośliny pobudliwe — w oryginale jest: sensitive Pflanzen. [przypis tłumacza]

rośnie tam w wielkiej ilości kamień — najcenniejszy marmur dobywano z kamieniołomów na górze Pentelikon, mniej cenny, szaro-niebieski, na górze Hymettos. [przypis tłumacza]

Rosz-chodesz — początek miesiąca, nów. [przypis tłumacza]

Rosz Chodesz (Rosz Chojdesz) — początek miesiąca, nów. [przypis tłumacza]

Rosz Haszana a. Rosz Haszane — Nowy Rok obchodzony zwykle we wrześniu. [przypis tłumacza]

Rosz Haszana — Nowy Rok żydowski przypadający zwykle na wrzesień. [przypis tłumacza]

Rosz Haszana (Rosz Haszone) — Nowy Rok obchodzony zazwyczaj we wrześniu. [przypis tłumacza]

Rougetowie — [por.] Kawalerskie gospodarstwo, Stracone złudzenia, Pierwsze kroki. [przypis tłumacza]

Rousseau, Jan Baptysta (1671–1741) — poeta francuski, cieszący się w owym czasie znacznym rozgłosem. [przypis tłumacza]

Rousseau nie zazdrościł Wenturze i Baclowi — por. Wyznania Russa. [przypis tłumacza]

Rousseau otworzył oczy na przyrodę — nie zapominam, iż pomiędzy Russem a Chateaubriandem był Goethe, ale Goethe zaczął przenikać do Francji aż znacznie później i to w dość ograniczonym zakresie, dla obcości języka. [przypis tłumacza]

rozbił obóz i kazał go obwarować — Rzymianie obwarowują obóz zawsze, Lacedemończycy nie. Agesilaos każe obóz obwarować z powodu wyjątkowych okoliczności. Z wyjątkiem Greków kolonistów otaczały go wkoło wrogie narody. [przypis tłumacza]

rozbójnictwo — λῃστρικοὶ (Niese), λειτουγοὶ (Dindorf), stąd u Clementza „dienstthuenden Priester”, [pominięto tłum. na rosyjski], altaris ministri. [przypis tłumacza]

rozbójnik lepiej się zna na swoich narzędziach — aluzja do przeszłości Reisz-Lakisza. [przypis tłumacza]

rozciągnąć płócienne zasłony — by zakryć przed oczyma nieprzyjaciół, co się wewnątrz dzieje. [przypis tłumacza]

Rozciągnąłbym się wygodnie i przybył do Hellady, jak nie przymierzając Odyseusz — Odyseusza śpiącego wysadzili z okrętu na Itakę Feakowie, którzy go odwieźli do ojczyzny (Odyseja XIII 75–118). [przypis tłumacza]

rozciągnął zarzut skażenia obyczajów z jednego obrońcy bulli i licencji moralnych na całą sektę — walka między jansenistami a jezuitami, wszczęta już w XVII wieku słynnymi Lettres provinciales Pascala, toczy się w wieku XVIII z całą zaciętością. Jednym z głównych zarzutów, jakie surowy jansenizm czynił jezuitom, była ich rzekoma łatwość i ustępliwość na punkcie moralności, byleby tym sposobem przysporzyć Kościołowi jak najwięcej dusz i wpływu. [przypis tłumacza]

rozdawać pamiątki weselne, to jest odrobinę małych kuksańców — starofrancuski obyczaj weselny. [przypis tłumacza]

rozdawcę życia — χορηγού τῆς ζωῆς (Niese), τροφῆς (Dindorf). [przypis tłumacza]

Rozdział IV — Czwarty i piąty rozdziały Oniegina poświęcone zostały Pletniewowi. W odnośnym wierszu prosi Puszkin kolegę po piórze o przyjęcie »zbioru barwnych rozdziałów, na pół śmiesznych, na pół tęsknych, prostych i podniosłych — niedbałego owocu igraszek, nocy bezsennych, lekkich natchnień, niedojrzałych i zwiędłych lat, zimnych notat rozumu i gorzkich uwag serca«. [przypis tłumacza]

Rozdział ten cały przerywa zupełnie związek; niepodobna jednak dzisiaj oznaczyć miejsca, w którym się pierwotnie w Poetyce znajdował. [przypis tłumacza]

rozdział Tory zwany Tochecha — rozdział Biblii, w którym są wymienione kary, jakie Bóg ześle na Żydów, jeśli zgrzeszą. [przypis tłumacza]

Rozdział XII — rozdział ten poświęcony był królowej Małgorzacie, żonie Henryka IV, króla Nawarry. [przypis tłumacza]