Przypisy

szamir — szamirem zwano też robaka, który według innej wersji ciął skały na kawałki, z których Salomon zbudował Świątynię Pańską. [przypis tłumacza]

Szantela — Chantelles, miasteczko w Bourbonnais. [przypis tłumacza]

Szanujcież się dobrze teraz, Panowie Polacy! — dwa wiersze te nie dały się przetłumaczyć dosłownie; ręka drgnęła od zgrozy i oburzenia. [ukr. Шануйтеся ж, вражі ляхи, Скажені собаки: strzeżcie się, nienawistni Polacy, nieczyste psy. Red. WL]. [przypis tłumacza]

Szas — sześć części Miszny, Talmud. [przypis tłumacza]

szatan i anioł śmierci, to jakby jedna i ta sama osoba — sam grzech prowadzi do śmierci. [przypis tłumacza]

Szawuot a. Szwues — święto objawienia Tory na górze Synaj, zarazem święto pierwszych zbiorów. [przypis tłumacza]

Szawuot — święto objawienia przez Boga Tory Mojżeszowi na górze Synaj. Także święto pierwszych zbiorów. [przypis tłumacza]

Szawuot — święto objawienia Tory Mojżeszowi na górze Synaj, zarazem święto pierwszych zbiorów. [przypis tłumacza]

Szawuot (Szwues) — święto objawienia Tory na górze Synaj, jednocześnie święto pierwszych zbiorów. [przypis tłumacza]

szczęścia swego szukasz w duszach ludzi innych — wedle nauki stoików winien człowiek żyć wedle natury i nie dbać o sąd cudzy. [przypis tłumacza]

szczęście w nieszczęściu — ἐν κακοῖς ἀγαθὸν. [przypis tłumacza]

Szczęśliwi będący nad tymi wodami (…) swojego wygnania — Ustęp ten zestawiono z parafrazą św. Augustyna na tle Ps 126: Super flumina Babylonis. [przypis tłumacza]

szczególna kotlinka — τόπον θαύματος ἄξιον, κυκλοτερὴς μὲν γάρ ἐστιν καὶ κοῖλος. [przypis tłumacza]

szczególna kotlinka (…) Taka jest przyroda tej okolicy — „Wpada także rzeka Belus do morza żydowskiego, około której ujścia zgromadzone piaski za pomieszaniem nitru na szkło się wypalają [tj. po domieszaniu sody szkło się z nich wypala; red. WL]” (Tacyt, Dzieje V, 7 [tu w tłum. Naruszewicza]). Wspominają o tym także Pliniusz i Strabo. Flawiusz, podobnie jak w opisie choroby Heroda, w dziedzinie obserwacji przyrodniczych stoi na poziomie gminnych wyobrażeń i przesądów. [przypis tłumacza]

szczep dziesięcinny — dziesięcina kleru. [przypis tłumacza]

szczep skarbowy, najlepszy z całego kraju — Istniał osobny tresorier des metius plaisirs du Roi. [przypis tłumacza]

szczytem dobroci — ἀγαθώτατον (Niese), δικαιότατον (Dindorf). [przypis tłumacza]

szechina — Boska obecność, Duch święty. [przypis tłumacza]

Szechina — dosł. „zamieszkiwanie”; Boża Obecność lub immanencja Boga; określenie używane jako synonim Boga. [przypis tłumacza]

szechina — Duch Boży. [przypis tłumacza]

Szechina (hebr.) — Duch Boży, obecność Boża; żeński pierwiastek natury boskiej. [przypis tłumacza]

szejgec — łobuz. [przypis tłumacza]

szekel — moneta, starożytna jednostka pieniężna używana na Bliskim Wschodzie i w Grecji, o wartości wahającej się od 1/50 do 1/100 miny. [przypis tłumacza]

Szekspir przestrzegał przed „malowaniem lilii i perfumowaniem fiołka” — Król Jan IV, 2 [Życie i śmierć króla Jana (The Life and Death of King John)]. [przypis tłumacza]

Szemini Aceret a. Szmini Aceres — ósmy dzień Sukot. W tym dniu zazwyczaj odmawia się modlitwę o deszcz. [przypis tłumacza]

„szermierze” — zaprawieni w dyskusjach mędrcy. [przypis tłumacza]

szeryf — w Anglii i w Ameryce wyższy urzędnik miejski, spełniający obowiązki sądownicze i policyjne w obwodzie swego hrabstwa, powiatu lub okręgu. [przypis tłumacza]

sześć doskonałości (skr. ṣaṭ-pāramitā, chiń. liuboluomi, jap. rokuharamitsu lub ropparamitsu) — to sześć cnót, jakie posiada bodhisattwa. Są to: doskonałość ofiarowywania, szczodrość (skr. dāna, chiń. bushi, jap. fuse, lub chiń. tan, jap. dan); doskonałość przestrzegania wskazań (jap. śīla, chiń. chijie, jap. jikai); doskonałość cierpliwości, wytrzymałość (skr. ksānti, chiń. renru, jap. ninniku); doskonałość wysiłku, wytrwałość (skr. vīrya, chiń. jingjin, jap. shōjin); doskonałość medytacji (skr. dhyāna, chiń. chanding, jap. zenjō); doskonałość mądrości (skr. prajā, chiń. panruo, jap. hannya). [przypis tłumacza]

sześćdziesięciu generałów — chodzi o osławionych „generalnych dzierżawców” [fr. fermiers général w dawnej Francji na podstawie zawartych odnawialnych kontraktów pobierali podatki w imieniu króla w zamian za sowite premie dla siebie; w XVII i XVIII w. stali się niezwykle bogaci; red. WL]. [przypis tłumacza]

sześć tysięcy siedemset — ἑξακισχίλιοι ἑπτακόσιοι (N), πεντακόσιοι (D), stąd u tłumaczy 6500. [przypis tłumacza]

Sześć wieków, sześciu ojców sześciu wieków (…) — Aug. De Genesi contra Manichaeos I, 23 (35). [przypis tłumacza]

(…) sześcioma organami zmysłów — skr. ṣaḍ-indriya, chiń. liugen, jap. rokkon. Dosłownie: „sześć korzeni”. Oczy, uszy, nos, język, ciało i umysł. [przypis tłumacza]

sześcset trzydzieści — τριάκοντα καὶ ἑξακοσίους (Niese), τρισχιλίους καὶ ἑξακοσίους (Dindorf), przeto u wszystkich tłumaczy 3600. [przypis tłumacza]

Szezyl — po hebr. imię gwiazdy Orion. Gwiazda ta uchodziła u starożytnych za wzniecającą burzę. [przypis tłumacza]

sziksa — dziewczyna nie-Żydówka. [przypis tłumacza]

sziraim — okruchy; zwyczaj zostawiania na talerzu resztek jedzenia na wypadek, gdyby przyszedł głodny biedak. [przypis tłumacza]

Szirej Tiferet (Szirej Tiferes) — pieśni o wspaniałościach. [przypis tłumacza]

sziwa — siedem dni ścisłej żałoby po zmarłym. [przypis tłumacza]

szkoc (l. mn. od szejgec) — hultaj. [przypis tłumacza]

szkoła dra Cecila Reddie'ego założona w Abbotsholme… — szkołę tę polscy czytelnicy znają z przekładu dzieła Demolins pt. Nowe wychowanie i z artykułów „Przeglądu Pedagogicznego” O szkołach nowego typu. Na wzór jej powstały we Francji L'école de Roches i podobna szkoła w Harzu. [przypis tłumacza]

Szkoła mężów — jedna z pierwszych komedii Moliera, przedstawia dwóch braci: cierpkiego i podejrzliwego Sganarela oraz pobłażliwego i ludzkiego Arysta. [przypis tłumacza]

Szkoła wojskowa nie jest obsadzona — wakujące stanowisko, o które ubiegał się ojciec pana de Guibert. [przypis tłumacza]

szkut — (gw.) chłopak, urwis; szkuta to duża łódź. [przypis tłumacza]

szlachcic szkocki — [w oryginale] knight, tytuł niższy od baroneta, [dosł.] „rycerz”. [przypis tłumacza]

szlachcic to herbowy — docinek pod adresem dość rozpowszechnionej wówczas samozwańczej szlachty, rekrutującej się ze zbogaconych mieszczan, uzurpujących sobie ten tytuł. [przypis tłumacza]

Szlachta odbiega od pługa, i razem sto konfederacji. (…) Podpalali, mordowali, cerkwi nie szczędzili… A tymczasem Hajdamacy noże poświęcili — cały ten ustęp dowodzi nieobeznania się z historią ojczystą. Wiadomo, że w pamiętnym okresie konfederacji barskiej ukazywały się gdzieniegdzie bandy rabusiów, które w razie potrzeby pożyczały nazwiska u konfederatów celem ubarwienia grabieży zbójeckiej szlachetniejszym pozorem. Tradycja ludu mogła pomieszać istotę rzeczy z najkłamliwszym złudzeniem; poecie piszącemu omyłka podobna darowaną już być nie może. [Historycy wskazują na następujące przyczyny powstania kozackiego zwanego koliszczyzną: intrygi rosyjskie, mające na celu osłabienie konfederatów barskich; inspiracje duchownych prawosławnych, zaniepokojonych nietolerancją religijną konfederacji (forsowana przez króla Poniatowskiego tolerancja religijna miała wzmocnić pozycję prawosławia i Rosji w Polsce); niechęć chłopów na Ukrainie do szlachty. Red. WL]. [przypis tłumacza]

szli [nieprzyjaciele] na lewe skrzydło — Grecy nie wykonali zwykłego „w tył zwrot”, lecz wykonali obrót [całości formacji] tak, by linia pierwsza była znowu linią pierwszą, a ostatnia ostatnią. Przy zwyczajnym zwrocie w tył ostatni szereg stałby się pierwszym, a pierwszy ostatnim. Przy takiej zmianie frontu, przy której każdy żołnierz zachowuje swoje pierwotne stanowisko [względem nieprzyjaciela], pozostają nadal dawne nazwy skrzydeł. Zawsze ci sami żołnierze są w pierwszej linii, drugiej, itd. To samo skrzydło jest zawsze „prawe”, bez względu na dokonany obrót. [Ksenofont przez „lewe skrzydło” Greków rozumie to, co w pierwotnej formacji, przed pierwszym starciem w bitwie, było oddalonym od Eufratu lewym skrzydłem, a teraz, kiedy formacja znajduje się po przeciwnej stronie pola bitwy, stało się prawym skrzydłem; red. WL]. [przypis tłumacza]

szli plutonami — obok siebie (w linii bojowej) cztery plutony. [przypis tłumacza]

szli rówieśni (…) do muzycznych (…) szkół — obowiązkowe wychowanie młodzieży zaczynało się w dziesiątym roku życia; żacy (μειράκια) uczyli się pisać, czytać i deklamować wiersze (przeważnie Homera) u bakałarza (γραμματιστής). Nauka ta trwała 3 lata. Od trzynastego do szesnastego roku życia trwał wyższy kurs, który obejmował naukę gry na cytrze i śpiewu znanych lub poznawanych poematów, przy wtórze cytry u nauczyciela muzyki (κιθαριστής); równocześnie kształcono ciało u nauczyciela gimnastyki (παιδοτρίβης) w zapaśnictwie, na boiskach (παλαίστρα). Pierwszy stopień wychowania, γράμματα, pomija poeta, jako niezmieniony: postęp nie dotarł widać do ateńskich żaczków. [przypis tłumacza]

Szma Israel — Słuchaj Izraelu, modlitwa, wyznanie wiary w jedynego Boga. [przypis tłumacza]

Szma Israel (Szma Isroel) — modlitwa, wyznanie wiary w jedynego Boga. [przypis tłumacza]

Szma Izrael — dosł.: „słuchaj Izraelu!”. Są to pierwsze słowa modlitwy odmawianej dwa razy dziennie podczas nabożeństw porannych i popołudniowych. Tę najstarszą z żydowskich modlitw recytowali już kapłani w Świątyni Jerozolimskiej. W diasporze stała się ona niejako hasłem narodu żydowskiego. Z tym wyznaniem na ustach szli na śmierć żydowscy męczennicy wszystkich czasów. [przypis tłumacza]

Szmini Aceret (Szmini Aceres) — ósmy dzień Sukot. W tym dniu zazwyczaj odmawia się modlitwę o deszcz. [przypis tłumacza]

szminkę wtartą w skórę — białą szminkę sporządzano z bieli ołowianej (blajwajs), różową z morskiej trawy służącej do wyrabiania tańszej purpury albo z rośliny z rodziny szorstkolistnych zwanej anchusa lub enchusa (po polsku: farbownik lekarski, Anchusa tinctoria lub officinalis, rosnąca w krainach nad Morzem Śródziemnym i w Azji Mniejszej; w Polsce rośnie zawleczona odmiana, Anchusa italica). Szminki te wyraźnie wymienia Ksenofont w swym dziełku o gospodarstwie (rozdz. X, 2) w odniesieniu do strojenia się niewiast. [przypis tłumacza]

Szmone Esre — Osiemnaście Błogosławieństw. [przypis tłumacza]

szmor — przestrzegaj. W dekalogu nakaz przestrzegania soboty zaczyna się od słowa zachor i szmor. [przypis tłumacza]

Szmuel Jarchinoa — Jarchinoa pochodzi od słowa Jareach, które znaczy „księżyc”. Nazywano go tak przez wzgląd na jego wiedzę astronomiczną. [przypis tłumacza]

szósta odmiana, którą nazywał Kapucyngami — zakon kapucynów, założony w r. 1526, a zatwierdzony przez Pawła III w r. 1535. [przypis tłumacza]

Szósty [Patriarcha] — Chiń. Huineng, jap. Enō (638–713). Chiński mnich, będący uczniem Hongrena (jap. Gunin), od którego odziedziczył przekaz Dharmy zostając tym samym szóstym patriarchą w szkole chińskiego chan. Był propagatorem tzw. natychmiastowej ścieżki w praktyce buddyjskiej. [przypis tłumacza]

szofar — barani róg, w który dmie się uroczyście w święto Rosz-haszana i na zakończenie święta Jom-Kipur. [przypis tłumacza]

szofar — róg barani do trąbienia w czasie modłów w święta Rosz Haszana i Jom Kipur. [przypis tłumacza]

szofar — róg barani. [przypis tłumacza]

szofar — róg barani służący do trąbienia w Nowy Rok i Jom Kipur. [przypis tłumacza]

szofar — róg; starodawny instrument dęty z wydrążonego rogu baraniego. [przypis tłumacza]

szojchet — rytualny rzeźnik. [przypis tłumacza]

szojchet — rzeźnik rytualny. [przypis tłumacza]

szolem alejchem — dosł.: „pokój z wami”; przywitanie u Żydów. [przypis tłumacza]

Szolem Alejchem (hebr.) — Pokój wam (pozdrowienie). [przypis tłumacza]

Szolem alejchem (hebr.) — „Pokój wam”. Pozdrowienie. [przypis tłumacza]

Szor Habor — legendarny wół, byk pustynny pasący się na rajskiej łące, którego mięso — według wierzeń Żydów — spożywać będą sprawiedliwi po przyjściu Mesjasza. [przypis tłumacza]

Szor Habor — rajski byk. Po nadejściu Mesjasza jego mięso będzie spożywane na uczcie sprawiedliwych. [przypis tłumacza]

Szoszanas Jaakow — Róża Jakuba, pieśń-modlitwa. [przypis tłumacza]

Szpaczek młodszy — syn bogatego bankiera, prawdopodobnie towarzysz uciech młodości Villona. [przypis tłumacza]

sztrajmel — chasydzki kapelusz obramowany lisim futrem. [przypis tłumacza]

sztrajmł — kapelusz z lisim otokiem noszony w dni uroczyste przez chasydów. [przypis tłumacza]

sztrajml — chasydzki kapelusz obramowany lisim futrem. [przypis tłumacza]

Sztuka nudzenia polega na tym, aby powiedzieć wszystko — Wolter. [przypis tłumacza]

Sztukę tragiczną zaliczał tylko do sztuk bardzo zabawnych — Τὸ δημοτερπεστάτου τῆς ποιήσεως τὸ δρᾶμα. [przypis tłumacza]

sztuk, których naśladowanie następuje po sobie w czasie — wyraz fortschreitend albo consecutiv u Lessinga oznacza, że nie dostrzegamy od razu całego przedmiotu, jak np. na obrazie, tylko poszczególne jego części powoli, jak po sobie następują. [przypis tłumacza]

szturm w niego przypuszczę (ad eum vineam pluteosque agam) — dosłownie: „podsunę pod niego” (niby pod mury twierdzy) „machinę oblężniczą vinea” (ruchomy dach, osłaniający szturmujących przed pociskami nieprzyjaciół). [przypis tłumacza]

sztywny Bóg ogrodów — Priapus. [przypis tłumacza]

Szuflagan — sufragan. [przypis tłumacza]

Szukali świeżego, (…) jajka i nie znaleźli — odjęta bowiem została żądza współżycia wszystkim stworzeniom, w tym również kurom. [przypis tłumacza]

Szulchan Aruch — kodeks zawierający przepisy religijne regulujące postępowanie człowieka w każdej sytuacji. [przypis tłumacza]

Szulchan Aruch (Szulchon Oruch) — komplet przepisów religijnych oraz poradnik dobrych obyczajów ułożony w XVI w. przez Josefa Karo. [przypis tłumacza]

szydzić z północnego dzwonu — pić do rana. [przypis tłumacza]

Szymon, syn Giory — p. II, XIX, 2; u Tacyta (Dzieje V, 12) pomyłka: „Jan, którego nazywano Bargiora”; słusznie prostuje w dopisku Naruszewicz; Jan zresztą był synem Lewiego. [przypis tłumacza]

Szymon, syn Takeosa — υἱὸς Θακήου (N), υἱὸς Καθλᾶ (D). Ów Takeos zwie się w tekstach także Καθλᾶς i Κααθᾶς (p. dalej ustęp 4: Szymon, syn Kaatasa). [przypis tłumacza]

Szymon, wedle Aktów Apostolskich, ofiarował pieniądze — Dz 8,18–20. [przypis tłumacza]

Szynion — Chinon, rodzinne miasteczko R., któremu wielokrotnie poświęca w swym dziele pełne umiłowania wspomnienie. [przypis tłumacza]

szyruty (tamil. szuruttu) — rodzaj cygar przyciętych na obu końcach. [przypis tłumacza]

τὰς ψυχὰς άπείργομες ψευδέσι λόγοις εἴ κα μὴ ἄγηται άλαθέσι (gr.) — ludzi poskramiamy złudą, gdy nie da się prawdą. [przypis tłumacza]

Τί Πλειάδεστι κᾴμοι τί δ'ᾴστράσιν Βοώτεω (gr.) — „Ani mnie trapią Plejady,/ Ani Bojotesa gwiazda…” (Anacreon, Odae, XVIII, 10; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

τὸ μὲν οὗ καταπύθεται ὄμβρῳ (część jego psuje się na deszczu) — Homer, Iliada XXIII 328: miało być οὐ. Zarzucano, że to samo drzewo, które poeta dopiero co nazwał suchym, bezpośrednio potem mieni cokolwiek nadgniłym przez deszcz. Dlatego tenże sam Hippiasz zmienił οὐ na οὗ. [przypis tłumacza]

Tabaryn — jeden z uczestników kradzieży w kolegium Nawarskim, który gadulstwem swoim sprawił, iż rzecz wyszła na jaw, a później, na torturze wodnej, wydał wspólników. Stąd prawdopodobnie ironiczna aluzja do jego „prawdomówności”. [przypis tłumacza]

Tabor — Ἰταβύριον, hebr. תָּבוֹר, wierch, LXX Ταιθβὼρ, Θαβὼρ, Ἰταπύριον, dziś Dżebel-et-Tôr (dosłownie: Szczyt Wierch), Dżebel-et-Tûr (Boettger, Riehm). Uderzające jest, że Dżebel-et-Tor nazywają także Garizim, Górę Oliwną, wreszcie Górę Synaj. Górę Oliwną nazywano także Górą Światła, czyli Jasnogórą; nazwę Tabor wywodzono od Tabô-'ôr (rozświetlenie). Wszystkie te trzy góry owiane są właśnie tego rodzaju legendami i tradycjami obrządków (Garizim), w których pierwiastek ognia i zjawisk świetlnych jest podstawowy. Zdaje się, że do tych legend starano się nakręcić pochodzenie nazwy, która dziś składa się z dwóch jednej treści wyrazów, tylko archaicznego Tur i współczesnego Dżebel, co razem daje nazwę „góry”, która się zwie „górą”. [przypis tłumacza]

Tabor — Ἰταβύριον. [przypis tłumacza]

ta branża właśnie się odbiła od dna (…) tendencje rynku wydają się nadzwyczaj obiecujące — fragment o giełdzie, od „ta branża”, pominięty w wydaniach polskich. [przypis tłumacza]

tabulam rasam (łac.) — czystą tablicę. [przypis tłumacza]

tabula rasa — niezapisana tablica. [przypis tłumacza]