Przypisy

Bądźcie sami swoimi panami — nie idźcie na pasku wrogów swoich, Lacedemończyków, lub tych, co się im w służbę zaprzedali. [przypis tłumacza]

Bądź spokojny (…) muszę — Tu siłą swego uczucia Alcest przełamuje komizm sytuacji i wznosi się do wyżyn przejmującej dramatyczności. [przypis tłumacza]

bądź to wyschnięcie, gdy okres dojrzewania minął — np. zboże dojrzałe musi wyschnąć, zanim się je sprzątnie z pola. [przypis tłumacza]

Bąka ci przynosim — W oryginale: „Une énorme grive”. Grive, kwiczoł, prawdopodobnie z powodu pokrewieństwa dźwięków, poczytywany jest za synonim człowieka pijanego (gris). Tłumacz sądził, iż wyraz „bąk” z powodu przysłowia „pijany jak bąk” będzie najstosowniejszym dla oddania tej intencji [mowa o bąku zwyczajnym, dużym ptaku wodnym z rodziny czaplowatych; red. WL]. [przypis tłumacza]

baal dower — niegodziwiec. [przypis tłumacza]

baal hanes — cadyk obdarzony mocą cudotwórcy. [przypis tłumacza]

baal mecicy — człowiek dokonujący mecicy. [przypis tłumacza]

baal-tefila — osoba prowadząca modlitwę w bóżnicy. [przypis tłumacza]

baal tefila — prowadzący modlitwę w bóżnicy. [przypis tłumacza]

Baba Jachne — odpowiednik polskiej Baby Jagi, postać z dramatu ojca teatru żydowskiego — Abrahama Goldfadena. [przypis tłumacza]

babska filozofia — w oryginale: Rockenphilosophie (kądzielna filozofia). [przypis tłumacza]

Babskich rzeczy się wyuczać… — że niby ma już odtąd być sługą kobiety, nie wielkiego bohatera. [przypis tłumacza]

babu (hind.: pan) — nadaje się ten tytuł najczęściej Hindusom na pół zangliczałym. [przypis tłumacza]

baccalaureus (z łac.) — taki, któremu najbliżej do osiągnięcia stopnia doktorskiego. [przypis tłumacza]

Baco de Verulamio, Instauratio magna. Praefatio: De nobis ipsis silemus (…) — Bacon z Werulamu w przedmowie do dzieła Instauratio magna: „O sobie samych zamilczymy. A co do przedmiotu, o który idzie, prosimy, iżby go uznano nie za mniemanie, ale za sprawę, i nabrano przekonania, iż nie zakładamy tu podwalin dla jakiejś sekty, lub widzi-mi-się, ale dla korzyści i dostojności ludzkiej; — następnie, żeby dbając o własne dobro, dopomagano też ogólnemu przez wzięcie w nim udziału; — prócz tego żeby nabrano otuchy i tej naszej Odnowy nauk nie poczytywano za coś nieskończonego i nadludzkiego, lecz duchem ją objęto, boć ona w istocie jest końcem i prawowitą granicą błędu nieskończonego”. [przypis tłumacza]

Bacon z Werulanu opowiada (…) prostopadle do wysokości dwóch stóp — Ustęp ten brzmi w wyd. 1751, jak następuje: „Kanclerz Bacon, autor pierwszorzędny, opowiada w swej Historii życia i śmierci o pewnym człowieku schwytanym na zdradzie, któremu za życia odsłonięto wnętrzności, aby wyrwać serce i wrzucić je do ognia; podskoczyło wówczas pierwotnie prostopadle w górę do wysokości półtrzeciej stopy, następnie jednak podskakiwało w przeciągu 7 lub 8 minut, tracąc wciąż siły i wznosząc się coraz niżej za każdym razem”. [przypis tłumacza]

badanie zbrodniarzy przez męki nie jest tak koniecznie wskazane, jak tamte rzeczy. Widzimy dzisiaj, iż naród bardzo cywilizowany odrzucił je bez szkody — Anglia. [przypis tłumacza]

Bagadatesa — Βαγαδάτου (N), Βαμάτου (D). [przypis tłumacza]

Baitoro — Βαιθωρώ, LXX Βαιθωρών, בֵּית חוֹרוֹן (Joz 16, 3 etc.), odpowiadałoby polskiemu: Wąwozów. [przypis tłumacza]

bajgusz — żebrak, Kirgiz zubożały. [przypis tłumacza]

Bajka: księgi spłonęły wraz ze świątynią (…) — Jr 2, 2. [przypis tłumacza]

Bajka o Garonie — bajka La Fontaine'a pt. Żołądź i dynia. [przypis tłumacza]

bajkę, jak żuk orła nęka — bajka Ezopa: zając, ścigany przez orła, prosi żuka gnojka, swego kuma, o ratunek. Żuk przyjął go w gościnę. Nadleciał orzeł: żuk prosi go, aby mu nie krzywdził przyjaciela, którego bronią prawa gościnności. Orzeł nie zważa na zaklęcia, w oczach żuka rozdziera zająca. Żuk gnojek postanowił zemstę. Wyszukał gniazdo orła, wytoczył jaja orle jedno po drugim na brzeg gniazda i postrącał. Orzeł pobudował się powtórnie na niedostępnej skale. Żuk gnojek i tam zrobił tak samo. Wtedy orzeł uwił gniazdo na Olimpie, na kolanach Zeusa. Żuk gnojek poleciał na Olimp, puścił gnojkiem na Zeusa. Zeus się porwał, aby te żukowe perfumy strząsnać; jaja wypadły i stłukły się. [przypis tłumacza]

Baka — Βακὰ. [przypis tłumacza]

Bakabera starszy — Nieznany. [przypis tłumacza]

Bakbuk — po hebrajsku, butelka; znak używany jako symbol prawdy. [przypis tłumacza]

Bakchos (mit. gr.) — Dionizos. [przypis tłumacza]

Baktria — kraina medyjska, potem satrapia perska, nad górnym biegiem rzeki Oksus (dziś Amu-daria), wpadającej do Jeziora Aralskiego. Ksenofont nie wyobraża sobie położenia geograficznego tej krainy, odległej od Asyrii około 300 mil geograficznych i przedzielonej od niej Medią. Zetknąć się z Baktrią mogliby Asyryjczycy dopiero po podbiciu Medii. [przypis tłumacza]

bałaguła — furman. [przypis tłumacza]

bałaguła — furman, woźnica. [przypis tłumacza]

bał-tokea — Żyd, który dmie w róg w Rosz-haszana. [przypis tłumacza]

Balbec i Trieście — fragment dopisany. [przypis tłumacza]

Ballada tedy z trzech się zwrotek składa, każda po osiem wierszy… — Mimo ścisłości do której dążył, musiał tutaj tłumacz z powodu nadzwyczajnych technicznych trudności odbiec od pierwowzoru, zachowując jednak ogólny tok myśli i formę balladzie właściwą, o co, zdaniem jego, jako o ważny szczegół kolorytowy głównie chodziło. [przypis tłumacza]

Balnea — miasto nadmorskie w Syrii, najbardziej na południe wysunięte, dziś Bânijâs (muzułmanie zwali je Bulunjâs, Erankowie Valania). [przypis tłumacza]

Baltazar Gracian (1601–1658) — pisarz hiszpański, jezuita, satyryk, w szkole pisarskiej i w stylu następca satyryka Quovedo, którego satyryczność doprowadza aż do pesymizmu, dzięki czemu staje się sympatyczny Schopenhauerowi. Jego dzieła główne: Criticon, Agudeza y Arte de Ingenio (rodzaj Ars rethorica), Oraculo manual (przełożone przez Schopenhauera p.t. Handorakel, zob. 1. tom Schopenhauer's handschriftlicher Nachlass, hrg. von E. Grisebach, Reclam), El héroe, El discreto i in. [przypis tłumacza]

Balteus (…) auro — Titus Calpurnius Siculus, Eclogae 7, 47. [przypis tłumacza]

Balzac wciągnął (…) w obręb „Komedii Ludzkiej” — Czyniąc to, Balzac zmieniał wstecz nazwiska działających osób, dając im odpowiednie nazwiska bohaterów Komedii Ludzkiej. [przypis tłumacza]

bančiukas — turkų kareivijos garbės ženklas. [przypis tłumacza]

Banchi — wówczas główna ulica Rzymu, ulubione miejsce spaceru kurtyzan. [przypis tłumacza]

Baptysta Fulgozjusz — doża wenecki (1478–1483), napisał księgę o niezwykłych wypadkach śmierci. [przypis tłumacza]

baralipton — jedna z formułek sylogizmów scholastycznych. [przypis tłumacza]

barani comber — Te realistyczne szczegóły życiowe, dziś tak naturalne, były wówczas w literackiej komedii czymś zupełnie nowym, śmiałością sceniczną, urażającą konwencje, niemal obyczajność. Słynne „ciastko ze śmietaną” (tarte à la crême) w Szkole żon wywołało istną burzę. [przypis tłumacza]

Baranki nie mażą grzechów świata, ale ja jestem baranek, który maże grzechy — J 1, 29. [przypis tłumacza]

barbarzyńców zaś Cyrusa sto tysięcy (…) Nieprzyjaciół natomiast było, jak powiadano, milion dwieście tysięcy (…) Z tych jednak brało udział w bitwie dziewięćset tysięcy ludzi — liczby wojsk perskich Cyrusa przesadnie wielkie; taką masą nie można manewrować w sposób przez Ksenofonta opisany; liczby odnoszące się do wojsk królewskich są wprost fantastyczne [Ktezjas, na którego powołuje się Plutarch, podawał, że wojsk królewskich było 400 000; red. WL]. [przypis tłumacza]

Barbarzyńcy dodali jeszcze (…) że będą prowadzili — gdyż Grecy nie znają drogi. [przypis tłumacza]

Barbeyrac, Jean (1674–1744) — profesor prawa w Groningen, tłumacz francuski Pufendorffa i Grotiusa. [przypis tłumacza]

Bardan’as — muzikališkaa rytiečių instrumentas. [przypis tłumacza]

Baris — hebr. bîrah (zamek). [przypis tłumacza]

Barjac — lokaj kardynała de Fleury, ministra. [przypis tłumacza]

Barjezus oślepiony — Dz 12, 11. [przypis tłumacza]

Bar-Koziwa — syn miasta Koziwa, którego rabi Akiwa obdarzył imieniem Bar-Kochba; Syn Gwiazdy. Po klęsce, którą poniósł, i śmierci na polu bitwy nazwano go dwuznacznym imieniem Bar-Koziwa; Syn Kłamstwa. [przypis tłumacza]

bar micwa — dosłownie znaczy „Syn przykazań”. W trzynastym roku życia chłopiec żydowski zaczyna odpowiadać za swoje uczynki, za wypełnianie przykazań. Z tej okazji odbywa się w bóżnicy wielka uroczystość nosząca tę nazwę. [przypis tłumacza]

bar micwa — dosł. „syn przepisów”. Każdy chłopiec w dniu swoich trzynastych urodzin staje się pełnoletni wobec obowiązujących przepisów religijnych. W tym dniu nakłada po raz pierwszy tefilin i odtąd odpowiada za wszystkie swoje postępki. Podczas tej ceremonii wygłasza przemówienie, w którym popisuje się znajomością Pisma Świętego lub Talmudu. Następnie jego ojciec publicznie dziękuje Bogu, że wybawił go od poniesienia kary za grzechy syna, za którego dotąd był odpowiedzialny wobec Stwórcy. [przypis tłumacza]

bar micwa — uroczystość odprawiana, gdy chłopiec żydowski osiąga w trzynastym roku życia pełnoletność religijną. [przypis tłumacza]

Barnabotti — tak nazywano ubogą szlachtę, od dzielnicy św. Barnaby, gdzie mieszkała w domach należących do państwa. W XVIII w. stanowiła ona prawdziwy proletariat i niejednokrotnie podnosiła bunty. [przypis tłumacza]

Baroco i Baralipton — terminy scholastycznej logiki, charakteryzujące wchodzącymi w te słowa samogłoskami naturę danych sylogizmów. [przypis tłumacza]

Baron — słynny aktor. [przypis tłumacza]

Barren — ogólna nazwa, nadawana pustyniom i nieurodzajnym okolicom północnej Kanady. Słowo to, nie dające się na polski przetłumaczyć, ma podobne znaczenie, jak np. dżungla, step, pampasy itp. [przypis tłumacza]

Baruch de Spinoza — Rozpowszechniona forma nazwiska „Spinoza” jest skrótem. Przodkowie filozofa pisali się: de Espinoza, przybrawszy nazwisko od nazwy miasteczka Espino w Portugalii. W Amsterdamie jego krewniacy pisali się rozmaicie, jak widać z dokumentów u Freudenthala (Lebensgeschichte Spinozas, 1899, s. 109). Najczęściej znajduje się tu: Espinoza, także z końcówką: -za lub -se, przy tym też z dodatkiem: de lub d', rzadziej: Despinoza (-sa) lub despinoza (tak podpisywał się najczęściej ojciec filozofa), a spotyka się raz: Spinosa i raz: Spinoza. W dochowanych 11 podpisach filozofa mamy raz: Spinoza (ze znakiem miękczącym nad n; jest to najdawniejszy podpis), cztery razy: despinoza (jest tu zwykłe w XVII wieku łączenie przedimka, a więc: de Spinoza), pięć razy: de Spinoza i raz: d'Spinoza. Na jedynym dziele, które się ukazało za jego życia pod jego nazwiskiem, widzimy zarówno w wydaniu łacińskim, jak i holenderskim: Benedictus de Spinoza. Na jego pieczęci były litery: B. D. S. W Opera Posthuma i w Nagelate Schriften przyjaciele podali: B. d. S. W aktach urzędowych pisano: Espinoza (-sa), w kołach przyjaciół i przeciwników: de Spinoza, czasem przez „s” i niekiedy bez „de”. S. Dunin-Borkowski (Der junge De Spinoza, 1910, s. 81 i 86) przyjął formę „Despinoza” (tak przepisuje powyższe: despinoza!) jako najbardziej uzasadnioną (czyni wyjątek dla nagłówka swego dzieła, zob. s. V), oświadczając przytym, że „dowolna i mało usprawiedliwiona forma »de Spinoza« daje się przyjąć ze względu na podpisy filozofa”. Ale właśnie ten wzgląd jest najważniejszy i zaleca pisanie: de Spinoza. C. Gebhardt (Chronicon Spinozanum t. I, s. 272 i polemika t. II, s. 251) doszedł też do przekonania, że należy przyjąć: Benedictus de Spinoza, ale przy braniu samego nazwiska trzeba „de” opuszczać, podobnie jak to czynią Niemcy z „von”, Francuzi i Hiszpanie z „de” i Portugalczycy z „do”. To zdanie jest najsłuszniejsze. [przypis tłumacza]

barwny swój pozór — zupełnie takie samo zjawisko zmiany kilkakrotnej barwy wśród dnia zauważyć się da na Morzu Czarnym, tj. na wybrzeżu północnym, zwłaszcza w Odessie, gdzie można ze znacznej wysokości patrzeć na obszar wodny. Morze Czarne tu ma właśnie ową wedle Tacyta barwę „niepewną” (w przekł. Naruszewicza), barwa ta zmienia się na głęboko modrą w okolicach Jałty; Bosfor, Morze Marmara, Egejskie, Lewantyjskie i Egipskie posiadają wciąż jeszcze ową modrość ciemną i dopiero Adriatyk, Morze Tyrreńskie, Jońskie i Liguryjskie przybierają barwę owego jasnego błękitu, który niekiedy staje się zielonkawy. Otóż Morze Martwe prawdopodobnie z powodu składu chemicznego, a także głębokiego położenia posiada barwy zbliżone do barw Morza Czarnego z okolic północnych. [przypis tłumacza]

barwy (…) niebieska z białym — francuskie barwy koronne. [przypis tłumacza]

baśnie waszego o. Binet w jego „Pociesze chorych” — [Pociecha chorych, oryg. Consolation des malades], Lyon 1627. [przypis tłumacza]

Bassanier — rejent i pisarz w trybunale. Pierniczkami nazywano, w języku ówczesnej palestry, kubany dawane urzędnikom [„kuban” oznacza łapówkę; Red.WL]. [przypis tłumacza]

Basti (…) armenti (wł.) — „Niechaj pilot ograniczy się do mówienia o wiatrach, rolnik o wołach, wojownik o ranach, zaś pasterz o swych stadach (włoski przekład Propercjusza” [Elegiae], II, elegia 1, w. 43; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

baszłyk — kaptur z długimi końcami do wiązania. [przypis tłumacza]

Batanea i Auranitis — Batanea: Βαταναία, LXX Βάσαν, בָּשָׁן (Lb 21, 33); Auranitis: Αὐρανῖτις, חַוְרָן (Ez 47, 16 i 18), dziś Haurân, w klinach: ha-u-ra-ni. [przypis tłumacza]

Battalos — nie wiadomo, czy Battalos znaczy jąkała, czy żmija, czy, co najprawdopodobniejsze: rozpustnik. [przypis tłumacza]

Bauny, podpalacz spichrzów — Prowincjałki, VIII. [przypis tłumacza]

Bayle, Pierre (1647–1706) — autor Słownika historycznego i krytycznego (1697), zapowiadającego już metodę, idee i ducha encyklopedystów. [przypis tłumacza]

Bayle, [Pierre] (1647–1706) — słynny filozof francuski. [przypis tłumacza]

Bayle, Piotr — filozof francuski, ur. 1647, zm. 1706. Jego specjalnością była walka przeciwko religii opartej na rozsądku; wykazując, że jej dogmaty są niedorzeczne, bo przeciwne rozsądkowi, uznawał religię tylko jako objawienie, stojące w całkowitej sprzeczności z wiedzą filozoficzną. Zaś filozoficzne dowody istnienia Boga i nieśmiertelności duszy nie mają według niego żadnej wagi. Zwraca się przeciw Leibnitzowi i jego Teodycei. Jego pisma zwracają się nie tylko przeciw teoretycznym twierdzeniom pozytywnej religii, lecz także przeciw deizmowi. Dzieło główne: Dictionnaire historique et critique (2 tomy, 1696). [przypis tłumacza]

bębniącego dziesięciozgłoskowca — drumming dekasyllabon. [przypis tłumacza]

Będąc nabożnym, czyż być człowiekiem przestałem — Ten wiersz stał się przysłowiowym we Francji. [przypis tłumacza]

…będą mi mogli oddać tę przysługę — wydawca opuścił tu widocznie cały ustęp, zastępując go kropkami. Zapewne wspomniał tu Stendhal, że był we Włoszech lub gdzie indziej świadkiem faktów, które przyjaciele jego, dyplomaci, mogliby potwierdzić. [przypis tłumacza]

Będę szukał (…) nie wzbroni — To zakończenie, na pozór niedostateczne, jest jedynym tutaj prawdziwym i możebnym. Molier rozwiązuje niekiedy swoje komedie dorywczo i sztucznie, aby zakończyć na wesoło tragiczne konflikty, ale nigdy żadna postać nie zbacza u niego na włos z linii swego charakteru. W większości jego sztuk charaktery i namiętności rodziców czy opiekunów stoją na przeszkodzie do połączenia kochanków i wówczas można tę przeszkodę usunąć; ale tutaj pewne właściwości charakteru niepodobne do pogodzenia tkwią w samym Alceście i Celimenie. To, co ich dzieli, nie jest zewnątrz nich, ale w nich samych. Tak więc od początku do końca sztuka ta jako „komedia charakterów” jest bez skazy. [przypis tłumacza]

Będę wam jako Achates — Imię Achatesa stało się synonimem wiernego przyjaciela. [przypis tłumacza]

Będę zadawał ciosy, krzycząc: »Bierzcie wszystko!« — dwuznaczna sytuacja zmusza Enobarba, który już postanowił przejść na stronę Cezara, do obłudy. [przypis tłumacza]

będzie mianowany w tym roku biskupem polnym i będzie dawał przedchodniom błogosławieństwo nogami — To jest: wisiał na szubienicy. [przypis tłumacza]

będziemy prowadzić straż tylną — w czasie odwrotu najniebezpieczniejsze zadanie. [przypis tłumacza]

Będziemy ryczeli wszyscy jako niedźwiedzie, będziemy jęczeli jako gołębice (…) — Por. Iz 59, 9–11. [przypis tłumacza]

Będzie zawsze wielka różnica między poddaniem sobie tłumu a rządzeniem społeczeństwem… — jeśliby nawet poddanie się jednostek panującemu mogło uzasadnić jego władzę, to byłaby usprawiedliwiona dopiero władza panującego, ale społeczeństwo samo wcale jeszcze nie byłoby uprawnione. Społeczeństwa nie byłoby w ogóle, tzn. organizmu prawnego związanego powszechnym interesem wszystkich członków. Istniałby tylko panujący i niewolnicy, niemający pomiędzy sobą żadnej wspólności. [przypis tłumacza]

Beati immaculati in via (łac.) — „Błogosławieni, którzy nie splamią się w drodze”, Psalm 119. [przypis tłumacza]

beati quorum (łac.) — Beati quorum rentissae sunt iniquiates [szczęśliwi, którym odpuszczono nieprawości; red. WL]. [przypis tłumacza]

Beatius est dare quam accipere (łac.) — Lubiej jest dawać niż otrzymywać. [przypis tłumacza]

Beatus vir qui non abiit — Początek I Psalmu: „Błogosławiony, który nie błądzi (…)”. [przypis tłumacza]

Beaumont, Christophe de [(1703–1781)] — arcybiskup Paryża, niezwykle żarliwy i nieubłagany w swoich przekonaniach. Rousseau odpowiedział mu Listem do Krzysztofa de Beaumont. [przypis tłumacza]

Beauplan — gentilhomme français qui était en Ukraine vers 1640 au service du roi de Pologne, et qui y passa dix ans à faire „remuer la terre, fondre des canons et peter le salpestre”. [przypis tłumacza]

beczka cytyjska — Sławna beczka, sporządzona wedle legendy przez św. Bernarda. [przypis tłumacza]

Beda — uczony angielski (672–735); Plotyn: neoplatonik w III w. etc., etc. [przypis tłumacza]

beer majim chaim (hebr.) — studnia żywej wody. [przypis tłumacza]

beit hamidrasz — dom nauki, dom modlitwy. [przypis tłumacza]

Bejt Hamikdasz (Bes Hamikdesz) — Świątynia Pańska w Jerozolimie. [przypis tłumacza]

Bekan (1561–1624) — jezuita rodem z Brabancji, spowiednik Ferdynanda II. [przypis tłumacza]

Beleos — Βήλεος (Niese), Βήλαιος (Dindorf), Belus (Tacyt, Dzieje V, 7), „Rivus Pagida sive Belus” (Pliniusz, Historia naturalna V, 19), dziś Nahr-el-Numân. [przypis tłumacza]

Belina — hebr. „nic”. [przypis tłumacza]

Bellerofon — syn króla Koryntu, bratobójca. [przypis tłumacza]

Belli (…) Funde — Lucretius, De rerum natura, I, 33. [przypis tłumacza]

Belluae (…) consecratae — Cicero, De natura deorum, I, 36. [przypis tłumacza]

Bellum (…) pacis — Vergilius, Aeneida, III, 359. [przypis tłumacza]

Belzedek — Βελζεδὲκ (N), Βεζεδὲλ(D), dziś miejscowość nieznana. [przypis tłumacza]