Przypisy

Čia jojiks arklio kojoms skiria savo protą. — Krymo arklys sunkioje ir pavojingoje kelionėje rodosi turįs tam tikrą atsargos bei tikrumo instinktą: pirm žengdamas, laiko koją ore ir, ieškodamas akmens, bando, ar tikrai galima žengti ir stoti. [przypis tłumacza]

Čufut-Kalė — miestelis ant aukštos uolos; namai pakraščiu stovintys pa- našūs į kregždžių lizdus; takas, kur einama ant kalno, yra pa- vojingas it kabąs ties pakriaušiu. Pačiame miestelyje namų sienos vienijasi beveik su uolos rentiniu; dirstelėjus pro langą, žvilgis dingsta neišmatuojamoje gelmėje. [przypis tłumacza]

ćwiczył w dialektyce — dialektyka znaczy po grecku: rozmowa, sztuka rozmawiania; tutaj, w filozoficznym rozumieniu, wyraz ten oznacza dochodzenie do określenia pojęć przy pomocy rozmowy z kimś, kiedy kolejno rozważa się rozmaite zdania i oddziela prawdę od fałszu. Więc „ćwiczył w dialektyce” znaczy tyle, co u nas: ćwiczył w logice i metodologii (metodzie badania naukowego). [przypis tłumacza]

cadyk — dosł. „sprawiedliwy”; Żydzi zazwyczaj nazywają tak słynnych rabinów, uczonych, bogobojnych mężów słynących ze sprawiedliwości, dobroci i pobożności. [przypis tłumacza]

cadyk — mąż sprawiedliwy, przywódca chasydów. [przypis tłumacza]

cadyk — sprawiedliwy, charyzmatyczny przywódca duchowy chasydów. Zwolennicy chasydów wierzyli m. in. w ich moc czynienia cudów. [przypis tłumacza]

cadyk — sprawiedliwy, pobożny człowiek; także: charyzmatyczny przywódca duchowy chasydów. [przypis tłumacza]

Caedebant (…) illis (łac.) — „Obie strony jednako prą naprzód lub w odwrót,/ Obie to zwyciężają, to są zwyciężane:/ O ucieczce nie myśli nikt” (Vergilius, Aeneida, X, 756; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Caedimur (…) hostem — Horatius, Epistulae II, 2, 97. [przypis tłumacza]

Caeso Fabius, [właśc. Caeso Fabius Vibulanus (V w. p.n.e.)] — dowódca 300 Fabiuszów, bohaterów z wojny przeciwko Wejom. [Weje: etruskie miasto-państwo ok. 20 km na płn. od Rzymu, wg tradycji walczyło z nim od czasów legendarnych; wg Liwiusza w 479 p.n.e. senat przyjął propozycję konsula Cezona Fabiusza Wibulanusa, by jego ród sam ponosił ciężar wojny z Wejami, po czym w bitwie nad rzeką Kremerą zginęło wszystkich 306 Fabiuszów, prócz jednego chłopca; red WL] [przypis tłumacza]

Caetera pars (…) movetur — Lucretius, De rerum natura, III, 144. [przypis tłumacza]

Cahusac, [Louis de] (1706–1756) — wzięty głównie jako librecista oper. [przypis tłumacza]

całą płeć niewieścią na dwa typy: matki i hetery — zresztą fałszywie, gdyż miesza pojęcia kochanki i hetery i zapomina, że pierwsze z nich, połączone z pojęciem matki, daje pojęcie żony. Weininger swej nienawiści do kobiet nie wymyślił, lecz znalazł gotową u Schopenhauera, jak przejął od niego i antysemityzm, choć sam był żydowskiego pochodzenia. [hetera (gr. ἑταίρα: towarzyszka): kurtyzana w staroż. Grecji; heterami były niezależne społecznie, wykształcone kobiety o wysokiej kulturze; red. WL]. [przypis tłumacza]

cała rodzina, wszyscy krewni — [w oryginale οἵ τε ἀδελφοὶ τοῦ βασιλέως καὶ πᾶσα ἡ γενεά: bracia króla i cała jego rodzina]; οἵ τε ἀδελφοὶ, Pape: Geschwister [rodzeństwo]; żył wtedy już tylko jeden brat Heroda, Feroras; Clementz twierdzi, że w tekście powinno być „brat”; ale że następnie γενεά oznacza ród, krewniaków etc., przeto mógł Flawiusz przez określenie pierwsze rozumieć tylko rodzinę bliższą, a przez drugie dalszą, czyli krewniaków. [przypis tłumacza]

cała starszyzna wojskowa i żołnierze… — „Żołnierze tak mu byli przychylni, że gdy im czytał rotę przysięgi i wszelkich pomyślności Witeliuszowi życzył, w milczeniu tylko słuchali”, Tacyt, Dzieje II, 74. (przekł. Naruszewicza). [przypis tłumacza]

Cała ta wycieczka w świat liczb… — ten rozdział nastręczał od wieków wielkie trudności tłumaczom i komentatorom, o czym się przekona każdy, kto spróbuje zajrzeć do tłumaczeń i komentarzy Schleiermachera, Kirchmanna, Apelta, Cousina i stwierdzi, że są o wiele bardziej bałamutne niż tekst grecki dialogu. [przypis tłumacza]

całego możliwego doświadczenia — tj. jakiego bądź. [przypis tłumacza]

całego szeregu królów — z rodu Achemenidów. [przypis tłumacza]

całe mnóstwo Kolinetów, Marotów, Druetów, Sandżelesów, Salelów, Masuelsów — Kolinet: prawdopodobnie Jaques Collin, lektor i sekretarz Franciszka I; Marot: znany poeta; Drouet: biskup z Digne i poeta; Saingelais: autor wierszowanej przepowiedni z księgi I, etc. [przypis tłumacza]

całe wojsko błyszczało od spiżu i świeciło purpurowymi szatami — Ksenofont przenosi na Persów spartański zwyczaj noszenia purpurowych chitonów pod pancerzem; chiton jest widoczny, gdyż jest dłuższy niż pancerz (chroniący piersi i brzuch) i sięga do połowy uda. [przypis tłumacza]

całe życie prawości i cnoty — ta „cnota”, ustawicznie powtarzająca się pod piórem Julii, jak również nadużywanie sentymentalnej terminologii Russa [J.J. Rousseau], szpecą nieraz te listy, poza tym tak oddychające prostotą i prawdą. [przypis tłumacza]

całkiem słodkie — ὑπὸ γλυκύτητος. [przypis tłumacza]

całkowita siła rządu nie ulega zmianie, będąc zawsze siłą państwa — całkowita siła rządu, którą Russo nazywa także siłą absolutną, jest siłą państwa, jego ludności, bogactwa, zasobów psychicznych itd. Jest przeto wartością niezależną od takiej lub innej organizacji rządu. Od tej organizacji zależy natomiast sposób użycia tej siły w konkretnym działaniu, energia, sprężystość, szybkość akcji rządowej, co Russo nazywa względną siłą rządu. [przypis tłumacza]

całować własne kciuki złożone na krzyż — Jak jest obyczajem pobożnych w braku krzyża. [przypis tłumacza]

Cały grzbiet mnie swędzi — bo przeczuwa baty za fałszywe posądzenie. [przypis tłumacza]

cały jest obwarowany — obwarowań tych dokonał Józef. Na górze prócz dwóch klasztorów, greckiego i łacińskiego (franciszkanów), znajduje pielgrzym ruiny z różnych pochodzące epok. Szczątki ogromnego muru po stronie południowo-wschodniej mogą pochodzić z tych czasów, aczkolwiek głazy są zbyt duże, raczej rzymskiej roboty niż owej pospiesznej Flawiusza, dokonanej w ciągu 40 dni. [przypis tłumacza]

całym morgiem ciemierzycy (ellebori iungere; iungus = Ζεύγος, Lindsay) — ciemierzycę (elleborum) uważali ówcześni lekarze za lekarstwo przeciw pomieszaniu zmysłów; w tym wypadku jednak sądzi Lekarz, że nawet taka ilość ciemierzycy, jaka urośnie na morgu pola, nie zaradzi. [przypis tłumacza]

cały szereg (…) sypia — [cyt. z:] Sainte-Beuve, Port-Royal, t. II. [przypis tłumacza]

Calamitosus (…) anxius (łac.) — „Nieszczęśliwy jest wszelki umysł troskający się o przyszłość” (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 98; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Callot, Jakub (1590–1635) — sławny malarz i rytownik odznaczał się śmiałością i fantastycznością swych utworów. Ulubionym jego tematem byli komedianci, cyganie i włóczęgi, z którymi w młodości swej chętnie przestawał. [przypis tłumacza]

Camillus, [właśc. Marcus Furius Camillus (ok. 446–365 p.n.e.)] — ocalił Rzym od Galów. [Kamillus odznaczył się jako wybitny żołnierz i wódz, pięciokrotnie otrzymywał nadzwyczajną władzę dyktatora; kiedy w 387 p.n.e. Rzym został zdobyty i złupiony przez Brennusa, wodza celtyckich Senonów, a ludność cywilna schroniła się na Kapitolu, odciecz Kamillusa wyzwoliła miasto; red. WL] [przypis tłumacza]

Campion, Tomasz (zm. 1620) — autor przepięknych pieśni, które często sam uzupełniał melodią; dopiero w ostatnich czasach wydobyty z pyłu zapomnienia i wynagrodzony zasłużoną sławą. [przypis tłumacza]

Canalis — pod mianem Canalisa, Balzac mierzy, najczęściej nieżyczliwie i sarkastycznie, w Lamartine'a, którego widocznie nie lubił. Niektóre wydania powieści kładą w tym miejscu wprost imię Lamartine'a. [przypis tłumacza]

Cancale — miasteczko w Bretanii, sławne z połowu ostryg i ze smakoszostwa mieszkańców. [przypis tłumacza]

canzona — liryczna forma poetycka; tu: wiersze, strofy. [przypis tłumacza]

Capienda (…) est — Seneca Agamemnon II, 1, 47. [przypis tłumacza]

capitulum capitulantes (łac.) — Zebranie mnichów mających prawo głosu w kapitule, z wykluczeniem braciszków. [przypis tłumacza]

Capo Melio — staroż. Malleum promontorium w Peloponezie. [przypis tłumacza]

Capricorn — Koziorożec. [przypis tłumacza]

Captain of Long Distances (ang.) — Kapitan Żeglugi Wielkiej. [przypis tłumacza]

Captain van Toch, he is as good as his word (ang.) — Na słowie kapitana van Tocha można polegać jak na nim samym. [przypis tłumacza]

captisque (…) visa — Livius Titus, Ab Urbe condita, VIII, 18. [przypis tłumacza]

Caramuel — Autor jezuicki. [przypis tłumacza]

Carpamus (…) fies (łac.) — „Pij słodycze! Dopóki żyjesz, twoje będą:/ Wnet staniesz się popiołem, cieniem i legendą” (Aulus Persius Flaccus, Satirae, V, 151; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Casta (…) dolet — Martialis, Epigrammata, I, 14. [przypis tłumacza]

Castel, [Louis Bertrand] (1688–1757) — głośny matematyk i fizyk, pełen śmiałych i oryginalnych myśli. Spędził część życia na próbach skonstruowania tzw. „ocznego klawikordu”, tj. instrumentu, który za pomocą harmonijnego następstwa kolorów mógłby działać na oko tak, jak klawikord działa na słuch. [przypis tłumacza]

Castel, Ludwik Bertrand (1688–1757) — jezuita, głośny matematyk i fizyk. [przypis tłumacza]

Castruccio — władca Lukki, urodzony ok. 1280 r. Słynny kondotier i awanturnik. Żywot jego skreślił Machiavelli w dziełku La vita di Castruccio Castracani da Lucca. [przypis tłumacza]

Casus (…) — Iuvenalis, Satirae VIII, 9. [przypis tłumacza]

Catoni (…) erat — Cicero, De officiis, I, 31. [przypis tłumacza]

causa finalis movet non secundum suum esse reale, sed secundum esse cognitum (łac.) — przyczyna ostateczna (celowa: cel, pobudka) nie działa wedle swojego bytu realnego, ale wedle poznanego (pomyślanego). [przypis tłumacza]

Caussin, Mikołaj (1570–1651) — jezuita, spowiednik Ludwika XIII. [przypis tłumacza]

Cavete (…) mundi — Biblia, Kol 2:8. [przypis tłumacza]

c.c. Haec infirmitas non est ad mortem — et est ad mortem (łac.) — J 11, 4. „Ta choroba nie jest na śmierć — i jest na śmierć”. [przypis tłumacza]

c. c. Homo existens, te Deum facis (łac.) — J 10, 33. „Będąc człowiekiem, czynisz się Bogiem”. [przypis tłumacza]

Cecylia Volanges do Zofii Carnay — aby nie nadużywać cierpliwości czytelnika, autor pomija wiele listów w tej codziennej korespondencji; podaje jedynie te, które wydały mu się potrzebne do zrozumienia biegu wypadków. Z tego samego powodu pomija również wszystkie listy Zofii Carnay i wiele listów innych osób biorących udział w tych wydarzeniach. [przypis tłumacza]

Cecyna Alienus — Καικίνας Ἀλιηνός, Caecinna Alienus. [przypis tłumacza]

cefaleomancja — wróżenie z głowy. [przypis tłumacza]

Celadus — Κέλαδος. [przypis tłumacza]

Celer, [właśc. Caninius Celer] — retor grecki, nauczyciel Marka Aurelego. [przypis tłumacza]

Cellot — ur. w 1588 w Paryżu, rektor w Rouen i Flèche, później prowincjał jezuitów. [przypis tłumacza]

cenić się mniej niż się jest wartym, to, wedle Arystotelesa, nikczemność i małoduszność — Arystoteles, Etyka nikomachejska, IV, 7. [przypis tłumacza]

centony — modne naówczas utwory, składane z wierszy wyjętych z jednego lub wielu klasycznych autorów. [przypis tłumacza]

Ceremonia turecka — Język użyty przez Moliera w Ceremonii tureckiej nie jest fantastyczny, jak poprzednia turecczyzna. Jest to mieszanina złożona z arabskiego, tureckiego, maltańskiego, francuskiego, włoskiego, hiszpańskiego, którą posługują się mieszkańcy Wschodu dla porozumienia z Europejczykami. W przekładzie trzeba było znaleźć jakiś równoważnik; tłumacz szukał go w makaronicznej i zepsutej polszczyźnie. [przypis tłumacza]

ceromancja — wróżenie z wosku. [przypis tłumacza]

certe philosophi nihil verisimile… (łac.) — z pewnością filozofowie nie mają w tych sprawach nic prawdopodobnego, dlatego konieczne jest uciekać się do Boga, aniołów i demonów. [przypis tłumacza]

Certum indicem cuiusque animum esse, qui semper eodem ingenio ad virtutem vel ad malitiam moratus, firmum argumentum est accipiendi criminis, aut respuendi (łac.) — Pewnym probierzem jest umysł każdego, który, gdy zawsze z jednakowym charakterem był usposobiony albo do cnotliwości, albo do złości, jest niezłomnym dowodem, czy zbrodnia ma zostać przyjętą czy odrzuconą. [przypis tłumacza]

Cerytowie — Mieszkańcy staroetruskiego miasta Cere. [przypis tłumacza]

Cesarstwo Osmanów uległo wstrząśnieniu od dwu największych ciosów, jakich kiedykolwiek doznało — zwycięstwo [Austriaków] nad Turkami pod Petrowaradynem i Belgradem, w latach 1716 i 1717. [przypis tłumacza]

cesarz Adrian wdał się w rozprawę z Faworynem filozofem (…) — por. Aelius Spartianus, Adrianus Caesar. [przypis tłumacza]

Cesarz August (…) nagrodę swej łaskawości — ustęp ten dosłownie jest zaczerpnięty z traktatu Seneki O łagodności, I, 9. Opowiadanie to dostarczyło materiału Corneille'owi do słynnej sceny w tragedii Cynna. [przypis tłumacza]

Cesarz chiński, który jest człowiekiem bardzo inteligentnym… — król pruski Fryderyk II Wielki. [przypis tłumacza]

Cesarz Hadrian (…) kazał swemu lekarzowi (…) — Jan Ksifilinos, Życie Hadriana. [przypis tłumacza]

Cesarz Hadrian takoż (…) — por. Eliusz Spartianus, Eliusz (Lucius Aelius Verus), 6 [w:] Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana (Historia Augusta). [przypis tłumacza]

Cesarz Karakalla wędrował w pole pieszo, uzbrojony od stóp do głów (…) — Jan Ksyfilin, Żywot Karakalli. [przypis tłumacza]

cesarz, który kazał skazańcom podwiązywać członek, aby ich uśmiercać niemożnością oddania uryny (…) — cesarz Tyberiusz, por. Swetoniusz, Tyberiusz, 62 [w:] Żywoty cezarów. [przypis tłumacza]

cesarz (…) możność — Swetoniusz podaje, iż cesarz Klaudiusz miał zamiar zawarować tę swobodę osobnym edyktem. [red. WL: Swetoniusz, Boski Klaudiusz, 32 [w:] Żywoty cezarów]. [przypis tłumacza]

cesarzowa rzymska (…) ona — Messalina, żona cesarza Klaudiusza. [przypis tłumacza]

cesarzowi Galbie, który smakował jeno w starym i łykowatym mięsie (…) — por. Swetoniusz, Życie Galby, 21. [przypis tłumacza]

Cesarz Wespazjan przyciśniony chorobą (…) ”Cesarzowi (…) trzeba umierać na nogach” — Swetoniusz, Boski Wespazjan, 24 [w:] Żywoty cezarów. [przypis tłumacza]

Ceseniusza — Καισέννιος (Niese), Κέστιος (Dindorf); ἀπέστειλεν (N), έστειλε (D); więc nie: „Do Galilei posłał Cestiusz Gallusa”, jak jest u wszystkich tłumaczy. [przypis tłumacza]

Ceseniuszem — Καισεννίῳ (N), Κεστίῳ (D). [przypis tłumacza]

c'est ça — o to chodzi. [fr.: to jest to. Red. WL] [przypis tłumacza]

cet automate — Automate używa się po francusku w znaczeniu bałwan, głupiec. W tym samym tomie znajduje się przekład powieści La Chartreuse de Parme: rzucam okiem na pierwsze zdanie. Po francusku brzmi: „W 1796 generał Bonaparte wszedł do Mediolanu”. Polska tłumaczka: „W r. 1796 Napoleon I wszedł do Mediolanu”… Zatem po to przeinacza tekst i fałszuje obraz (generał Bonaparte a Napoleon I, to daje wprost wzrokowo zupełnie inny obraz!), aby zdradzić grubą ignorancję historyczną. A to znowu z opisu bitwy pod Waterloo. W tekście markietanka poucza rekruta: jeśli ujrzysz nieprzyjaciela, pchnij go sztychem, nie baw się w rąbaninę (si tu vois un soldat ennemi, pique le avec ton sabre, ne va pas t'amuser à le sabrer). A nasza tłumaczka: „Jeżeli spotkasz nieprzyjacielskiego żołnierza, możesz go podrażnić szablą, ale nie zabijaj dla zabawki”! Wiemy przynajmniej, dzięki tłumaczce, jakie obyczaje panowały w bitwie pod Waterloo… [przypis tłumacza]

Ceu (…) ventos — Vergilius, Aeneida, X, 97. [przypis tłumacza]

Cezara — Καίσαρος. Widzimy, że Flawiusz używa dość dowolnie słów βασιλεύς i Καίσαρ, rzadko nawet rzeczywistego imperatora obdarzając mianem αὐτοκράτωρ. Caesar było tytułem oficjalnego następcy tronu. Po zdobyciu Jerozolimy wojska nadały Tytusowi tytuł imperatora p. VI, VI, 1. [przypis tłumacza]

Cezara twego rodzic — Juliusz Cezar, który Oktawiana adoptował w testamencie. [przypis tłumacza]

Cezar był zbyt stary, o ile mi się zdaje (…) dojrzalszy — Por. Montaigne, Próby II, 34. [przypis tłumacza]

Cezar — Cezar Oktawian, w 27 p.n.e. prócz tego zaszczycony przydomkiem Augusta. [przypis tłumacza]

Cezarea — Καισάρεια, zwana Cezareą Filipową, Καισάρεια Φιλίππου, dzisiejsza wieś Bâniâs (od grec. Paneas); „Baal-Gad po równinie Libanu pod górę Hermon” (Joz 11, 17; 12, 7), „aż do Baal-Hermon” (1 Krn 5, 23); „a przyszedł Jezus w strony Cezarejej Philippowej” (Mt 16, 13; Mk 8, 27). [przypis tłumacza]

cezar — καῖσαρ, następca tronu; cesarz, imperator, αὐτοκράτωρ. Flawiusz rzadko używa tych słów w znaczeniu ścisłym. [przypis tłumacza]

Cezar kazał go powiesić — u Plutarcha (73) tylko: „został stracony”. Cezar nie mógł Aleksasowi przebaczyć intryg przeciw Oktawii. Wzmianka o losie Aleksasa nabiera szczególnego znaczenia w ustach Enobarba. [przypis tłumacza]

Cezar (…) odjął był królowi Dejotarowi jego królestwo — Cyceron, O wróżeniu, (De divinatione), II, 37. [przypis tłumacza]

Cezarowi — Juliuszowi. [przypis tłumacza]

Cezar powiada, iż Lucjusz Wibuliusz Rufus (…) pędził dniem i nocą (…) — [w:] O wojnie domowej, III, 11. [przypis tłumacza]

Cezar zamianował go namiestnikiem całej Judei — rok 47 p.n.e. [przypis tłumacza]

C. Fimbria, ugodziwszy się zbyt słabo błagał sługę (…) — Appian z Aleksandrii, Wojny z Mitrydatesem, 60 [w:] Historia rzymska. [przypis tłumacza]

Chaallis — Χάαλλις (N), Σάαλλις (D), położenie jego dziś nieznane. [przypis tłumacza]

Chabrias, Diotymus — prawdopodobnie wyzwoleńcy Hadriana. [przypis tłumacza]

Chabrias — również bardzo znakomity oficer; zginął w początkach wojny z sprzymierzeńcami; Demostenes żył w dobrych stosunkach z jego rodziną. [przypis tłumacza]