Przypisy

okajannyj, okajannyj — wyrażenie cerkiewne, które oznacza tyle, co przeklęty, nieszczęsny, nędzny. [przypis tłumacza]

Okam — Ockham, teolog scholastyczny, uczeń Skota. Znowuż Rabelais drwi z subtelności i łamigłówek scholastycznych. [przypis tłumacza]

okażcie wdzięczność, jak to ku czci szczęśliwego męża jest w zwyczaju — urządzano stypę, a może i obdarzano obecnych na pogrzebie. [przypis tłumacza]

Okazując poprzednio, w jaki sposób podstawiano w uchwałach publicznych w miejsce woli powszechnej wole szczególne… — księga II, rozdz. III i księga III, rozdz. XVIII. [przypis tłumacza]

około godziny jedenastej — tj. piątej po południu. [przypis tłumacza]

okoliczności (…) zmusiły mnie do odarcia powieści z jej literackich szat pogardy i oburzenia — Conrad wspomina tu o swej przeróbce na scenę powieści Tajny agent. [przypis tłumacza]

Oko naszego rozumu (…) — Arystoteles, Metafizyka II, 1. [przypis tłumacza]

Oko niezdolne (…) dla swoich — Biblia, 1 Kor, 2:9. [przypis tłumacza]

okręt korsarski (navis praedatoria) — nazwa oznaczająca heterę, ze względu na jej chciwość. [przypis tłumacza]

określa strój swoich senatorów i obywateli innym, nieco zbliżonym terminem — gown: luźna suknia (zwykle kobieca). Wyraz toge, który kładą niektóre wydania w II, 3 Koriolana, jest niezbyt trafną poprawką tekstu. Najprawdopodobniej powinno tu być throng (natłok). [przypis tłumacza]

Oksydrakowie — Bajeczny lud indyjski. [przypis tłumacza]

o których już gdzieś wspominałem — gdzieś: ποῦ. Mogło być tylko w II, XVI, 4, ale tam Alanów nie wymienił. [przypis tłumacza]

O kulawych — rozdział ten jest przykładem, w jaki sposób Montaigne musiał nieraz w pozory błahej gawędy spowijać swoją myśl, jak na owe czasy niezwykle śmiałą i która mogłaby się stać niebezpieczną dla autora. [przypis tłumacza]

O lasso (…) avea diviso — „Biedny nieszczęśnik! Ileż słodkich myśli i jakież wytrwałe pragnienia zawiodły go ku jego ostatniej godzinie! Twarz jego była piękna i słodka, włosy blond, jeno szlachetna blizna przecięła jedną brew”; [Dante Alighieri, Boska Komedia; red. WL], Piekło V; Czyściec III. [przypis tłumacza]

olbrzymi dom, gdzie tysiące starych żołnierzy, kalekich ale zwycięskich, składało codziennie hołd bogu hufców — Pałac Inwalidów. [przypis tłumacza]

olejku koferowego i myrobalanowego — koferowego: κύπρον, alkanna wschodnia; myrobalanowego: μυροβάλανον, Elaeagnus angustifolia, oliwnik, rajskie drzewo; mirobalanami zwą się obecnie owoce innych drzew. [przypis tłumacza]

Ole (…) sua — Martialis, Epigrammata, VII. 9. 1. [przypis tłumacza]

olfecit id est, nasum ad culum posuit (łac.) — powąchał, tzn. przyłożył nos do zadka. [przypis tłumacza]

oligarchia — „rządy niewielu”, forma ustroju państwowego wprost przeciwna demokracji. Władza trzydziestu tyranów jest oligarchią. [przypis tłumacza]

oligarchia — rządy niewielu, wypaczona forma arystokracji, np. trzydziestu tyranów w Atenach w 404 r. przed Chr. [przypis tłumacza]

Olimpia — w Elidzie na Peloponezie, na równinie rzeki Alfejosu, znajdowała się Świątynia Dzeusa Olimpijskiego. Tam to co 5 lat odbywały się pięciodniowe igrzyska. Bieg, mocowanie, boksowanie, wyścigi na rydwanach i pięciobój składały się na program zapasów. Pierwsza zapisana uroczystość odbyła się w r. 776; od niej począwszy liczyli Grecy czas wedle Olimpiad, tj. 4-letnich okresów. [przypis tłumacza]

Olim (…) quam viae — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, LXXVII. [przypis tłumacza]

Olint, Metona, Apollonia — miasta na Półwyspie Chalkidyjskim. [przypis tłumacza]

O macedonofilizm oskarża mnie Ajschines! — perfidia istotnie niepozbawiona komizmu. [przypis tłumacza]

o me życie chodzi — Głębokie, tragiczne niemal słowo, oświetlające posępnym blaskiem tę scenę szaleństwa ludzkiego. Jedynie Molierowi danym było wzbić się do szczytu komizmu, równocześnie wydobywając tak mistrzowsko „drugie dno” tragiczne. [przypis tłumacza]

O miłe miasto Kekropsa! — Kekrops: założyciel Aten. Słowa wyjęte z komedii Arystofanesa (?). [przypis tłumacza]

O miseri (…) habent — Maximianus Pseudo-Gallus, Elegiae I, 180. [przypis tłumacza]

O misero (…) animi (łac.) — „Bracie mój, zmarły na nieszczęście me,/ Z tobą mi zgasły wszystkie me radości,/ Które ożywiał słodkiej drużby czar!/ Twa śmierć strzaskała te moje rozkoszy/ I z tobą poszła dusza wspólna w grób!/ Jam po twym zgonie pędził nawet Muzy,/ Rozkosz jedyną, z mego serca precz!” (Catullus, Carmina, LVIII, 20; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

omisso enim eo, quod potissimum postulabatur (łac.) — pominął mianowicie to, czego najbardziej żądano. [przypis tłumacza]

omne animal (łac.) — Rdz 7, 14. [przypis tłumacza]

Omne magnum (…) rependitur — Tacitus, Annales, XIV, 44. [przypis tłumacza]

Omnem (…) hora (łac.) — „Każdy świt, co ci świta, sądź, że już ostatni,/ A dzień, otrzyman w darze, będzie jeszcze milszy!” (Horatius, Epistulae, I, 4, 13; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Omne regnum divisum — Mt 12, 25: „Wszelkie królestwo podzielone”. [przypis tłumacza]

Omne (…) ruunt — Vergilius, Georgica, III, 244. [przypis tłumacza]

Omnes actiones (…) fiat — wszystkie czynności są spowodowane, a nigdy obojętne na działanie pobudek, ponieważ zawsze jest dana pobudka, która wprawdzie skłania, ale nie zmusza, by się raczej stało tak niż inaczej. [przypis tłumacza]

Omnes (…) cymbae — „Coś nas tu wszystkich w jeden dół spycha/ I wszystkich losy w urnie podrzuca,/ Aż wyjdzie każdy, pierwej czy później,/ Dając nam bilet na łódź, co płynie/ W banicję wieczną…” (Horatius, Odae, II, 3, 25; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Omnes gentes quasi non sint (łac.) — „Wszystkie narody jako nic przed nim”. [przypis tłumacza]

omnes gentes venient et adorabunt eum (łac.) — Ps 22, 28: „Wszystkie ludy przyjdą i uwielbią go”. [przypis tłumacza]

omnes (…) tolerabiles — Cicero, Tusculanae quaestiones [wyd. też pod tytułem: Tusculanae disputationes] II, 24. [przypis tłumacza]

Omnes (…) vitae — Cicero, Academica, I, 12. [przypis tłumacza]

Omnia (…) abdita — Plinius, Naturalis historia, II, 37. [przypis tłumacza]

omnia (…) bonis — Cicero, Cato Maior de Senectute, 19. [przypis tłumacza]

Omnia (…) deorum — Catullus, Carmina, LXIV: Argonautia et epythalamium Thetidis et Pelei, 405. [przypis tłumacza]

Omnia (…) omnem — Lucretius, De rerum natura, VI, 679. [przypis tłumacza]

Omnia (…) sequentur (łac.) — „Po zgonie twym za tobą wszystko też podąża/ W nicość…” (Lucretius, De rerum natura, III, 981; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Omnia (…) subsident — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, LVI. [przypis tłumacza]

omnia (…) sunt — Cicero, De finibus bonorum et malorum, III, 6. [przypis tłumacza]

omnino (…) omittas — Cicero, De officiis I, 31. [przypis tłumacza]

Omnino (…) sunt (łac.) — „Każdą przyjaźń można ogólnie ocenić dopiero po dokonanym rozwoju ducha i wieku danych osobników” (Cicero, De amicitia, 20; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Omnis (…) apta — Propertius, Elegiae III, 9, 7. [przypis tłumacza]

Omnis caro foenum (łac.) — Iz 40, 6: „Wszelkie ciało jest jak siano”. [przypis tłumacza]

Omnis creatura subjecta est vanitati. Liberabitur (łac.) — Rz 8, 20–21: „Wszelakie stworzenie podległe jest próżności. Będzie oswobodzone”. [przypis tłumacza]

Omnis Judaeae regio, et Hierosolomytae universi, et baptisabantur (łac.) — Mk 1, 5: „Wszystka kraina judzka i jeruzalemczycy i przyjmowali chrzest”. [przypis tłumacza]

Omnis (…) res (łac.) — „W każdym ubraniu, w każdym zajęciu i stanie, Arystyp jest poprawny” (Horatius, Epistulae, I, 17, 23; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

omnium (…) crescit — Seneca, De beneficiis, VII, 9. [przypis tłumacza]

O, mój ojcze, rzekłem, dobra racja! — Och! rzekł na to ojciec (…) — Urywek ten zużytkowany jest w Prowincjałkach i daje próbkę ich tonu. [przypis tłumacza]

O moje „Szczęście”! Moja „Dogodności”! — personifikuje to szczęśliwe (Opportunitas) i dogodne (Commoditas) dla jego zamiarów zjawienie się pasożyta. [przypis tłumacza]

O monarchii — dla Russa monarchia jest jedną z form rządu, godzącą się z republikańską formą państwa. Rozprawia tu też tylko o takiej „republikańskiej monarchii”, pozostawiając monarchię despotyczną poza nawiasem prawno-politycznych rozważań. [przypis tłumacza]

o mym własnym lokaju czytałem w gazecie — Są to, zdaje się, jedyne słowa, w których Alcest dotyka, choć ubocznie, kwestii socjalnej i nie bardzo są po temu, aby zeń robić „republikanina” i demokratę. Alcest jest po prostu zacnym i prawym szlachcicem swego czasu. [przypis tłumacza]

Ona tu jest — razem z moją panią, obie naszą tę rozmowę… — hic cum erast: [ambae] clam nostrum, hunc sermonem…, Niem. [przypis tłumacza]

One of Burns's remarks (…) inadequate idea — „Jednym ze spostrzeżeń Burnsa, kiedy przybył pierwszy raz do Edynburga, był brak wyraźnej różnicy między życiem wieśniaków a życiem wytwornego świata. U pierwszych, mimo że nie byli wysubtelnieni modą ani oświeceni nauką, duża zdolność obserwacji, wiele inteligencji; ale kobieta subtelna i doskonała była dlań istotą zupełnie nową, o której miał dotąd bardzo niedokładne pojęcie”. [przypis tłumacza]

one się ruszały… — komiczny opis odlewania wina z amfor do dzbana, z którego i Sceledrus, i Lurcjo dzielnie popijali. Amfory wściekle się rzucały — bo je raz po raz nachylano utaczając do dzbana, który „szalał” (bacchabatur), upijając się niby ciągle weń wlewanym winem. [przypis tłumacza]

Oniasz — p. I, I, 1, i uwaga do słowa Heliopolis. [przypis tłumacza]

Oni ci wskażą wszystko, o co tylko spytasz (…) najlepiej owe drogi znają — aluzja do tajemnic eleuzyjskich. Hierofant, jak wiadomo, pouczał mystów o życiu przyszłym. [przypis tłumacza]

Oniegin tłumaczony był na języki… — oto spis tych przekładów, ułożony na zasadzie poszukiwań moich w Pet. Bibl. Publ.: franc.: Dupont (1847), Béezo (1868), Michajłow (1882); niem.: Lippert (1849), Lupus (1860 i 1900), Bodenstedt (1866), Zeibert (1872), Blumenthal (1878); ang.: Seldine (1886); wł. Delatr (1856), Besobrasowa-Suchozanet (1858); chorw. Dmitrowic (1860), Ternski (1881); węg.: Berczi (1865). [przypis tłumacza]

o niej — W oryginale: „de ipsa”. Czy chodzi o wnioskowanie z tej treści, czy o niej samej? Pierwsze pojmowanie znajdujemy u Ewalda 31, Auerbacha 233, Sterna 24, Gebhardta § 41, White'a 20, Saisseta 312 i Appuhna 241; drugie u Kirchmanna 16, Elwesa 15, Boyle'a § 41. Do pierwszego pojmowania może skłaniać zarówno uwaga, że nie chodzi o wywnioskowanie treści, gdyż posiadamy ją już, jak powiedziano przedtem w założeniu, jak i dalszy ciąg, gdzie jest mowa o wyprowadzaniu innych idei. Jednakże przeciwko temu pojmowaniu, przemawiają względy następujące: 1) w założeniu powiedziane jest wprawdzie, że dana byłaby treść, ale to nie wyłącza wnioskowania o niej, przeciwnie, wymaga tego, jak np. gdy dana jest treść trójkąta, a wywnioskowane ma być twierdzenie o sumie jego kątów (por. [fragmenty zaczynające się od słów: „Wątpliwość mieć będziemy dopiero na skutek innej idei, która nie jest na tyle jasna i wyraźna, abyśmy mogli wywnioskować z niej coś pewnego”; „drogą takiej samej znajomości, z pomocą której”; „Ażeby określenie mogło uchodzić za doskonałe”); 2) w dalszym ciągu właściwie mowa jest o wnioskowaniu w obydwu kierunkach; 3) [we fragmencie „Co zaś do nas, to, skoro dowiedziałem się, że istnieję, nie mogę zmyślić, że istnieję lub że nie istnieję”] mamy analogię; 4) wnioskować z czegoś = concludere ab aliqua re [we fragmentach „wnosimy (…), że dusza jest zjednoczona z ciałem i że to zjednoczenie stanowi przyczynę owego czucia”; „jak najusilniej poszukiwać wiedzy o rzeczach”, „aby nie wnioskować nic ani z czegoś oderwanego i ogólnego o czymś rzeczywistym” lub ex aliqua re [we fragmentach: „zgoła nie możemy stąd zrozumieć”; „kiedy stąd, że się czegoś dowiedziałem, staje mi się wiadomym, co to jest”; „abyśmy mogli wywnioskować z niej coś pewnego o rzeczy”; „przykład jakiejś rzeczy oderwanej, względem której jest obojętne, w jaki sposób się ją określa”; „ażeby z określenia rzeczy dały się wyprowadzić wszystkie jej własności”; „co wydaje się niezbędnym do osiągnięcia wiedzy o rzeczach wiecznych i do urobienia ich określeń”] (inde concluditur [we fragmentach „kiedy stąd (…) staje mi się wiadomym”, „niewiele jest rzeczy, które zdołałem dotychczas drogą takiego poznania zrozumieć”, „przeto wnioskujemy stąd w sposób jasny”, „Czy zaś same idee mogą podlegać jakiemuś zepsuciu, zobaczymy”), nigdzie zaś: de re. [przypis tłumacza]

O niepozbywalności zwierzchnictwa — w rozdziale tym oraz w pięciu następnych zajmuje się Russo bliższą analizą pojęcia woli powszechnej, które podtrzymuje całą jego konstrukcję w jej najważniejszym punkcie. Dotychczasowy tok rozumowania nie dotknął jeszcze zagadnienia podstawowego: w jaki sposób człowiek żyjący w społeczeństwie może stale słuchać tylko samego siebie? Jak godzi się w prawnym ustroju skrępowanie jednostki przez prawa z jej wolnością? A od rozwiązania tego pytania zależy przecież ważność umowy społecznej, która nie może gwałcić natury ludzkiej, samej istoty człowieczeństwa. Otóż koncepcja woli powszechnej umożliwia wyjście z tych sprzeczności, godząc w sobie harmonijnie obydwa elementy: autonomii człowieka i obowiązku posłuszeństwa wobec praw państwowych. — Śledząc właściwości woli powszechnej, takiej, jak ją Russo pojmuje, dowiadujemy się zaraz z pierwszego ustępu, że wola powszechna jest skierowana ku wspólnemu dobru, że uzgadnia ona i do jedności sprowadza interesy jednostek, że więc jej przedmiotem jest korzyść całości, będąca równocześnie korzyścią wszystkich poszczególnych członków społeczeństwa. [przypis tłumacza]

o nim — tzn. prawdopodobnie o prawdziwym Bogu. [przypis tłumacza]

oni prostą drogą (…) nad głowę się wzbija — Eneida, II, 227, w tłumaczeniu Fr. Wężyka. [przypis tłumacza]

Oni są dzicy (…) zepsutego smaku — wpływ tego ustępu, jak w ogóle całego rozdziału, łatwo odnaleźć u J. J. Rousseau, zwłaszcza w Emilu. [przypis tłumacza]

oni — Tj. żydzi. [przypis tłumacza]

oni właśnie ustanowili władzę… — oczywiście w porozumieniu z Likurgiem. [przypis tłumacza]

on, kędziory bujne utrefiwszy — jako rycerz: trefienie włosów oznaczało szyk i elegancję stanu rycerskiego. Wolny Hellen zapuszczał długie włosy, wąsy i brodę, niewolnik miał boże poszycie krótko strzyżone, twarz wygoloną. To była moda piątego wieku, ale przyjaciele polityczni Sparty wprowadzali zwyczaj spartański golenia zarostu coraz bardziej. [przypis tłumacza]

on ma (…) kameleona na łonie, iż może się czynić niewidzialnym światu — Pliniusz podaje, iż lewa noga kameleona, spalona w piecu wraz z rośliną tegoż samego imienia i utarta na maść, czyni posiadacza jej niewidzialnym. [przypis tłumacza]

on ma rybaków — są to niewolnicy Periplektomenusa, którzy dokonują połowów ryb, a on je sprzedaje. [przypis tłumacza]

On mi mówił, com ci mówił — hic mihi dixit, quae tibi dixi. [przypis tłumacza]

on nie ma nic wspólnego (…) z Helladą, ponieważ widziałem u niego (…) przekłute oba uszy — Grecy nie nosili kolczyków, tylko barbarzyńcy. [przypis tłumacza]

Ono adojnoj hojszio no (hebr.) — „Prosimy cię Panie, zbaw nas”. [przypis tłumacza]

Onokrotale — zamiast: protonotari. [przypis tłumacza]

onomatomancja — wróżenie z imion. [przypis tłumacza]

On proces wygrywa — Stało się, jak było do przewidzenia: Alcest przegrał proces, o którym była mowa w pierwszym akcie. Fakt, iż kto inny miał słuszność, a kto inny wygrał sprawę, musiał być aż nazbyt częsty w ówczesnym sądownictwie. [przypis tłumacza]

On trzymał miecz pod Filippi jak cyrkowy skoczek — Szekspir wiedział z Plutarcha, że Oktawian podczas bitwy pod Filippi był chory i sam nie walczył zmienił jednak ten szczegół, zapewne ze względu na efekt dramatyczny. [przypis tłumacza]

On voit que nos recherches… (fr.) — Widzimy więc, że badania nasze nad stałością i zmiennością gatunków doprowadziły nas do poglądów wyznawanych przez dwóch znakomitych przyrodników: Geoffroya St. Hilaire i Goethego. [przypis tłumacza]

onymancja — wróżenie pomazując paznokcie u palców oliwą i woskiem. [przypis tłumacza]

On zaś odpowiedział: „Sam siebie znając, Krezusie, w szczęściu dokonasz żywota” — pomysł Ksenofonta (u Herodota tego nie czytamy); aluzja do napisu na świątyni w Delfach: „Poznaj siebie samego”. (Jeżeli między urodzeniem syna a śmiercią minęło dwadzieścia kilka lat, to znowu Krezus tak często do Delf nie posyłał, żeby to aż zwracało powszechną uwagę i doszło do uszu Cyrusa). [przypis tłumacza]

O obyczajach i sposobie życia Panurga — Opis charakteru i obyczajów imć Panurga zgadza się w wielu punktach tak wiernie z osobą ulubieńca króla Henryka II, Karola de Guize, kardynała Lotaryńskiego, iż, zdaniem komentatorów, Rabelais, kreśląc swego Panurga, niewątpliwie miał tamtą osobistość na myśli. [przypis tłumacza]

o ogromnej kobyle — Starzy komentatorowie dopatrywali się w owej kobyle to księżnej d'Estampes, kochanki Franciszka I, to Diany de Poitiers, którą mąż jej, Ludwik de Brezé, dobrowolnie odstąpił królowi Henrykowi. [przypis tłumacza]

O pani coś posłyszeć? — Trafiła kosa na kamień: żądełko Celimeny okazało się ostrzejsze. Toteż ona, świadoma swej przewagi, igra swobodnie z Arseną, której ostatnia replika jest już bardzo słaba. Teraz Celimena powoli i dobitnie, wymierzy jej ostatni cios. [przypis tłumacza]

opat Ardelion — Opat Antoni Ardillon, przyjaciel Rabelais'go. [przypis tłumacza]

opat Ardelion — Opat w Fontenay-le-Comte, koło Poitiers [przypis tłumacza]

O pater (…) cupido — Vergilius, Aeneida, VI. 719. [przypis tłumacza]

Opatrując słowem wstępnym „Myśli” — [por.] Pascal, Myśli, Poznań, Księgarnia św. Wojciecha. [przypis tłumacza]

Operabor et quis avertet illud? (łac.) — „Uczynię to, któż to odwróci?”. [przypis tłumacza]

Opera quae ego facio in nomine patris mei, haec testimonium perhibent de me (…) (łac.) — J 25–27: „Sprawy, które ją czynię w imieniu Ojca mego, te o mnie świadczą. Ale wy nie wierzycie, bo nie jesteście z owiec moich. Owce moje głosu mego słuchają”. [przypis tłumacza]

operari sequitur esse — scholastyczna formułka, zawierająca twierdzenie, że działanie następuje zgodnie z bytem, tzn. że jakim ktoś lub coś jest, tak też postępuje lub działa. Schopenhauer stosuje to, jak wiemy, do charakteru człowieka (esse) i do jego uczynków (operari); zob. rozdz. V niniejszej rozprawy. [przypis tłumacza]

o pierwiastku pobudzającym i popędzającym, nazywanym przez Hipokratesa ενορμων (dusza) — W wyd. 1774 (Amsterdam) czytamy: „(…) nazywanym przez Hipokratesa po grecku (duszą)”. [przypis tłumacza]

opinio copiae inter maximas causas inopiae est (łac.) — mniemanie o obfitości stanowi jedną z głównych przyczyn niedostatku. [przypis tłumacza]

Opinio (…) imperes (łac.) — „Wyobraźnia nasza, miękka i zniewieściała, stanowi sąd nie tylko nad skalą bólu, ale i radości: gdy przez nią się odhartujemy, nawet żądło pszczoły pobudza nas do wrzasku. W tym leży jądro rzeczy, abyśmy panowali nad sobą” (Cicero, Tusculanae disputationes, II, 22; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

opisałem już te istoty i tragiczne relacje (…) w innej książce — por. O. Stapledon, Ostatni i pierwsi ludzie. [przypis tłumacza]

opis świata (historiam) — słowo to według greckich pojęć oznacza także opis podróży. [przypis tłumacza]