Przypisy

opisy (…) faktów z dziedziny patologii ogólnej i chorób umysłowych (…) przytacza autor Człowieka-maszyny (…), aby podważyć kartezjańską rękojmię istnienia („myślę, więc jestem”) — W jednym z rozdziałów Streszczenia systematów, poświęconym Locke'owi, czytamy, co następuje: „Słowem, Locke zaprzecza, jakoby dusza mogła myśleć i myślała rzeczywiście, nie będąc świadoma siebie, tzn. nie wiedząc, że myśli, nie mając żadnej wiadomości, ani też żadnego wspomnienia o rzeczach, które ją zajmowały” (Oeuvres philosophique, Londyn 1751). [przypis tłumacza]

O Pitagorze, czemuż nie zażegnałeś tej burzy (…) — aluzja do nowicjatu milczenia, wymaganego w szkole Pitagorasa. [przypis tłumacza]

o północy — w tekście o szóstej godzinie w nocy: νυκτὸς ὥραν ἕκτην. [przypis tłumacza]

O początku i przemianach praw cywilnych u Francuzów — „Myślałem, że skonam przez te trzy miesiące, aby dokończyć księgi O początku i przemianach praw cywilnych. Przeczyta się to w trzy godziny, ale ręczę panu, że kosztowało mnie tyle pracy, iż włosy zbielały mi od tego” (List Montesquieu do mons. Cerati, 28 marca 1748). Istotnie, trzeba widzieć w oryginale Monteskiusza ów las odsyłaczy, cytatów, źródeł na poparcie każdego niemal zdania, aby ocenić ogrom erudycji i pracy, jaki kryje się pod tą łatwą i jasną formą wykładu (Przyp. tłum.). [przypis tłumacza]

opodal willi Ludovisi — dziś już nieistniejącej. Cała nowa dzielnica powstała od roku 1885 na obszernym jej terytorium. [przypis tłumacza]

opodatkowania się — tzn. oddania pewnej części dochodów miejskich. [przypis tłumacza]

oporu, jaki znajdują — W pysze będącej zasadą skażonej natury. [przypis tłumacza]

opowiada, iż żołnierzowi, niosącemu naręcz drzewa (…) — por. Tacyt, Roczniki, XIII, 35. [przypis tłumacza]

Opowiadają o Bionie (…) — Diogenes Laertios, Bion Borystenita [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IV, 54. [przypis tłumacza]

opowiadają o Polemonie (…) — Diogenes Laertios, Polemon z Aten [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IV, 17. [przypis tłumacza]

opowiadanie o zemście pani de La Pommeraye — Opowiadanie to bardzo traci zbite w ten sposób w nowelę i kiedy się zeń wyrzuci przemiłe „interludia” szampańskiego wina zacnej gospodyni. [przypis tłumacza]

opowiada Seneka w jednym z listów — por. Seneka Listy moralne do Lucyliusza, L. [przypis tłumacza]

opowiastkę, którą czytamy (…) Cycero (….) darował mu wolność za tę dobrą nowinę — Plutarch, Powiedzenia królów i wodzów. [przypis tłumacza]

opowiedział, że go Lizander zatrzymał do tej pory… — Lizander nie zatrzymywał go pod Atenami. Był on daleko, w Jonii (na Samos), nie pod Atenami, co do których blokady był spokojny. [przypis tłumacza]

Opowiem wam o tym… — w Shakespeare's England Carr Laugthon w artykule o marynarce mówi, że opowiadanie to, choć zapożyczone prawie dosłownie z Plutarcha, można uważać za nieco przesadny opis barki, w jakiej królowa Elżbieta odbywała swoje podróże. [przypis tłumacza]

Oppianus (…) — Oppian z Apamei, Κυνηγετικά (De Venatione), I, v. 236. [przypis tłumacza]

opposita iuxta se posila magis elucescunt (łac.) — Lepiej wyjaśniają się sprzeczności postawione naprzeciw siebie. [przypis tłumacza]

Oprócz trzech legii, które przedtem pod wodzą jego rodzica pustoszyły Judeę (…) a także z trzech tysięcy żołnierzy — do podanej wyżej ilość wojsk III, IV, 2, tj. 60 000, dochodzi obecnie około 20 000; zatem liczba wojska oblegającego Jerozolimę wynosiła około 80 000. [przypis tłumacza]

Oprócz tych trzech Rosjan, innych ze stanu szlacheckiego przebywało w moich czasach w ostrogu ośmiu ludzi — Jak widać z różnych wskazówek rozrzuconych po wspomnieniach, autor mówi tu o Polakach. Patrz uwagę przy końcu rozdziału. [przypis tłumacza]

O, przebacz! Ale pod czarem wspomnienia Snu rozkosznego — Znane są pojęcia o czarodziejskiej sile snów i ich tajemniczym znaczeniu w epopei Persów. Poeta, tak wysoko podnoszący ekstazę, nie mógł nie zużytkować tego czynnika tam, gdzie samym tłem jest cudowność. [przypis tłumacza]

O Ps CIII (…) — Werset 14: Quoniam ipse novit figmentum nostrum. [przypis tłumacza]

O Ps XVI (…) — Werset 2: Dixi Domino meus es tu: Bonitas mea nihil ad te. [przypis tłumacza]

Optat (…) caballus (łac.) — „Wół tępy chce pod siodłem, koń pod jarzmem chodzić” (Horatius, Epistulae I, 14, 43; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Optato (…) taeda — Catullus, Carmina LXVI, 79. [przypis tłumacza]

optymaci — σὺν πολλοῖς τῶν ἐν τέλει Ῥωμαίων [wraz z wieloma wybitnymi Rzymianami]. [przypis tłumacza]

O „punkcie honoru” miłości własnej — w oryginale tytuł ten brzmi De la pique d'amour-propre, przy czym autor dodaje w przypisku: „Wiem, że to słowo nie jest w tym znaczeniu zbyt francuskie, ale nie znajduję innego w jego miejsce. Po włosku puntiglio, po angielsku pique”. [przypis tłumacza]

opuścić te progi. — Tartufe jeszcze wygrywa tę ostatnią kartę obłudy, chcąc ostatecznie umocnić swoją pozycję w domu Orgona. [przypis tłumacza]

Opuścił Palais-Bourbon i usunął się do Luksemburgu — tj. przeszedł z Izby Deputowanych do senatu. [przypis tłumacza]

opuścili domostwo — sanskr. pravrajyā, chiń. chujia, jap. shukke. Dosłownie „opuścić dom” czyli przyjąć święcenia mnisze. [przypis tłumacza]

Opuszczam twoje zachodzące szczęście — Menas rzeczywiście przeszedł później na stronę Cezara i z niezwykłą zaciętością wojował przeciw Pompejuszowi. Zapowiedź tego jest jednym z dowodów, że Szekspir znał Appiana. [przypis tłumacza]

opuszcza ostatecznie wpółmacierzyńskie objęcia pani de Warens — omawiając pierwszą część Wyznań, wyraziłem przekonanie, iż pani de Warens oczekuje jeszcze swego biografa. Istotnie, niemal równocześnie pojawiła się obszerna jej monografia (Benedetto: Madame de Warens, Paris 1914), oparta na nowych dokumentach i przynosząca wiele światła w kwestii tej dość zagadkowej egzystencji, której — jak można już na pewno orzec — podstawą był rodzaj agentury mającej na celu połów dusz protestanckich i nawracanie ich, przeważnie za pomocą materialnych usług i nadziei, na katolicyzm. [przypis tłumacza]

Orabunt (…) sciat (łac.) — „Inne ludy wymową niech słyną i kreślą/ Cyrklem nieba pomiary i niech liczą gwiazdy;/ Mój naród niechaj umie drugim rozkazować” (Vergilius, Aeneida, VI, 849; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Ora (…) micant — Ovidius, Ars amandi III, 505. [przypis tłumacza]

Orator Celius (…) we dwóch — Seneka, O gniewie, III, 8. [przypis tłumacza]

Orchomenos — największe po Tebach miasto w Beocji, zburzone przez Teby, a odbudowane przez Fokidę, otrzymuje niezależność z ręki Filipa. [przypis tłumacza]

Orchomenos — na północnym brzegu jeziora Kopais, drugie po Tebach miasto w Beocji, w zamierzchłej przeszłości główne ognisko handlowe całego kraju. Zburzone przez Teban w 364/3 r., odbudowane przez Macedończyków w 338, było ruiną już za rzymskich czasów [ob. Orchomenos liczy ok. 5000 mieszkańców; Orchomenos w Beocji należy rozróżniać od innego staroż. miasta o tej samej nazwie, położonego w Arkadii, na Płw. Peloponeskim; red. WL]. [przypis tłumacza]

Order Łaźni — odznaczenie angielskie ustanowione rzekomo przez króla Henryka IV w 1399 r. [przypis tłumacza]

Order Podwiązki — najwyższy order angielski, ustanowiony przez króla Edwarda III w 1348 r. [przypis tłumacza]

Orejtowie — mieszkańcy miasta Oreos, na północnej kończynie Eubei. [przypis tłumacza]

Orestes i Pylades, Tezeusz i Pejritoos — przysłowiowe pary przyjaciół Orestes (syn Agamemnona) i Pylades, Tezeusz (król Aten) i Pejritoos (król Lapitów w Tesalii). [przypis tłumacza]

Orestes np. w „Ifigenii” dał poznać, że jest Orestesem; ona bowiem uczyniła to przez list… — Eurypides, Ifigenia w Taurydzie 747–821. [przypis tłumacza]

Orestes — Tragedia Eurypidesa. [przypis tłumacza]

Oribiasius — Orybazjusz, lekarz przyboczny Juliana Apostaty. [przypis tłumacza]

Orlando Furioso (wł.) — Orland Szalony. [przypis tłumacza]

Orland szalony — ukazał się w r. 1516. [przypis tłumacza]

Ormiza — Ὄρμιζα, miasto arabskie w pobliżu Kanaty (Indeks Niesego). [przypis tłumacza]

O rodowodzie psychologii i etyki de la Mettriego — Ocenę krytyczną materializmu francuskiego ze szczególnym uwzględnieniem kosmologii i teorii poznania de la Mettriego znajdą czytelnicy w moim artykule: Stanowisko materializmu francuskiego w dziejach filozofii („Przegląd Filozoficzny” 1917, z. II–IV). [przypis tłumacza]

Orontas — satrapa Armenii. [przypis tłumacza]

Oropos — graniczne miasto na północnym wybrzeżu Attyki; sławny proces oropijski w r. 365 przeciw Chabriasowi z powodu utraty tego miasta na rzecz Teb za przyczyną władców Eretrii; młody Demostenes zachwycił się słyszaną wtedy po raz pierwszy mową sądową z ust Kalistrata. Ateńczycy odzyskali Oropos w zamian za Chersonez w pokoju z Filipem po bitwie pod Cheroneją. [przypis tłumacza]

O rozumie — dzieło Helwecjusza [właśc. Claude Adrien Helvétius (1715–1771)], filozofa z grupy encyklopedystów. [De l'esprit, traktat materialistyczny obecnie znany pod polskim tytułem O umyśle, opublikowany przez Helwecjusza anonimowo w 1758, niemal natychmiast potępiony przez parlament Paryża, Kościół katolicki i czasopisma, spalony w styczniu 1759. Helwecjusz uniknął prześladowań formalnie wypierając się autorstwa; red. WL]. [przypis tłumacza]

Orsilochos — Ateńczyk hulaka, znany kobieciarz. [przypis tłumacza]

Ortia — przydomek Artemidy [dziewiczej bogini łuczniczki, opiekunki zwierzyny łownej] w Lakonii. [przypis tłumacza]

orzechów, bez przegradzającej ścianki wewnątrz — tj. ścianki, którą mają orzechy włoskie. [przypis tłumacza]

O śmierci Świętopełka (morawskiego) — Spojrzeć warto na opis tego zdarzenia u dziejopisarza czeskiego: „W lecie r. 1109” mówi Palecki (Geschichte von Böhmen. Prag. 1836, Erster Band S. 365) — połączył swe wojsko Świętopełk z wojskiem króla Henryka V, gdy tenże podjął swą wielką, nieszczęśliwą wyprawę przeciw Bolesławowi polskiemu. Czesi, między którymi w tej wyprawie mianowicie hrabia Wacek i Detriszek, syn Buza, są wspominani, walczyli podczas bezużytecznego oblężenia Głogowa także i podzielali wszelkie niebezpieczeństwa i dolegliwości wojska niemieckiego. Henryk V, pokrzyżowawszy darmo w rozmaitych kierunkach po Śląsku, gdy Bolesław, unikając walnej bitwy, wszędzie, gdzie się ruszył, pojawiał się tuż, i odcinał wszelkie środki pożywienia, postanowił nareszcie zabrać się do odwrotu. Cały dzień 21 września przepędził książę Świętopełk w namiocie królewskim, w celu odwiedzenia go od tego zamiaru. Gdy zaś wracał wieczorem do swego namiotu, zamieszał się do jego orszaku nagle rycerz nieznany z pobliskiej dąbrowy, według jednych nasłany od tułającego się Worszowca, Jana, syna Tisty, według drugich od obecnego w wojsku królewskim hrabi Wiprechta z Groicza i z taką siłą cisnął weń dzidą od tyłu, iż z konia martwym spadł natychmiast. Mordercę ocaliła przytomność umysłu i rączość konia, którego dosiadał, niedościgniona przez inne. Z powodu tego wypadku niespodziewanego cały się obóz czeski zaburzył, albowiem rycersko usposobiony książę, pełen zapału i męstwa, posiadał wielką miłość dla siebie pomiędzy wojskiem, jakkolwiek część ludności rolnicza w Czech, tchnąca pokojem w ogólności, nie błogosławiła wcale jego rządom. Skoro więc morderca zdołał umknąć przed pogonią, a właściwy powód do tego zbrodniczego czynu nie był wiadomy, nie było końca pomst rozlicznych przeciw orszakowi niebacznemu, a podejrzenie i nieufność względem tegoż powszechnie się rozszerzyły. Musiał król Henryk wdać się osobiście, celem uśmierzenia wzburzonych namiętności między współziomkami czeskimi. Nazajutrz sam przybył jak najraniej do pomienionego obozu i rozrzewnił się prawdziwie na widok zwłok martwych przyjaciela swego i krewniaka”. [przypis tłumacza]

ośmiu kwaterek (heminas octo) — hemina: 1/96 amfory, ok. 0,40 litra. [przypis tłumacza]

ośmiu pieczeniarzy Plautowskich — Asin., Bacch., Capt., Curc., Men., Mil., Pers., Stich. [skróty łacińskich tytułów komedii Plauta: Komedia ośla, Siostry, Jeńcy, Wołek zbożowy, Bracia, Żołnierz samochwał, Pers, Stichus; red. WL]. [przypis tłumacza]

Oświadcza, iż wreszcie Bóg, rozgniewawszy się na nich (…) — Pwt 31 i 32. [przypis tłumacza]

Oświadczenie w istocie pochlebne — Czy Elwira i w tej chwili pozostaje zupełnie zimną, czy też jest przez chwilę wzruszona tym wybuchem żądzy, której szczerość czuje? Raczej nie: Molierowi musiało zależeć na tym, aby cała rodzina Orgona była bez najmniejszego zarzutu. [przypis tłumacza]

osadzili Antygona w Jerozolimie, a Hyrkana powlekli w pętach do swego kraju — rok 40 p.n.e. [przypis tłumacza]

O saeclum (…) infacetum — Catullus, Carmina, XLIII, 8. [przypis tłumacza]

O Sancte (…) oblines — Cicero, De Divinatione, II, 56. [przypis tłumacza]

Oscula (…) artus — Ovidius, Metamorphoses, X, 256. [przypis tłumacza]

osiągając Drogę — tzn. osiągając Przebudzenie. [przypis tłumacza]

osiągnęli Drogę — tzn. osiągnęli Przebudzenie. [przypis tłumacza]

osiągnęli granicę szabatu — w sobotę wolno oddalić się od miasta nie więcej niż na dwa tysiące łokci. [przypis tłumacza]

osiedlenie się Woltera w pobliżu Genewy — Wolter, opuściwszy dwór Fryderyka II, z którym rozstał się bardzo źle, zakupił posiadłość pod Genewą i nadał jej miano Délices. [przypis tłumacza]

Osiem całych pieczonych dzików… — jasne dopiero na podstawie Plutarcha (rozdz. 28), którego dziadkowi Lampriasowi lekarz Pilotas z Amissy opowiadał, że znał się z jednym z kucharzy królewskich, a ten namówił go do zwiedzenia kuchni. Ujrzawszy, że między innymi przyrządzają osiem dzików, spytał o liczbę osób biorących udział w uczcie. Kucharz odpowiedział, że nie ma ich być wiele, lecz koło dwunastu. Ponieważ jednak Antoniusz lubi, aby podawać jedzenie natychmiast, kiedy rozkaże, a nie ma oznaczonej godziny, wszystko zaś musi być świeże, więc zamiast jednej trzeba przygotowywać więcej uczt. Drugą anegdotę Filotasa, dotyczącą rozrzutności jednego z synów triumwira, następującą u Plutarcha bezpośrednio po tej, Szekspir pominął. [przypis tłumacza]

osiemdziesięciu nieprzyjaciół schroniło się w świątyni z bronią w ręku — szukający opieki świątyni odrzucali broń. Mowa tu o świątyni Ateny Itonijskiej (Atena Itonia), patronki Związku Beockiego. Kult jej przeszczepiony z Tesalii, we Ftyi było miasto Iton. Świątynia ta była blisko pola bitwy, między Alalkomenaj a Koroneją. Tam odbywały się zgromadzenia Związku Beockiego, tam też obchodzono święto tego związku, Pambojotia. [przypis tłumacza]

oskarżeni dobrowolnie, sami — tj. bez sądu, prywatnie. Odrzykoń zaczepia wyrażenie „stary-młody”, dowodząc, że oznacza dwa osobne dni, a zatem skarga ma błąd formalny, gdyż termin sądowy musi być ściśle określony. Rozumowanie całkiem trafne i typowo sofistyczne: trudność leży tylko w dowodzie, że „stary-młody” to dwa dni, nie jeden: w każdym razie ojca przekonał w zupełności. [przypis tłumacza]

oskarżyciele Sokratesa — oskarżycielami Sokratesa byli: poeta Meletos, garbarz Anytos i mówca Lykon (zob. Apologia). [przypis tłumacza]

oskarżył go przed sądem o posiadanie pieniędzy z Hellespontu — Ateńczycy pobierali cła od okrętów, żeglujących przez cieśniny prowadzące do Morza Czarnego. Z tych ceł miał Erasinides czerpać na uzbrojenie floty. Dlaczego właśnie Archedemos wniósł skargę? Powód leżał w jego urzędzie. Skarb państwa był pusty; każdorazowe wpływy szły natychmiast na zasiłki wypłacane partiami w miarę napływania dochodów. Przewodniczący komisji zasiłkowej myślał, skąd by wziąć pieniędzy, i czuwał nad tym, co się państwu należy. [przypis tłumacza]

osły mengijskie — przysł. franc. „osieł z Meung”, od osiadłych tam „szarych braci”, franciszkanów. [przypis tłumacza]

Osmagać!… — Hazlitt w Characters of Shakespeare's Plays mówi, że wściekłość Antoniusza pochodzi głównie z podejrzenia, jakoby Tyreusz był pośrednikiem zalotów Cezara (Caesar's proxy). Bardzo problematyczne. [przypis tłumacza]

Osobliwa to rzecz, iż nie można określić tych rzeczy bez zaciemnienia ich — „Geometria uczy tego doskonale. Nie określa żadnej z tych rzeczy, przestrzeni, czasu, ruchu, liczby, równości ani tym podobnych, których jest wiele, ponieważ terminy te oznaczają w tak naturalny sposób rzeczy, które oznaczają, iż objaśnienie przyniosłoby więcej zaciemnienia niż światła” (Uwagi o duchu geometrii). [przypis tłumacza]

osobliwe zwierzenia — tyczyły, zdaje się, choroby, której udzielił pani d'Epinay jej mąż, a którą ona znowuż obdarzyła pana de Francueil. [przypis tłumacza]

Osobno grześć u Niewiniątek — ociemniali miasta Paryża mieli przywilej kwestowania w dnie świąteczne na cmentarzu Niewiniątek. [przypis tłumacza]

osoby, które czczę (…) potępiły mniemania fizyczne, ogłoszone nieco wcześniej przez kogoś innego — Dialogi Galileusza. [przypis tłumacza]

OSOBY — Rękopisy plautyńskie nie mają „spisów osób” (choć bywały one w rękopisach sztuk greckich, jak świadczą papirusowe fragmenty komedii Menandra); imiona osób znajdują się tylko w tekście, przy zmianie osób mówiących, względnie w tytułach scen.

Imiona Plautyńskie są z niewielu wyjątkami zawsze greckie, choć najprawdopodobniej przeważnie przez samego Plauta na modłę grecką tworzone. Są to bardzo często tak zwane „imiona mówiące”, o komicznym zacięciu, maniera w całej komedii od najdawniejszych do najnowszych czasów nader rozpowszechniona.

Za czasów Plauta aktorzy nie używają jeszcze masek.

[przypis tłumacza]

O! Spędź z oblicza ten mrok osłupienia — Takaż sama aluzja do Chrystusa i wiarołomnych fałszerzy jego nauki. [przypis tłumacza]

„O srogie bóstwa! (…) Losie mych koni! O Pallas, ma zgubo!” — Z napuszonego dramatu Ksenoklesa pt. Alkmena. Lykymnios, brat Alkmeny, przyjaciel Heraklesa, zginął wskutek nieostrożnej jazdy na rydwanie Tlepolema, syna Heraklesa. [przypis tłumacza]

ostateczny rodzaj niesprawiedliwości, wedle Platona (…) — por. Platon, Państwo, II. [przypis tłumacza]

ostatnie uniewinniają go i są wyklęte z Kościoła, i zbawiają mimo to Kościół — Jasną jest analogia z Port-Royalem, którą podsuwa tu Pascal. [przypis tłumacza]

ostatnie wiersze Perdykana zamykające akt drugi — „Często cierpiałem, myliłem się niekiedy, ale kochałem. To ja żyłem, a nie jakaś sztuczna istota, wylęgła z mojej pychy i nudy” (por. Od tłumacza [w:] Spowiedź dziecięcia wieku.). [przypis tłumacza]

Ostatni, pominięty tu ustęp przedmowy odnosi się do nader obszernych przypisków książki, w których autor zajmuje się literaturą naukową i filozoficzną dotyczącą najrozmaitszych zagadnień w tekście poruszonych. W przypiskach tych autor powołuje się na mnóstwo dzieł, popierając kolejno twierdzenia i poglądy, które w samym dziele rozwija, szczegółowymi i dokładnymi cytatami. Ta bibliograficzna część książki, dowód zdumiewającej erudycji i wszechstronnego w piśmiennictwie wszystkich języków oczytania, bardzo jeszcze podówczas młodego, bo zaledwie dwudziestokilkuletniego autora, obejmuje w oryginale dziesięć przeszło drobnym pismem petitowym bitych arkuszy o treści bardzo ciekawej, pouczającej i dla fachowców zwłaszcza przy ocenie dzieła niezbędnej. Tłumacz był zmuszony ze względów wydawniczych tę część książki, jako do pewnego stopnia obciążający ją balast „ścisłej naukowości”, nie bez żalu opuścić, pocieszając się tym, że przez tę amputację nabierze ona tym więcej charakteru wydawnictwa na szerszą poczytność obliczonego. [przypis tłumacza]

Ostatni potomek rodu, który całe życie poświęca na sporządzanie drzewa genealogicznego — por. Zoli Doktor Pascal. [przypis tłumacza]

ostatni — τελευταῖός (N), τελευταῖόν (D). [przypis tłumacza]

O Stopo Czasu — z Eurypidesa Aleksandros. [przypis tłumacza]

o straceniu dwóch synów Kleopatry — ojcem młodszego, Antyllusa, był Antoniusz, starszego, Cezariona, Juliusz Cezar. Pochodzenie i imię nie wyszło Cezarionowi na dobre, bo gdy zwycięzca zastanawiał się, jak z nim postąpić, filozof Ariusz rozstrzygnął los nieszczęśliwego młodzieńca zmienionym nieco cytatem z Homera: Οὐκ ἀγαθὸν πολυκαισαρίη (tak u Plut. 82; Iliada II [204]: πολυκοιρανίη) [„Niedobry jest rząd wielu”, tłum. Franciszek Ksawery Dmochowski; red. WL]. [przypis tłumacza]

Ostrakine — Ὀστρακίνη, dziś Straki. [przypis tłumacza]

o straży zarannej — to znaczy o godzinie 3 rano albo między 3 a 6 rano. Straże pierwsze od 6 do 9 wieczorem, drugie 9–12, trzecie 12–3, czwarte 3–6 rano. [przypis tłumacza]

ostróg — zwykła nazwa podobnych więzień w Rosji. [przypis tłumacza]

ostrzyżonych aż do skóry — oznaka żałoby. Byli to naprawdę ludzie w żałobie, a nie komediancka maskarada w celu demonstracyjnym. [przypis tłumacza]

O swobodzie sumienia — rozdział ten jest prawie dosłownym przekładem z Ammianusa Marcellinusa, Dzieje rzymskie. [przypis tłumacza]

oszalałego Egipcjanina (…) opatrzyć je do pogrzebu — por. Herodot, Dzieje II. [przypis tłumacza]

[Oszalał… kto] ([deliras plane, non scis quis] ego sim?) — tekst uszkodzony, uzupełnił Lindsay. [przypis tłumacza]

oszczerców nienawidził bardziej niż złodziei, uważając stratę przyjaciół za większą szkodę niż ubytek mienia — oszczerca doprowadza do utraty przyjaciela, jest więc większym szkodnikiem niż złodziej, który sprowadza jedynie stratę materialną. [przypis tłumacza]

Otacza równinę łańcuch stromych i wysokich gór, ciągnący się od morza do morza — równinę cylicyjską otaczają góry Taurus w kształcie podkowy. Otwartą stronę tej podkowy zamyka Morze Śródziemne. [przypis tłumacza]

Otames (…) rozkazywać, jak podlegać rozkazom — por. Herodot, Dzieje III. [przypis tłumacza]

Otóż byłoby rzeczą niedorzeczną, gdyby wszyscy obywatele, zebrani razem, nie mogli tego, co może każdy z nich z osobna — porównaj księgę I, rozdz. VII. [przypis tłumacza]

Otóż im mniejszy stosunek zachodzi między wolami poszczególnymi a wolą powszechną, tzn. obyczajami a prawami, tym bardziej powinna wzrastać siła przymusu… — tutaj „stosunek” w potocznym znaczeniu. Państwo tym większe, im więcej ma ludności, wówczas tym słabsze musi być poczucie wspólnego interesu; wskutek tego tym więcej będzie różnic między poszczególnymi wolami, wyrażającymi się w postępowaniu jednostek, ich obyczajach, a wolą powszechną, wyrażającą się w prawach. Stąd konieczność większej siły czynnika wywierającego przymus. [przypis tłumacza]