Przypisy

zasadnicza wilgoć — humor radicalis, termin średniowiecznej fizjologii, rzekome źródło życia. [przypis tłumacza]

zasadzka… pomoc — w dalszym ciągu obrazy z akcji wojennej. [przypis tłumacza]

zasiadam do stołu nieco później od innych, obyczajem Augusta (…) — por. Swetoniusz, Życie Augusta, 74. [przypis tłumacza]

zasięga rady u starego poety francuskiego imieniem Mruczysława — Wedle komentatorów osobistość ta miała oznaczać poetę i kronikarza nadwornego Wilhelma du Bois, zwanego Crétin, który współcześnie zażywał wielkiej sławy i uchodził za zwolennika protestantów. [przypis tłumacza]

Zasię Matyska z Orleanu… — Macé d'Orléans był to sędzia prowincjonalny, którego Villon, prawdopodobnie dla jego gadulstwa i drobiazgowości, przechrzcił na kobietę. Kobietom nierządnego życia nie wolno było, pod grzywną, nosić niektórych ozdób, np. pasków ze srebra. [przypis tłumacza]

zasłyszał po drodze — inaczej Tacyt: „Ten był stan wojny, kiedy Petylius Ceryalis przybył do Moguncji: za przybyciem jego urosły nadzieje” (Dzieje IV, 71), pochód całkiem celowy. [przypis tłumacza]

z aspidy — ἀσπίς, Naja haje, długości 5–7'. (Riehm, Handwörterbuch des Biblischen Altertums II, 1403 b). Właściwie: okularnik, ale słowa tego do tekstu Flawiusza wprowadzić niepodobna, bo popełnilibyśmy anachronizm [okularnikiem nazywa się kobrę indyjską (Naja naja), która na kapturze szyjnym ma charakterystyczny wzór przypominający okulary; ἀσπίς to kobra egipska, bez takiego wzoru; red. WL]. [przypis tłumacza]

za sprawę Bożą — ὑπὲρ τοῦ θεοῦ. [przypis tłumacza]

zastanówcie się, czy też i pod tym względem nieprzyjaciele nie postąpili bardzo nierozsądnie — gdyż po pierwsze każda rzeka jest do przebycia, a po drugie, gdybyśmy zostali, to wyszłoby to tylko na niekorzyść Persów. [przypis tłumacza]

Zastanówże się, kochany, czy nie na czym innym polega szlachetność i dobro… — Platon, Gorgias, 512. [przypis tłumacza]

zastępy Nadziei, śpiące w elizejskich kwiatów Czarownych zwojach, w moly i nepenthe, I amarancie — moly: „ziółko z korzeniem czarnym, z kwiatem podobnym do mleka”, tak je opisuje Odyseja; Hermes dał je Odyseuszowi, aby go uchronić od trucicielki Cyrce; nepenthe: roślina egipska, u Pliniusza: hellenium, którą Helena mieszała do wina, dla rozweselenia gości (dosłownie znaczy: nie-cierpienie); amarant (=niewiędnący): kwiat będący godłem nieśmiertelności. [przypis tłumacza]

zatańcz tak, w tej szatce! — pasożyt, żartując, proponuje Menechmowi, by w tej barwnej sukni zatańczył jak jakaś swawolna tancerka; patrz objaśnienie do w. 132. [przypis tłumacza]

Zatem i jezuici, i jansenici błądzą, tając je; ale janseniści więcej, gdyż jezuici lepiej głoszą obie — Chodzi o wolną wolę i o Łaskę. Pascal, mimo iż stronnik jansenistów, uważa, iż grzeszą zbytnim podporządkowaniem wolnej woli łasce. [przypis tłumacza]

Zatem na żaden sposób (…) psy ujeżdżać was będą — Pomieszanie ówczesnej rycersko-dwornej etykiety miłosnej, której oświadczyny Panurga są parodią, z grubą brutalnością obyczajów, jaka się kryła pod cienką warstwą tego poloru, wszystko to doskonale odbija się w tym epizodzie. [przypis tłumacza]

Zatem… — tu zaczyna się epilog mowy, której dyspozycję [tj. plan] mówca sam podał. Mianowicie podzielił ją na trzy części: na skargę, obronę, radę, a następnie omawia, w zmienionej kolejności, punkt 1, 3, 2, tj. skarży Peryklesa i Diomedonta, że zaszkodzili wodzom swą humanitarnością i przyzwoitością, podaje wnioski, jak by proces oprzeć na podstawie ustawy, i uzasadnia je, wreszcie wygłasza obronę wodzów (już samo formułowanie oskarżenia jest ich obroną; podobnież i wnioski). [przypis tłumacza]

z Ateńczyków padło dość dzielnych mężów — padł tam również syn Ksenofonta, Gryllos. [przypis tłumacza]

za to jestem jedynym winowajcą odpowiedzialnym za porażki wojskowe i błędy strategiczne — tak dumny lud ateński tłumaczył sobie klęskę cheronejską. [przypis tłumacza]

Za to należał mi się wieniec — drugi. [przypis tłumacza]

zatrwożyli się — ἀθυμία… ὑπέλαβεν (N), απορία (D). [przypis tłumacza]

Za tymi świętościami — „Wtem dało się widzieć pomyślne godło, ośmiu orłów kierujących lot ku lasowi, które postrzegłszy, Cezar zawołał: oto rzymskie ptaki, oto prawdziwe pułków bogi”, Tacyt, Roczniki, II, 17 (przekł. Naruszewicza). Przed godłami Rzymianie składali ofiary, jak świadczy Flawiusz dalej VI, VI, 1. [przypis tłumacza]

zatytułował zbiór kilku swoich komedii „Teatrem miłości” — Portoriche, Théâtre d'amour. [przypis tłumacza]

Zauważyliśmy już we Wstępie, że to późne wprowadzenie głównej osobistości jest jednym z najoryginalniejszych, jakie znamy w teatrze. Dwa akty bez mała Tartufe wypełnił swoją osobą, wszystko w tym domu wyraźnie kręci się koło niego, a jeszcze go nie znamy; nic dziwnego, że widz oczekuje tego zjawienia się w największym napięciu. [przypis tłumacza]

za wami — ὑμῶν (N), ήμῶν (D). [przypis tłumacza]

zawarł z Rzymianami pierwsze przymierze — treść tego przymierza podana w 1 Mch 8, 23–28. [przypis tłumacza]

za wcześnie wypadła moja darowizna — Dowiadujemy się stąd, że Orgon istotnie wykonał swój zamiar z poprzedniego aktu i że Tartufe stał się bez zastrzeżeń prawym właścicielem całego jego majątku, co tłumaczy poniekąd jego zuchwalstwo i pewność siebie. Ale jest jeszcze i coś więcej: z ostatniego wiersza dowiadujemy się, że wchodzi w grę jakiś ważny przedmiot, który zapewne szalbierz sobie przywłaszczył Następny akt objaśni nam istotną wagę tego przedmiotu i usprawiedliwi zaniepokojenie Orgona. [przypis tłumacza]

zawiązuje długotrwały w następstwie stosunek i przyjaźń ze znakomitym uczonym-fizjologiem Hallerem — do dziś dnia na zamku Dux, gdzie Casanova życie zakończył, leżą nietknięte stosy listów pisanych do niego przez mnóstwo ludzi z różnych stron świata. Domniemanie są tam i listy Hallera, poczytywane za zaginione. [przypis tłumacza]

Za większe nieszczęście uważał świadome zaniedbywanie dobrych uczynków niż nieświadome — niezgodne ze zdaniem Sokratesa, że wiedza cnotą, a nikt dobrowolnie nie błądzi, chyba że zdaniem autora zaniedbywać (nie spełniać) dobrych uczynków to coś innego niż błądzić (popełniać coś złego). [przypis tłumacza]

zawiedli nas do małego gabinetu, całego wytapetowanego samymi strachami — Wzorem dawnych laboratoriów czarnoksięskich. [przypis tłumacza]

zawiejcie mu nieco piaskiem w oczy (…) a oto już wszystkie chorągwie, legiony, i sam wielki Pompejusz na ich czele, pobite i rozgromione (…) jak mi się zda (…) — istotnie tu pamięć zawodzi Montaigne'a, nie Pompejusza bowiem, lecz Karacytańczyków, dziki naród w Hiszpanii, zamieszkujący groty skalne, pobił Sertoriusz tym podstępem (Plutarch, Sertoriusz, 6 [w:] Żywoty sławnych mężów). [przypis tłumacza]

zawierają one pewność tych prawd — Grzechu pierworodnego i odkupienia. [przypis tłumacza]

zawiera wedle G. Königa… — Der Vers in Shakespeare's Dramen, Strasburg 1888. Dodać należy, iż König słusznie odrzuca zupełnie prologi, epilogi, wplecione liryki i przedstawienia dramatyczne. Daty statystyczne co do rymu zestawił pierwszy Fleay w Shakespeare Manual (Podręcznik szekspirowski). [przypis tłumacza]

zawiera wiersz, w którym aliteracja krzyżowa (abab) pojawia się celowo, niewątpliwie bez tendencji ironicznej — I, 2, pierwsze słowa roli Hamleta: A little more than kin, and less than kind. [przypis tłumacza]

zawładnąć czterema kontynentami — tj. całym światem. Cztery kontynenty to według kosmologii buddyjskiej cztery kontynenty otaczające Górę Sumeru będącą środkiem wszechświata; jednym z nich, znajdującym się na południu, jest kontynent, który zamieszkują ludzie (skr. Jambu-dvīpa, chiń. Nan shan bu zhou, jap. Nansenbushū). [przypis tłumacza]

zawodzić — okrzyk orgiastyczny. [przypis tłumacza]

zawrócił od Hellady do Syrii i stanął niebawem przed rodzicem w Cezarei — „Wieść niosła, że go do powrotu miłość Berenice królowej nakłoniła”, Tacyt, Dzieje II, 2. „Niepohamowana miłość ku królowej Berenice, z którą o przyrzeczeniu jego zawarcia ślubnych związków rozgłaszano”, Swetoniusz, Żywot Tytusa VII. [przypis tłumacza]

Zawsze pragnie się swego dobra, lecz nie zawsze się je widzi… — wola powszechna, pojęta jako obiektywna, racjonalna korzyść całego narodu, ma byt idealny, niezależny od przypadkowych mniemań i namiętności ludzi składających naród. Każdy rozumny człowiek pragnie dobra społeczności, co go chroni, bo to dobro jest jego własnym dobrem — nie każdy jednak wie, na czym to dobro polega. Dlatego nie każda konkretna uchwała narodu musi pokrywać się z wolą powszechną, z jej istotnym brzmieniem. [przypis tłumacza]

zawsze stoję na stopie wojennej z tymi, którzy… — umiarkowany polityk przedstawia swe zapatrywania. [przypis tłumacza]

Zawsze z pulchniutką buzią — Aktor, który w teatrze Moliera grał Tartufa, du Croisy, był pulchny i rosły. Nie zapominajmy, że Molier, jak Szekspir, nieraz dostrajał swoje postacie do warunków aktora, mającego je odtwarzać, i że niejeden szczegół, z którego wyciąga się daleko idące wnioski, wynikł, jak słynna zadyszka Hamleta, po prostu z fizycznej właściwości aktora. [przypis tłumacza]

za wuja Antypatra — Teudiona, p. dalej I, XXX, 5, oraz Starożytności XVII, IV, 2. [przypis tłumacza]

zażądać od nich poręczycieli — kto nie postawi trzech poręczycieli, musi pójść do więzienia. [przypis tłumacza]

zażgał Bakchidesa — opuszczone: nożem, κοπίς; tłumacz łaciński pisze „sicca” [pominięto tłum. na ros.], według Papego wśród innych znaczeń „nóż ofiarny”, z czym zgadzałby się ustęp Starożytności XII, VI, 2, gdzie scena ta rozgrywa się przy ołtarzu (tamże Flawiusz wymienia Apellesa zamiast Bakchidesa). [przypis tłumacza]

Zazdroszczę tym (…) — Ustęp ten należy uważać za dalszy ciąg poprzednich paragrafów i za cudzysłów w ustach autora. [przypis tłumacza]

zbawienie nasze zależy od Boga — Nauka o łasce. [przypis tłumacza]

zbawione — ἐπήκοοι, [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

„zbędnie dodana lub opuszczona litera może spowodować zagładę świata” — najmniejszy błąd może przeinaczyć intencję Boga. [przypis tłumacza]

zbiegłych od Partów Mitrydata i Orsanesa potajemnie wypuszcza na wolność, tłumacząc później wojsku, że sami uciekli — por. Starożytności XIV, VI, 4 (rzecz przedstawiona nieco odmiennie, Gabinius zbiegów odsyła do Rzymu, a rządy nad Syrią zdaje Krassusowi). [przypis tłumacza]

zbiegli na dół — zachodnim i północnym stokiem akropoli. [przypis tłumacza]

zbiegów — φυγαῖς (N), ψυχαῖς(D). [przypis tłumacza]

Zbierając grosze, Cezar traci serca — wskutek zdzierstw Cezara wybuchły były w Rzymie niebezpieczne rozruchy, które dopiero przy pomocy Antoniusza krwawo stłumił. [przypis tłumacza]

Zbierzcie się w sobie; wraz znajdziecie argumenty natury przeciw śmierci (…) — por. Cicero, Academica, IV, 34. [przypis tłumacza]

z Bitynii — ἀπὸ τῆς Βιθυνίας, kraina w Małej Azji. [przypis tłumacza]

Zbliż się chlubo Achiwów, Odysie z Itaki! — Homer, Odyseja, Pieśń XII (przekład Siemieńkiego). [przypis tłumacza]

Zbroili także konie w naczółki i napierśniki… — konie wierzchowe zabezpiecza się blachą na czole, na piersiach i na biodrach, w ten sposób, że pancerz chroniący biodra konia stanowi równocześnie ochronę i dla ud jeźdźca. Boków wierzchowca nie kryje się pancerzem, gdyż zasłaniają je nogi jeźdźca; byłby to zatem tylko niepotrzebny ciężar. Natomiast koń zaprzęgowy dostaje pancerz także i na boki. Konie zaprzęga się do wozów bojowych, o wysokim pudle, zaopatrzonych w kosy u dyszla, u osi kół i pod pudłem. [przypis tłumacza]

zbrojny taniec — tak zwany u Greków enoplios. Takim „zbrojnym tańcem” jest np. kreteński taniec pyrricha, naśladujący wszelkie ruchy walczących. [przypis tłumacza]

zbudował nowy ołtarz i przywrócił składanie ofiar — Por. 1 Mch 4, 49–53. Działo się to 25 dnia miesiąca Kislew (grudnia) 165 r. p.n.e. [przypis tłumacza]

Zbudujemy z nich pierwszy argument, że istnieje coś nadnaturalnego — To ma być pierwszy argument; po czym udowodni się im, że to coś to Jezus Chrystus i jego religia. [przypis tłumacza]

zburzyć długie mury (…) z jednej i drugiej strony — z trzech ramion należy uczynić wyłom w obu zewnętrznych; albo też mają na myśli mur północny i środkowy, a faleroński już jest podupadły. [przypis tłumacza]

Zbytnie poufałości z monarchami nie wychodzą na zdrowie republikom — takie zdania ogólne, zwane enthymematami, są charakterystyką stylu Demostenesa. [przypis tłumacza]

Zbyt (…) nie stoją. — Widzimy, iż Filint, niezrażony szorstkim obejściem Alcesta w poprzednim akcie, zawsze staje przy nim w najcięższych przejściach życia. [przypis tłumacza]

Zbyt wiele przypisuję (…) żywię. — Ostatnie wiersze są dosłownym ironicznym powtórzeniem ostatnich słów Arseny. [przypis tłumacza]

z całym ich państwem łączą cię związki gościnności — Kallias, jako proksenos Sparty, użycza gościnności Spartanom, zastępuje ich przed władzami ateńskimi i broni ich interesów. Obcy nie stoi pod opieką praw, musi działać przez ksenosa, obywatela, z którym łączą go związki gościnności. Kallias spełnia taką funkcję jako ksenos nie jakichś jednostek, ale całego państwa Spartan (tzw. proksenos), odpowiada to więc dzisiejszemu konsulowi. [przypis tłumacza]

z całym pospolitym ruszeniem —- pospolite ruszenie zwołuje się w Grecji niezwykle rzadko. [przypis tłumacza]

z Chalkidyki — τῆς Χαλκιδικῆς, p. I, IX, 2, uwaga (tam Χαλκίδος). [przypis tłumacza]

Z cierpieniem twym (…) urazy. — Elianta zbyt jest inteligentna, aby nie wiedzieć, jak mało trwałe są takie wybuchy i jak łatwo Celimenie będzie odzyskać Alcesta; toteż nie narazi się z pewnością na to podwójne upokorzenie. Być może odczuła w tej chwili różnicę między delikatnymi oświadczynami Filinta a porywczą bezwzględnością Alcesta i zrozumiała, gdzie należy jej szukać spokojnego szczęścia, będącego jej ideałem. [przypis tłumacza]

z czego bogini otrzyma dziesięcinę — Atena otrzymuje 1/10 z każdej grzywny i konfiskaty. [przypis tłumacza]

Zczeźnij, o wojno! (…) Przez cię nie wolno chamów tknąć ni ręką! — z powodu wojny ze Spartą musiano się bardzo grzecznie obchodzić z niewolnikami. Obie strony wojujące liczyły na zbiegów, przyjmowały ich i zbroiły. Ateńczycy podburzali i zbroili helotów, Spartanie odpłacali im pięknym za nadobne. W r. 413, a wiec w 10 lat później, gdy król Agis zajął Dekeleję, uciekło 20.000 niewolników ateńskich do Spartan, co stanowiło samo przez się poważną klęskę. Tukidydes, VII. 24. [przypis tłumacza]

zdaje mi się rzeczą nierozumną, jeżeli człowiek człowiekowi zarzuca fatalność — starożytni byli bardzo zabobonni; Demostenes przez jakiś czas po klęsce nie kładł swego podpisu pod własnymi wnioskami, ale wyręczał go przyjaciel polityczny. [przypis tłumacza]

Z dala poznasz (…) umie zyskać względy — Postać, jaką Alcest kreśli, jest jakby sobowtórem Tartufa, jak w ogóle walka z powodu Tartufe'a (Świętoszka) jest poniekąd podłożem, na którym powstał Mizantrop. [przypis tłumacza]

z d'Alembertem u jego mamki — d'Alembert był naturalnym synem słynnej pani de Tencin. Wychowany przez prostą, ale zacną kobietę, panią Rousseau, zachował dla niej zawsze serdeczną wdzięczność i nigdy nie chciał szukać zbliżenia z matką, która się go zaparła dzieckiem. [przypis tłumacza]

zdanie Arystotelesa (…) starości wyrzutem — por. Arystoteles, Etyka nikomachejska, IV, 9. [przypis tłumacza]

zdarzało mi się niekiedy… — Luka w rękopisie. [przypis tłumacza]

zdarza mi się, że gdy słuchacza lub czytelnika (…) przygotowałem nasamprzód na to, co zamierzam powiedzieć, gdym mu wskazał przedmiot, ku któremu pragnę zdążać (…) Na czym to stanąłem? — niektóre ustępy niniejszej rozprawy potwierdzają w zupełności twierdzenie autora. [przypis tłumacza]

Zdarzenie to spowodowało niesłychane podniecenie umysłów… — p. Swetoniusz, Żywot Juliusza Cezara LXXXIV. [przypis tłumacza]

zdarzyło się iż natura wydała dwóch Papagosów — Aluzje do wielkiej schizmy z r. 1380, gdy równocześnie zasiadał na tronie papieskim Urban VI i rzekomy Klemens VII. [przypis tłumacza]

Zdawało się, że za cel życia obrała sobie udzielanie pomocy zesłanym do Syberii… — autor ma tu zapewne na myśli politycznych przestępców. [przypis tłumacza]

zdeptałem cztery razy krucyfiks w czterech podróżach do Japonii — Holendrzy w XVII w. w Japonii dla ułatwienia sobie handlu zgodzili się „podeptać krzyż” i wyprzeć się chrześcijaństwa. [przypis tłumacza]

„zdjęcie”, „wdzianie” — w oryginale gra słów: exuviae, induviae (induviae słowo komiczne, przez Plauta na wzór poprzedniego utworzone). [przypis tłumacza]

zdobycie powszechnie pożądanych sposobów „stawania się panami i władcami natury” — [por. Kartezjusz,] Rozprawa o metodzie, rozdz. VI. [przypis tłumacza]

Zdobywali ją [Jerozolimę] kolejno (…) Antioch, Pompejusz, Sosius do spółki z Herodem — Antioch: Antioch IV Epifanes; Pompejusz: p. wyżej I, VII, 5; Sosius do spółki z Herodem: p. wyżej I, XVII, 9. [przypis tłumacza]

zdobywam mu na powrót to — w oryginale: vindicire. [przypis tłumacza]

zdołał Temistokles wywalczyć wolność Helladzie i (…) uchodził Perykles za najtęższego doradcę swej ojczyzny — Ksenofont był zbyt dobrym wodzem i zbyt duże miał zrozumienie rzeczywistości, by nie doceniać zasług Temistoklesa i Peryklesa dla Aten, greckiej wolności i kultury, mimo że prowadzili politykę po linii zdecydowanie demokratycznej. Zależało mu też na tym, by zapatrywania Sokratesa nie odbiegały od przekonań lojalnego, patriotycznego obywatela, inaczej dostarczałby w swych pismach materiału do oskarżania mistrza, zamiast go bronić. Platon nie podzielał powszechnego uznania dla tych ludzi, gdyż nie zdziałali nic dla moralnego podniesienia mas, i takie zdania wygłasza jego Sokrates (zob. np. Gorgiasz, rozdz. XXXIII, w przekładzie Witwickiego). Nie przyszło mu na myśl, że i jego mistrz na uwielbienie nie zasługuje — przecież nie udało mu się podnieść moralnie ludu ateńskiego. [przypis tłumacza]

Z domu — tzn. z domu Pyrgopolinicesa (zob. wyżej, w. 335). [przypis tłumacza]

z drabinami — κλίμακας. [przypis tłumacza]

z drogi na prawo — bardzo dokładne określenie. Dziś pielgrzym skręca od wioski Meżdel-esz-Szems, dążąc z Banias przez Kafr Hauwar do Damaszku. [przypis tłumacza]

zdrowie jego — pana de Mora. [przypis tłumacza]

Zdrowym można się czuć (…), ale nie można nigdy wiedzieć, że się jest zdrowym (…) — ten ustęp, także nie całkiem jasno sformułowany, interpretuję tak: ponieważ poczucie zdrowia nie musi świadczyć o rzeczywistym, naprawdę zażywanym zdrowiu, przeto długie życie może świadczyć tylko o zażytym, tj. naprawdę posiadanym zdrowiu. Dietetyka więc zajmuje się tylko tym zdrowiem, a zarazem kwestią przedłużenia życia. Natomiast kwestią uczuć miłych, związanych z (omylnym) poczuciem zdrowia, a zarazem kwestią potęgowania tych miłych uczuć, a więc sprawą używania życia, się nie zajmuje. [przypis tłumacza]

zdrowy rozsądek — „zdrowy rozsądek” oznacza u Greków także panowanie nad sobą, skromność, moralność, słowem wysoką kulturę moralno-umysłową. [przypis tłumacza]

Z dwóch ludzi, którzy opowiadają niedorzeczne baśnie — Mahomet i Duch św.; Koran i Biblia. [przypis tłumacza]

zebrali się wszyscy jednakowo myślący sprzymierzeńcy w Mantinei — tj. Arkadyjczycy, przeciwko którym wyprawiał się Epaminondas. [przypis tłumacza]

zebrana kupa nieprzyjaciół — więc banda łotrzyków, a nie wojsko. [przypis tłumacza]

zebranie — συνέδριον (Niese), σύλλογον (Dindorf). [przypis tłumacza]

zechcecie wyprawić się i prowadzić godną siebie politykę… — Demostenes w rozwadze widział filisterię, względnie tak ją przedstawiał. [przypis tłumacza]

zechciałby się zabawić w Richelieugo i kazałby ją synowi wygnać — Maria Medycejska, której kardynał Richelieu zawdzięczał swoje wyniesienie, intrygowała później przeciwko wszechwładnemu ministrowi, lecz pokonana musiała opuścić Francję i zmarła na wygnaniu. [przypis tłumacza]

zechciejcie uważać — zapraszanie do skupienia uwagi, czasem w formie komicznych gróźb, rozkazów lub formalnych umów, jest jedną z panujących nut prologów Plautyńskich. [przypis tłumacza]

ze dwanaście z rzędu furlan przetańczyłem — Je dansai douze furlanes. [przypis tłumacza]

z Efezu opłynąć lewą stroną wyspę Samos i zdać mu flotę w Milecie… — na Samos była flota ateńska; płynąc na południe z Efezu do Miletu, przepływa się albo na lewo, między wyspą Samos a lądem Azji, albo pełnym morzem na prawo od Samos. Jeśli Lizander nie chce płynąć na lewo od Samos, bo ryzykuje spotkanie z Ateńczykami, to nie jest panem morza, choć tak blisko sprzymierzonej Azji. Oczywiście na pełnym morzu, im dalej od swoich podstaw działania, tym mniej byłby „władcą morza”. [przypis tłumacza]

Zefyrion — Ζεφύρίον, miasto w Cylicji. [przypis tłumacza]

Zelea — miasto w Troadzie [Troada to staroż. kraina w płn.-zach. Azji Mniejszej; przyp. WL]. [przypis tłumacza]

zenana — (od zen: żona, kobieta) gineceum, alkierz, część domu przeznaczona dla kobiet. [przypis tłumacza]

Zenon, między swymi prawami (…) — wszystkie te przykłady z Diogenesa Laercjusza: Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów. [przypis tłumacza]