Noc listopadowa

Skąd wzięły się greckie boginie Kora i Demeter w noc listopadową w Łazienkach Królewskich w Warszawie? Czemu łódź Charona płynie po tamtejszym stawie i po czyje dusze przybywa?

Wprowadzenie przez Wyspiańskiego do dramatu Noc listopadowa postaci mitologicznych obok historycznych (Wysockiego, Lelewela, Chłopickiego, Wielkiego Księcia Konstantego i innych) stanowi próbę realizacji syntezy artystyczno-ideowej: jego koncepcji sztuki totalnej, „teatru ogromnego”, łączącego w całość mitologię, historię i współczesność, by nadać naszemu trwaniu pogłębiony sens dzięki działaniom artystycznym.

Reinterpretacją polskiej historii zajmował się Wyspiański m.in. jako współreżyser i autor scenariusza do własnego dramatu Bolesław Śmiały (1903), którego tematem były początki narodu polskiego. Podobnie tematyki ważnych konfliktów i sporów w historii Polski dotyczył dramat Skałka (1907). U schyłku życia (w l. 1904–1907) artysta tworzył z zapałem projekt przebudowy wzgórza wawelskiego. Według jego założeń miał powstać Wawel-Akropolis jako materialna synteza kultury polskiej — skupisko wszystkich instytucji narodowych, takich jak: Sejm, Senat, Muzeum Narodowe, Akademia Umiejętności, gimnazjum, kuria biskupia, amfiteatr i stadion. Projekt zakładał odnowienie zabytków oraz wzniesienie nowych obiektów, np. miał powstać Gród Bolesławów z sarkofagiem Bolesława Śmiałego w miejscu Smoczej Jamy. Ideą, która przyświecała Wyspiańskiemu, było ożywienie kultury polskiej przez znaczenia i praktyki znane z kultury starożytnej Grecji. Wątki mitologiczne podejmował w dziełach takich jak Achilleis (1903) czy Powrót Odysa (1907). Noc listopadowa stanowi również przykład nawiązania dialogu kultury greckiej i polskiej, a sensy, jakie niosą ze sobą postacie mitologiczne, są modyfikowane i zestawiane z sensami historii Europy (np. Nike Napoleonidów), tak by scalić i zniuansować narrację historyczną.

Noc listopadowa to trzeci dramat Stanisława Wyspiańskiego (po Warszawiance i Lelewelu) poruszający tematykę powstania listopadowego. Powstawał od 1901, został wydany w 1904, a wystawiono go po raz pierwszy w teatrze Miejskim w Krakowie w rocznicę zrywu, 28 listopada 1908 roku, już po śmierci autora.

Akcja rozgrywa się w noc wybuchu powstania, 29 listopada 1830 roku, w czasie pierwszych godzin zrywu, w różnych częściach Warszawy. W utworze przedstawione są między innymi losy powstańców, napotkane przeszkody czy opór społeczeństwa. Równocześnie autor umieszcza wydarzenia w ramie mitologicznej, przywołując postacie Pallas Ateny, Nike (rozszczepionej na osobne boginki patronujące różnym historycznym bitwom), Aresa, Hermesa, Demeter i Kory. Rama ta pozwala umieścić zryw listopadowy i jego upadek w kontekście misteriów eleuzyjskich, to jest uniwersalnej opowieści o śmierci nieuchronnej do odrodzenia: „Umierać musi, co ma żyć…”, mówi Kora, zstępując do świata podziemi.

E-book Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego jest dostępny w formatach EPUB i MOBI, a także jako plik PDF.