Jest rok 1648. Na ukraińskich rubieżach Rzeczypospolitej narasta napięcie. Wkrótce ta półdzika, pociągająca i niepokojąca zarazem kraina stanie się areną straszliwych, ciągnących się latami walk. Wrzuceni w dziejowy wir bohaterowie powieści staną przed trudnymi wyborami, gdy na szali ważyć się będzie miłość, obowiązek i życie.
Ogniem i mieczem to pierwsza część historycznej trylogii Henryka Sienkiewicza, w skład której wchodzą także Pan Wołodyjowski oraz Potop. Akcja powieści rozgrywa się w latach 1648–1651, w czasie powstania Chmielnickiego, na ukraińskim Zaporożu (które stanowiło wówczas część Rzeczypospolitej). Wątek walk polsko-kozackich splata się w Ogniem i mieczem z historią miłości głównego bohatera, porucznika Jana Skrzetuskiego i pięknej Heleny Kurcewiczówny. Począwszy od roku 1883 utwór ukazywał się w warszawskim dzienniku „Słowo” i krakowskim dzienniku „Czas” jako powieść w odcinkach, budząc entuzjazm czytelników. Pełna werwy akcja, brawurowe przygody, emocjonujący wątek miłosny, nostalgia i humor, a wszystko to w aurze patriotycznej polskości — Henrykowi Sienkiewiczowi udało się idealnie trafić w gust i potrzeby czytelników. Już w 1884 roku ukazało się książkowe wydanie Ogniem i mieczem, z nową wersją zakończenia — i natychmiast stało się bestsellerem.
Ogniem i mieczem rozpoczyna się utrzymanym w aurze napięcia i tajemniczości spotkaniem Jana Skrzetuskiego z Bohdanem Chmielnickim, którego Skrzetuski bierze za napadniętego przez rabusiów miejscowego szlachcica i ocala z opresji. Wkrótce okazuje się, że nieświadomie pomógł oskarżanemu o zdradę i buntowanie Kozaków hetmanowi zaporoskiemu, za którym wydano listy gończe. Nadciąga wielka wojna, gdyż Rzeczpospolita musi sprostać nie tylko buntowi Kozaków, ale też stawiać czoła napaściom Tatarów, z którymi Chmielnicki zawiera sojusze. W tej niespokojnej atmosferze podróżujący z misją dyplomatyczną Skrzetuski poznaje osieroconą córkę kniazia Wasyla Kurcewicza, Helenę, w której z miejsca i z wzajemnością się zakochuje. W pięknej kniaziównie zakochany do szaleństwa jest także kozak Bohun, któremu zresztą opiekująca się dziewczyną stryjenka obiecała oddać ją za żonę. Miłosne perypetie Heleny i Jana splatają się w powieści Henryka Sienkiewicza z wątkami awanturniczo-przygodowymi, tworząc wciągającą opowieść pełną emocji i dramatyzmu, zarazem dowcipną i wzruszającą.
Od strony gatunkowej Ogniem i mieczem to powieść historyczna, z narracją trzecioosobową i wszechwiedzącym narratorem. Autor utrzymuje realia opisywanych czasów (co nie znaczy, że jest im całkowicie wierny), a w wydarzenia i okoliczności historyczne wplata literacką fikcję. Na kartach powieści Henryk Sienkiewicz zręcznie odmalowuje obyczaje XVII-wiecznej szlachty, takie jak składanie ślubów, pospolite ruszenie czy realia zawierania małżeństwa. Obok bohaterów fikcyjnych pojawiają się w Ogniem i mieczem postaci historyczne — książę Jeremi Wiśniowiecki oraz hetman kozacki Bohdan Chmielnicki. Henryk Sienkiewicz w powieść realistyczną wplótł także pojedyncze wątki baśniowe, jak motyw wiedźmy Horpyny, która ukrywa porwaną Helenę w tajemniczym miejscu. Język Ogniem i mieczem jest stylizowany na archaiczny, wplecione zostały weń słowa i zwroty łacińskie (którymi lubiła posługiwać się polska szlachta), jednak pozostawał całkowicie zrozumiały dla czytelnika współczesnego autorowi, a i dziś nie nastręcza większych trudności w zrozumieniu, szczególnie z pomocą przypisów opracowanych specjalnie z myślą o młodszych czytelnikach i czytelniczkach.
Już współcześni Henrykowi Sienkiewiczowi publicyści i historycy (m.in. Bolesław Prus i Ignacy Kraszewski) zarzucali pisarzowi fałszowanie lub co najmniej ubarwianie historii, idealizowanie postaci historycznych, brak analizy kulturowego i społecznego tła wydarzeń. Zarzuty te powtarzano w kolejnych pokoleniach i trudno odmówić im słuszności. Bez wątpienia Sienkiewicz w całej Trylogii skupiał się na pozytywnych dla Polaków wydarzeniach, wyolbrzymiał pomniejsze zwycięstwa, a przemilczał porażki. W Ogniem i mieczem nie ma mowy o prawdziwych przyczynach kozackich buntów, a strony konfliktu zostały przedstawione w sposób czarno-biały. Chmielnicki, który w Ukrainie jest bohaterem narodowym, na kartach Sienkiewicza został przedstawiony jako człowiek dziki i podstępny, mający na względzie wyłącznie własny interes i ambicje. Jego przeciwieństwem jest książę Jeremi Wiśniowiecki, władca sprawiedliwy, opiekuńczy wobec poddanych wszelkich stanów, kochany przez swoich żołnierzy, znakomity wódz i polityk. W obu przypadkach mamy do czynienia z daleko idącymi uproszczeniami i swobodnym traktowaniem faktów i historycznych ocen. Ukraiński prozaik i poeta Bogdan Łepki zwrócił uwagę, że od czasu wydania Ogniem i mieczem nasilił się antagonizm polsko-ukraiński. Nie da się zaprzeczyć, że strony konfliktu zostały przez polskiego autora przedstawione stronniczo — Polska szlachta charakteryzuje się honorem, miłością ojczyzny i reprezentuje wyższy poziom kultury niż Kozacy, odmalowani przez Sienkiewicza jako prymitywna i żądna krwi dzicz.
Na Ogniem i mieczem — jak i na całość Trylogii Henryka Sienkiewicza — należy zatem patrzeć krytycznie, lecz pamiętając przy tym o kontekście powstawania powieści. W czasach, gdy Sienkiewicz pisał swoje dzieło, Polska znajdowała się wciąż pod zaborami, a po kolejnych nieudanych powstaniach widoki na odzyskanie niepodległości nie rysowały się optymistycznie. W tych okolicznościach powieść Sienkiewicza powstawała rzeczywiście „ku pokrzepieniu serc'' i miała duże znaczenie psychologiczne dla czytelników. Stąd wyidealizowane, nostalgiczne spojrzenie na historię Polski. Ogniem i mieczem to powieść, która pokazując Polaków jako ludzi dzielnych i pełnych patriotyzmu, zdolnych do heroicznej walki o dobro ojczyzny, naprawdę dawała nadzieję. Jej przesłanie było jasne — dzięki męstwu i wspólnemu działaniu zwycięstwo jest możliwe, nawet jeśli mamy do czynienia z silnym i zdeterminowanym wrogiem. Taki przekaz był Polakom końca XIX wieku bardzo potrzebny.
Przyczyn ogromnego sukcesu powieści, która znakomicie radziła sobie przez cały XX wiek, upatrywano w zręcznym połączeniu elementów typowo polskich z tradycją europejską i uniwersalną opowieścią o starciu dobra ze złem. Historia na kartach Sienkiewicza stała się mitem, ale mitem niezwykle żywym i atrakcyjnym. Ogniem i mieczem jest przy tym zręcznie napisaną i wciągającą powieścią awanturniczo-przygodową — trzymającą w napięciu, pełną zwrotów akcji i dynamicznych opisów bitew. Bohaterowie Sienkiewicza, nawet jeśli brak im psychologicznej głębi, są żywi i wyraziści, dzięki czemu budzą emocje i zapadają w pamięć. Główni bohaterowie — niezwykle przystojny Jan Skrzetuski i piękna Helena Kurcewiczówna — są ucieleśnieniem idealnych, pełnych patriotyzmu Polaków. On — szlachetny, rozważny, odważny i honorowy, a jednocześnie pełen pokory wobec losu. Służbę księciu i obowiązki wobec ojczyzny traktuje jako wartość nadrzędną, dlatego nie wyrusza od razu szukać porwanej przez Bohuna Heleny, choć drży o jej los i niezmiernie z tego powodu cierpi. Helena to wybranka godna Skrzetuskiego — poważna, skromna, wierna, nieużalająca się nad sobą i gotowa bronić honoru nawet za cenę życia. Skrzetuskiemu i Helenie towarzyszy korowód barwnych drugoplanowych postaci. Po stronie polskiej będą to przede wszystkim mistrz fechtunku Michał Wołodyjowski (z powodu swego niewielkiego wzrostu nazywany Małym Rycerzem), dowcipny i sprytny Jan Onufry Zagłoba, oraz obdarzony ogromną siłą i dobrym sercem, a przy tym prostoduszny jak dziecko Litwin Longinus Podbipięta. Po stronie kozackiej wyrazistymi postaciami są: charyzmatyczny Bohdan Chmielnicki oraz porywczy, pełen temperamentu Bohun, będący chyba najciekawszą, a bez wątpienia najbardziej złożoną psychologicznie postacią Ogniem i Mieczem.
Bohaterowie Sienkiewicza cieszyli się tak wielką sympatią czytelników, że w czasach, gdy Ogniem i mieczem ukazywało się jako powieść w odcinkach, redakcje otrzymywały listy ze skierowanymi do pisarza błaganiami o nieuśmiercanie żadnej z postaci. Kiedy Longinus Podbipięta został jednak zabity przez Tatarów, zapanowała prawdziwa żałoba, a za duszę dzielnego rycerza odprawiano ponoć nawet msze święte. Do dziś Wołodyjowski, Zagłoba czy Podbipięta pozostają powszechnie znanymi postaciami, do czego przyczyniły się filmowe i telewizyjne adaptacje Trylogii w reżyserii Jerzego Hoffmana oraz znakomite kreacje aktorskie w tych ekranizacjach.
Niezależnie od oceny literackiej wartości twórczości Henryka Sienkiewicza (o którym Witold Gombrowicz powiedział, że jest „pierwszorzędnym pisarzem drugorzędnym''), nie można zaprzeczyć, że Ogniem i mieczem, Pan Wołodyjowski oraz Potop to powieści, które zawładnęły zbiorową wyobraźnią wielu pokoleń. Wizja Sienkiewicza przez co najmniej sto lat budowała legendę polskiego rycerstwa i szlachty oraz nostalgiczną wizję kresów i kształtowała spojrzenie Polaków na samych siebie i na historię Polski. Dobrze to czy źle — pozostaje kwestią odrębną i złożoną.
Powieść Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza dostępna jest jako e-book (EPUB i Mobi Kindle) oraz plik PDF. Audiobook przeczytał Jan Staszczyk.
