Przypisy

Część nakładu ukazała się w nieco zwiększonym formacie z portretem de la Mettriego — O tej części [wyd. Dzieł filozoficznych, Londyn (Berlin) 1751] znajdujemy w Manuel des livres rares, t. II, s. 482, wzmiankę: „très rare” [fr.: bardzo rzadka; unikalna]. [przypis tłumacza]

Część (…) odpowiedzialności za to, co w kazuistach obraża najprostsze poczucia etyczne — tak jak znowuż wierszyk o. Barry dla pani Delfiny, który również tak oburza Pascala, wypadnie po prostu złożyć na karb smaku epoki; tego samego zepsutego smaku, który Molier smaga w figurze Trissotina (Uczone białogłowy). [przypis tłumacza]

część pierwsza — część ta zwała się właściwie: Święte (ἅγιον). [przypis tłumacza]

częścią z (…) krainy, którą nazywają Dzień-bez-chleba, częścią z innej (…), którą nazywają Za-wiele-was-tu — Cały ten ustęp jest niewątpliwie gorzkim wspomnieniem własnych przejść Rabelais'go wtrąconego bez powołania za kratę zakonną. [przypis tłumacza]

części muru zachodniego — słynny od wieków Kautal ma'arêe, pod którym co piątek o zachodzie słońca zbierają się żydowscy pielgrzymi z całego świata, płacząc i śpiewając: „Z powodu pałacu, który opustoszał, siedzim samotni i płaczem”, a potem „Błagamy cię, zmiłuj się nad Syjonem, zbieraj dzieci Jeruzalemu”. Mur ten ma 48 metrów długości, a 18 metrów wysokości, niższe pokłady są z głazu olbrzymiego (4–5 m dług.), przeważnie bramowanego, jest tych pokładów dziewięć; następnie 15 pokładów z głazu mniejszego. [przypis tłumacza]

Części stale pokrzywdzonej zabraknie w końcu sił… — rządy Eubulosa zakrawały cokolwiek na plutokratyczną oligarchię. [przypis tłumacza]

często od całości większa jest połowa — połowa, byle pewna, lepsza jest od niepewnej lub źle nabytej całości. [przypis tłumacza]

często / Świnia, co jest zabita (occisam saepe… suem) — zapewne czysto rzymskie przysłowie, jako że Rzymianie lubowali się w wieprzowinie. W Linie (w. 660) jest mowa o kimś, kogo każą „za nogi wywlec jak świnię zabitą” (quasi occisam suem). [przypis tłumacza]

Często zachodzi znaczna różnica pomiędzy wolą wszystkich a wolą powszechną; ta baczy wyłącznie na wspólny interes; tamta baczy na interes prywatny i jest tylko sumą poszczególnych woli… — jeden z najbardziej zawiłych ustępów w Umowie, nad którego interpretacją biedziło się wielu. Tłumacz rozumie go w sposób następujący: Według Russa racjonalna wola człowieka dąży zawsze do dobra społeczności, której część on stanowi (albowiem każdy rozumny człowiek dąży zawsze do własnej korzyści, a dobro społeczne łączy się zawsze z korzyścią także i jednostek, a nawet korzyść tę warunkuje). Człowiek rzeczywisty nie jest jednak tylko istotą rozumną, nie kieruje się zawsze rozumem, daje się unosić namiętnościom i postępuje nieraz sprzecznie ze swoim prawdziwym interesem. Jako zatem istota rozumna każdy człowiek musi logicznie chcieć dobra całości, ma wolę powszechną w sobie; jako istota poddająca się namiętnościom chce faktycznie często egoistycznej wyłącznie korzyści. Empiryczna wola człowieka jest kompromisem między tymi dwiema wolami, zawiera w sobie obydwa elementy: interesu całości i własnego tylko interesu. Gdy spróbujemy zsumować ze sobą wole wszystkich jednostek żyjących w społeczeństwie, to ich elementy prywatne, egoistyczne, zniosą się wzajemnie jako ze sobą sprzeczne, tak że w treści każdej woli zostanie tylko różnica, zawierająca właśnie element dobra powszechnego. Otóż suma tych różnic będzie wolą powszechną. Wolę wszystkich należy przeto odróżnić od woli powszechnej. Ta ostatnia jest organicznym zespoleniem się woli jednostek we wspólnym interesie, a matematyczne jej obliczenie jest możliwe jedynie przy założeniu, że każda wola jednostkowa zawiera w sobie racjonalny pierwiastek woli powszechnej. Wola wszystkich natomiast jest jedynie mechanicznym zestawieniem obok siebie poszczególnych konkretnych woli, zestawieniem, które bynajmniej nie musi dać w rezultacie woli powszechnej. Cały ustęp ma na celu dobitne zaznaczenie, że wola powszechna jest tym wspólnym wszystkim członkom społeczeństwa interesem, oczyszczonym z wszelkich elementów prywatnej szczególnej natury. Chodzi zatem tylko o ogólne scharakteryzowanie kierunku woli powszechnej, nie zaś o sposób odkrywania jej konkretnej każdorazowej treści. Ustęp zawiera symboliczne ujęcie woli powszechnej, a nie praktyczną wskazówkę dochodzenia jej brzmienia. Operacja matematyczna, o której mówi, nie ma być faktycznie przeprowadzona. Russo „wie dobrze, że ścisłość matematyczna nie ma zastosowania przy moralnych jakościach”, używa języka matematyki jedynie „gwoli krótszego wysłowienia się”. (Por. ks. III, rozdz. I, ustęp 16). Trzeba jednak przyznać, że na tej lapidarności nie zyskuje jasności wykładu. [przypis tłumacza]

Czego ktoś pragnie, w to i wierzy — Plaut, Cezar, Owidiusz i Seneka wygłosili podobne zdanie; było to, zdaje się, przysłowie. [przypis tłumacza]

czego udziela innym przez miłosierdzie, które się im nie należy — Czyli Łaskę. [przypis tłumacza]

Czekaj… — spostrzega się, że się złapał, i zaczyna się „poprawiać”. Ale poprawia się zanadto dobrze, bo zmyśla coś o bransoletach i znów musi się wycofywać. [przypis tłumacza]

Czekałem rychło zmieni się — To znaczy, iż Orgon cały czas tej sceny przypuszczał, że Tartufe bierze na próbę Elmirę; to tłumaczy jego cierpliwość, a zarazem dowodzi, jak niskich środków dopuszczało jego pojęcie „świątobliwości”. [przypis tłumacza]

Czekam tutaj na kogoś; jeśli mi nie skrewi — W oryginale: J'attends ici quelqu'un. Si ce n'est pas sous l'orme. Niedająca się przetłumaczyć aluzja do wiersza: Attendez moi sous l'orme; vous m'attenderez longtemps [fr.: Czekaj na mnie pod wiązem, poczekasz mnie długo; z jednoaktówki Attendez moi sous l'orme Regnarda, wystawionej w 1694; red. WL], którego wspomnienie zachowało się do dziś dnia. [przypis tłumacza]

czeluść wróża Trofoniosa — jaskinia Trofoniosa w Lebadei w Beocji, dokąd się udawano po wyrocznię i wróżbę. Była to ciemna, ponura grota, pełna wyziewów kwasu węglowego, które odurzały i doprowadzały ludzi do halucynacji. Placek z miodem jako ofiara dla smoków i wężów, które strzegły zaklętej jaskini. Trofonios, za życia budowniczy, po śmierci czczony jako półbóg, był panem tej wyroczni. Opowiadano sobie straszne rzeczy o widmach i okropnościach, jakie się tam ukazywały. Poeta Kratinos wyśmiał ten zabobon w komedii Trofonios. Patrz Lukian, Rozmowy Umarłych, III, str. 239 i 240, tłum. M. Bogucki, Wyd. Ak. Um. Biblioteka Przekładów z literatury starożytnej, T. I, Kraków 1906. [przypis tłumacza]

czemu wołacie: niepodległość? — τί σεμνύνετε τὴν ἐλευθερίαν. [przypis tłumacza]

Czemuż do więzienia — Zakończeniu temu, jak w ogóle wielu zakończeniom Moliera, zarzucano sztuczność. Objaśniając Skąpca wspominałem, iż często takie sztuczne zakończenie wynika z tematu, który dramat wtłacza w ramy komedii. Ale tu słusznie zauważono, że było to jedynie możliwe zakończenie komedii, jedyne, które daje widzowi zadowolenie. Wady, głupstwa wystarczy skarcić śmiechem, ale skarać zbrodnię, niegodziwość, i to taką, może tylko władza. Molier pokazał ruinę, do jakiej może doprowadzić dom intryga obłudnika; doprowadził Orgona i jego rodzinę na samą krawędź przepaści, w którą w rzeczywistości stoczyliby się bez ratunku; obecnie kończy rzecz szczęśliwie, nie chcąc zasmucać widza. Czy to zakończenie było takim pierwotnie, czy dopiero powstało potem, w czasie walki o Tartufa i zrodziło się częścią z wdzięczności dla króla, częścią, aby go niejako wciągnąć do wspólnictwa, nie wiadomo. Kiedy grywano Tartufa w czasie Rewolucji Francuskiej, zmieniono w tej tyradzie „króla” na „prawo” i w ogóle całą komedię przerobiono w tym duchu. [przypis tłumacza]

Czemużem nie walczył / W bitwie morskiej — mowa o bitwie pod Arginuzami 406 r., stoczonej przed kilku miesiącami; Ateńczycy, wycieńczeni już blisko 30-letnią walką, uzbroili niewolników, nadając im wolność. [przypis tłumacza]

Czemuż więc nie zastanowimy się naprzód, co jest obowiązkiem patrioty? — uwagi o metodzie Sokratesa: w dyskusji należy wyjść od określenia pojęć (definicji). Tu więc: co to znaczy patriota? [przypis tłumacza]

Czernomorer — Die czernomorischen oder czernomorslischen, d. i. Schwarzmeer-Kosaken hielten sich sonst an den Wasserfällen des Dniepr auf, bewohnen jetzt die Kubanische Steppe und dienen gegen die Czerkessen. [przypis tłumacza]

czerwona książka — rejestr policji. [przypis tłumacza]

cześć dla religii nawet u sceptyków — Ten stan duszy najlepiej odbija się w umysłowości Renana (1823–1892). [przypis tłumacza]

członkiem Rady — Wielka Rada (bule) składała się z 500 członków, wybranych losowaniem po 50 z każdej fyli; 1/10 Rady, tzw. prytanowie, kierowali państwem przez 1/10 część roku. Co dnia wybierano innego przewodniczącego (epistates), który przewodniczył też zgromadzeniu ludowemu. [przypis tłumacza]

Członkowie komisji zrzucają swe powinności na drugich — Wystawienie i uzbrojenie trójrzędowca było najcięższą daniną na rzecz państwa; wyznaczonemu do tej daniny wolno było pod przysięgą wskazać innego; w razie jeżeli wskazany również pragnął uchylić się, zamieniali między sobą majątki. Urządzenie dowcipne, ale zupełnie niepraktyczne. [przypis tłumacza]

człowieka, który (…) rozprawiał o miłosierdziu — chodzi o pastora protestanckiego. [przypis tłumacza]

Człowiek jest bardzo szalony. Nie może stworzyć małego robaczka — „…a kuje sobie bogów tuzinami” (Montaigne, Apologia Rajmonda Sebonda.). [przypis tłumacza]

Człowiek jest tedy jeno przebraniem (…) — Myśl Pascala zmierza ku temu, że człowiek jest naturą skażoną, co może objaśnić jedynie grzechem pierworodnym. [przypis tłumacza]

człowiek, który rozkazuje Spartanom zrzec się… — Alians Filipa z Tebanami obudził wprost odruchowo podobną myśl u Ateńczyków w stosunku do rywala Teb: Sparty. Zanosiło się jakby na odnowienie hegemonii Teb; analogicznie odnawia się filolakońska polityka w Atenach; a przecież tyle krwi dzieliło oba zbliżenia i sam Demostenes popierał Związek Arkadyjski. [przypis tłumacza]

Człowiek nie jest ani aniołem ani bydlęciem (…) — Słynne to zdanie inspirowane jest widocznie ustępem z Montaigne'a, III. 13. [przypis tłumacza]

człowiekowi, którego tak się zawstydza zbijaniem jego wywodów — to znaczy: mnie. [przypis tłumacza]

człowiek posiada zdolność wytwarzania spontanicznie, niezależnie od doświadczenia, pewnych czystych form poznawczych (…) — znaczy to innymi słowy: ponieważ sami sobie owe przedmioty konstruujemy, przeto muszą one być zgodne z konstrukcją. Ponieważ np. ujmujemy wszystkie zmiany apriorycznie kategorią przyczynowości, przeto wszędzie, gdzie jest zmiana, będzie koniecznie zachodził związek przyczynowy. [przypis tłumacza]

Człowiek (…) przez umowę społeczną (…) zyskuje wolność społeczną i własność wszystkiego, co posiada — własność jako prawo podmiotowe może opierać się jedynie na prawie przedmiotowym, może więc istnieć tylko w stanie społecznym. Przedtem można mówić wyłącznie o faktycznym władaniu, czyli o posiadaniu. Locke przeciwnie uznawał własność za nienaruszalne prawo naturalne człowieka. [przypis tłumacza]

Człowiek światowy nie może być wraz miłym i szczęśliwym — Gdyż aby być miłym, trzeba poświęcać siebie drugim; aby być szczęśliwym, drugich sobie. [przypis tłumacza]

Człowiek, trzeba to przyznać… — Jeden z tych z samych trzewiów wydartych wykrzykników, wybiegających daleko poza ramy komedii. Ileż razy wykrzyknik ten musiał się wyrwać z ust i z serca Moliera w czasie niecnej kampanii prowadzonej przeciwko niemu! [przypis tłumacza]

Człowiek urodził się wolny, a wszędzie jest w okowach… — sprecyzowanie głównego problemu: Usprawiedliwić porządek społeczny będący niewolą, a więc sprzeczny z najbardziej istotną cechą natury człowieka, tj. wolnością. Russo oświadcza wyraźnie, że nie będzie się zajmował faktycznym przebiegiem powstania społeczeństw: nic nie wie o ich genezie rzeczywistej. Ograniczy się jedynie do wykrycia zasad, które mogą uprawnić niewolę społeczną. Umowa będzie dziełem filozoficzno-prawniczym, nie zaś historycznym, konstrukcją normatywną, nie hipotezą. [przypis tłumacza]

człowiek w błękitnym płaszczu — Edme Champion (1764–1852), głośny filantrop paryski. [przypis tłumacza]

człowiek (…) własność — Epiktet, Encheiridion, XI. [przypis tłumacza]

Człowiek z natury pobijaczem dachów lub jakiekolwiek inne powołanie (…) — Objaśnienie w następnym paragrafie. [przypis tłumacza]

czterdzieści razy po czterdzieści nocy, licząc na sposób starożytnych druidów — Druidzi dawnych Gallów liczyli czas nie na dni, ale na noce. [przypis tłumacza]

czterokrotnie dochodził do połowy drogi żywota — cyniczna parodia pierwszego wiersza Boskiej Komedii — „W połowie drogi ludzkiego żywota” (Nel mezzo del cammin di nostra vita). [przypis tłumacza]

Czterolatki?! […] Chyba Czaroludki! — zacny Hobden może niechcący, może naumyślnie przekręca właściwą nazwę. W oryginale „Czaroludki” zwą się Fairies (czyt. fejryz), a w wersji Hobdena — Pharisees (czyt. fejryzyz), co oznacza… faryzeuszów. [przypis tłumacza]

cztery osoby rozmaicie ubrane — Cztery stany: kler, szlachta, stan urzędniczy i chłopski. [przypis tłumacza]

czterysta stajań — wedle Starożytności XVIII, III, 2 tylko 200 stajań. [przypis tłumacza]

Cztery zaś są postacie tragedii, tyleż bowiem i części jej wymieniono — Że tutaj nie ma mowy o częściach tragedii, które Arystoteles wymienił przy definicji w rozdz. VI, rzeczą jest jasną. Nigdzie jednak poprzednio innych części bezpośrednio wymienionych nie znajdujemy i tylko z zestawienia poprzednich wypowiedzeń autora z uwagami podanymi tutaj, a odnoszącymi się do zawiązania i rozwiązania, wywnioskować możemy, że przez cztery te części mamy rozumieć w tym miejscu: 1. przełom i rozpoznanie, 2. przejście proste, 3. pathos, 4. charaktery. [przypis tłumacza]

czuję całą różnicę (…), niech mi pan wskaże ich podobieństwo — ulubiona zabawa towarzysko-umysłowa ówczesnych salonów. [przypis tłumacza]

Czułem już mgliście (…) złagodziło ból — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

czulent — jednodaniowa potrawa szabasowa składająca się z mięsa wołowego, kartofli, kaszy perłowej, czasem śliwek i innych przypraw, tradycyjnie spożywana przez Żydów aszkenazyjskich na obiad. [przypis tłumacza]

czulent — jednodaniowa potrawa szabasowa składająca się z mięsa wołowego, kaszy perłowej i ziemniaków. Garnek z tą potrawą wstawiano do pieca już w piątek, bo w sobotę nie wolno rozpalać ognia. [przypis tłumacza]

czulentowy — związany z czulentem, tradycyjną potrawą żydowską. [przypis tłumacza]

czwarta monarchia — Dn 2. [przypis tłumacza]

czworobok — castra quadrata, niekiedy tertiata, co oznacza prostokąt o 1/3 dłuższy niż wynosiła szerokość. [przypis tłumacza]

czy Arnauld stał się winnym zuchwalstwa — Arnauld, ur. w r. 1612 w Paryżu, został w 1641 r. doktorem Sorbony i zażywał wysokiej opinii dla swej nauki i pobożności. W czasie gdy wszczęły się spory o łaskę, przechylił się na stronę jansenistów, ściągając na siebie czujną nieprzyjaźń jezuitów. Listy, o których mowa, napisał z okazji sporu między jednym z proboszczów paryskich a księciem de Liancourt, któremu odmówiono rozgrzeszenia z powodu jego styczności z Port-Royal. Arnauld, potępiony przez Sorbonę i przez Rzym, musiał się ukrywać, aż do r. 1668, w którym to czasie nastało jak gdyby zawieszenie broni. W r. 1679, wskutek nowego zaognienia sporów, musiał uchodzić do Holandii, skąd dalej prowadził zaciętą wojnę przeciw jezuitom. Umarł w r. 1694. [przypis tłumacza]

czy by nie było mniej dotkliwe paść z ręki człowieka miotanego gniewem, niż być sumiennie zasztyletowanym przez ludzi tak nabożnych — komentatorowie przytaczają tu ustęp z Summa lib. 5, cap. 6, n. 17, p. 738, „Wolno jest postronnemu człowiekowi zabić króla, jeżeli ów jest tyranem i jeżeli inaczej nie można go usunąć”. Toż samo de rege et reg. instit.: „Nie popełnia się najmniejszego grzechu, zabijając króla, o ile to jest powszechnym życzeniem”. [przypis tłumacza]

czybyście nie urządzili wyprawy, jak na Eubeję — w r. 357 pod wodzą Tymoteusza, by uwolnić wyspę od Teban; Demostenes wyekwipował własnym kosztem okręt na tę wyprawę, jak potem jeszcze dwa razy: na Hellespont i na Bizancjum. Druga wyprawa na Eubeję w r. 348 nie powiodła się; Demostenes ostrzegał przed nią, ale wziął w niej udział. [przypis tłumacza]

Czy chleb jadam ciemny, jasny lub może żółtawy? — purpureum panem soleam ego esse an luteum — Zirytowany Menechmus zaczyna kpić z lekarza i jego pytań. [przypis tłumacza]

Czyczykow — bohater słynnej powieści Gogola Martwe dusze. [przypis tłumacza]

Czy dusza nie jest gościem (…)? — Częstując gościa jedzeniem, Hilel wzmacniał jego ciało, w którym była dusza. [przypis tłumacza]

czy i nad pytaniem, co to takiego jest dobro, nie należy się w podobny sposób zastanawiać? — to znaczy, że „dobro”, tak jak „piękno”, są pojęciami względnymi; absolutnego, bezwzględnego dobra (piękna) nie ma. Jest to protest Ksenofonta przeciw platońskiej nauce o ideach. Też definicje pobożności i sprawiedliwości, z pomieszaniem pojęć prawny: sprawiedliwy, z przeoczeniem w pobożności wszystkiego poza kultem i oddawaniem czci bogom w myśl przepisów, niezgodne są z zapatrywaniami głębszego myśliciela Platona, a z pewnością i historycznego Sokratesa, skazanego za „bezbożność”, choć był naturą na wskroś pobożną. [przypis tłumacza]

czy istotnie cała intryga „Zemsty” opiera się na fabule „Żołnierza” Plautowskiego — Tadeusz Sinko, Genealogia kilku typów i figur A. Fredry, Kraków 1918, s. 14: „Pyrgopolinik, co zakrada się po cudzą żonę (schwytany, twierdzi, że uważał ją za wdowę, V, w. 16), a tymczasem traci kochankę, znajduje się w tym samym położeniu, co Rejent, który zabrał Cześnikowi wdowę, a równocześnie stracił na jego rzecz syna”. Por. s. 13. [przypis tłumacza]

Czy i to wówczas ścierpisz z tak pogodną twarzą? — Tu znów Alcest przycisnął Filinta do muru, zagadując go tak wprost ad hominem; i z kolei Filint wpada po trosze w doktrynę, pragnąc podtrzymać do ostatnich krańców swą filozoficzną obojętność. Albowiem życie u Moliera nigdy nie jest teorią, tylko wciąż żywą i mieniącą się grą charakterów, namiętności, dążeń. [przypis tłumacza]

czy jego działalność piśmiennicza — [jego, tj.] de la Mettriego. [przypis tłumacza]

czy jego działalność piśmiennicza miała swe źródło w zepsuciu osobistym, czy też uległ on potężnemu (…) duchowi czasu — [Friedrich-Albert Lange,]Historia filozofii materialistycznej. [przypis tłumacza]

Czy jeśli skoczymy w odmęty morza, możemy liczyć na wieczne życie na tamtym świecie? — samobójstwo jest u Żydów wielkim grzechem. [przypis tłumacza]

Czy jest jakiś ogień sam dla siebie (…) czy też to wszystko, co widzimy, i te inne rzeczy, które za pośrednictwem ciała spostrzegamy, jedynie tylko taką prawdę posiadają, a poza tym nie istnieją nigdzie w żaden sposób — Porównaj: Parmenides, rozdz. IV. [przypis tłumacza]

Czy jest jedna Afrodyta, czy dwie — w Sympozjon Platona (rozdz. VIII) rozróżnia Pauzaniasz, jeden z biesiadników, dwie Afrodyty: Niebiańską i Gminną. [przypis tłumacza]

Czyliż (…) podoba? — Od pierwszych słów Celimena, ten pierwowzór „wielkich zalotnic” późniejszego teatru, staje przed nami jak żywa. Świadoma swej siły wobec Alcesta, pewna, iż za lada czulszym spojrzeniem znajdzie się u jej stóp, igra z nim swobodnie, udając, od niechcenia zresztą, niewiniątko. [przypis tłumacza]

Czym ci jasno przedstawił, czy mam rzec inaczej? — cytat z Eurypidesa Hipsipili. [przypis tłumacza]

Czy mógł się rys, wspólny wszystkim Sokratykom wytworzyć bez wpływu mistrza? — Arystofanes Ptaki w. 1282 powiada wyraźnie, że kto tylko w Atenach był Spartofilem, ten „sokratesował”. [przypis tłumacza]

Czym oślepiał faryzeuszów — Łk 13, 14. [przypis tłumacza]

czymże będzie ciemność — Mt 6, 23. [przypis tłumacza]

Czymże jednak w końcu jest prawo? Dopóki będziemy zadowalać się podkładaniem pod to słowo metafizycznych jedynie idei… — ustęp ten zwrócony jest przeciw Monteskiuszowi, który, choć w I księdze Ducha praw bada różne znaczenia słowa prawo, nie daje dokładnej definicji prawa państwowego i zdaje się je wiązać z prawem natury. Według Russa, prawa przyrody nie są prawami w znaczeniu normatywnym. Również prawo natury, jako biorące za punkt wyjścia metafizyczną naturę człowieka, nie może służyć za podstawę logiczną praw, którymi się rządzą społeczeństwa. Prawo społeczne jest czymś odrębnym i samoistnym, i by je zdefiniować, należy dokładnie określić, jaką ma mieć formę i treść. [przypis tłumacza]

czymże ty się szczycisz, Sokratesie? (…) Rajfurzeniem — myśl głębsza prostackiego tego wyrażenia jest taka: Sokrates pośredniczy przy zawieraniu znajomości między kochanką-filozofią a jej wielbicielami. Obecni tego nie rozumieją i są zaciekawieni ogromnie. Sokrates czasem pozwalał sobie na wyrażenia mniej odpowiednie w dobrym towarzystwie. [przypis tłumacza]

Czym (…) żyje to społeczeństwo (…) dowcipem — staropolskie słowo dowcip, tak dobrze oddające francuskie ésprit, zwyrodniało, ścieśniło się w nowoczesnej polszczyźnie w pojęcie żartu, konceptu; w ten sposób dla wyrażenia dawniejszego pojęcia powstała luka trudna do zapełnienia. [przypis tłumacza]

Czyńcie dzieła godne pokuty — por. Mt 3, 8. [przypis tłumacza]

Czyńmy pokutę, aby przekonać się, czy przypadkowo nie ulituje się — Jon 3, 9. [przypis tłumacza]

Czyń wszystkie rzeczy wedle wzoru, jaki ci ukazano na górze — Por. fragm. 673. [przypis tłumacza]

czynią je przedmiotem (…) sztuki — uzupełnić: „lekarskiej”. [przypis tłumacza]

Czy nie wiesz, że koniec świata się zbliża? (…) Antychryst się już urodził — Mniemanie rozpowszechnione w XV. stuleciu. [przypis tłumacza]

czyni Montaigne'a (…) człowiekiem innej epoki — W oryginale Montaigne'a daje się to uczuć jeszcze wyraźniej niż w polskim przekładzie, w którym tłumacz starał się ułatwić czytelnikowi zadanie, zbliżając do nas język, a zwłaszcza budowę zdania. [przypis tłumacza]

Czyniono to także z wierszami zupełnie innego typu metrycznego — np. z tzw. czterotaktowymi wierszami, będącymi wytworem rodzimej staroangielskiej metryki, której zasadą było, że ilość nieakcentowanych zgłosek jest zupełnie obojętna. [przypis tłumacza]

Czy od chwili obecnej aż do osiągnięcia Przebudzenia — dosłownie: „Czy od obecnego ciała aż do osiągnięcia ciała buddy”. [przypis tłumacza]

Czy od chwili obecnej aż do osiągnięcia Przebudzenia — dosłownie: „Czy od twego obecnego ciała aż do osiągnięcia ciała buddy”. [przypis tłumacza]

Czy odważycie się, wy, dworować sobie z edyktów królewskich (…) — Aluzja do kazuistycznych rozróżnień, które atakuje w Prowincjałkach (VII, o pojedynkach). [przypis tłumacza]

Czy on o panią nie jest zazdrosny. — Doryna wprowadza tu nowy motyw, zdwajając obudzone już zainteresowanie osobą Tartufa. [przypis tłumacza]

czy pan lubi obrazy — Diderot był znakomitym znawcą sztuki i właściwym twórcą krytyki malarskiej. Jego Salons pozostały do dziś dnia interesującym dokumentem tej strony jego twórczości, dla współczesnych zaś każdorazowe ich pojawienie było w Paryżu ważnym wypadkiem dnia. Estetyczne pojęcia Diderota wywarły znaczny wpływ na Lessinga. [przypis tłumacza]

Czy rozwój sztuk i nauk przyczynił się do skażenia czy oczyszczenia obyczajów? — w rozprawie tej występuje Rousseau przeciw cywilizacji, jako źródłu skażenia obyczajów i szczęścia ludzkości. [przypis tłumacza]

Czyś już skończył — Orgon jest, zdaje się, z natury człowiek ograniczony i uparty (nieodrodny syn swej mamusi, tak jak ją poznaliśmy); od czasu zaś jak dostał się pod wpływ Tartufa, głowa jego stała się iście z kamienia, nie do przebicia. [przypis tłumacza]

Czyś tak kiedy nie tęsknił za świeżą prażuchą? — Heraklesa przedstawiają komicy jako nieskromnego żarłoka. [przypis tłumacza]

Czyś ty oszalał — Słowa brutalne w odniesieniu do poważnego człowieka, jakim jest bądź co bądź Orgon, ale trzeba przyjąć, iż Kleant słucha cały czas Orgona jak człowieka niepoczytalnego, a ten ostatni rys wyprowadza go z równowagi. [przypis tłumacza]

czyste były ręce króla naszego — Ezechiasza, który „oblókł się w wór i wszedł do domu Pańskiego” (2 Krl 19, 1). [przypis tłumacza]

czystej krwi Atenka (ex Athenis Atticis, koniektura Li.) — właściwie: „pochodząca z attyckich Aten”, co oznacza, z podkreśleniem wartości, prawdziwą, rodowitą Atenkę, podobnie jak i dziś przechwala się Rzymianin: son Romano da Roma, lub Paryżanin: je suis Parisien de Paris. [przypis tłumacza]

Czyste reguły ogrodów chan — chiń. Chanyuan qinggui, jap. Zen'en shingi. Autorstwo tekstu przypisuje się chińskiemu mnichowi chan Zhanglu Zongyi (jap. Chōro Sōsaku), który napisał go w latach 1101–1103. Jest to najstarszy tekst traktujący o regułach monastycznych w tradycji chińskiej szkoły chan. [przypis tłumacza]

czystiak — chleb z czystej mąki, bez jakiejkolwiek domieszki. [przypis tłumacza]

czystym złotem filippejskim — złote monety wybite przez Filipa Macedońskiego (360–336 p.n.e.) były w wielkiej cenie. [przypis tłumacza]

czytać potajemnie w nocy Beczki, Wiadra ani Kubła z sentencjami, jeno w biały dzień, w salach Sorbony — Sens tej aluzji, jak zwykle obelżywej, do Sorbony, pozostaje dość ciemny. [przypis tłumacza]

czytał dokładnie książkę Janseniusza i nie znalazł w niej twierdzeń — patrz: Przedmowa tłumacza. [przypis tłumacza]

czytałeś z książki — formułki rytualne; te same czynności przy boku matki-znachorki spełniał w dzieciństwie Epikur; stąd jego nienawiść do religii-zabobonu. [przypis tłumacza]

czytamy o dziewicach milezyjskich (…) — Plutarch, Cnoty kobiet. [przypis tłumacza]

czyta ze zwoju proroctwo — poeta wyszydza, gdzie może, łatwowierność ziomków, którzy zbyt często dawali się brać na wróżby, proroctwa pokątne. Był to po prostu przemysł ówczesnych okultystów, którzy w myśl zasady swojej, vulgus decipi vult… fabrykowali na kopy rozmaite wróżby. Jako towar pierwszorzędny uchodziły wróżby Bakisa, wieszczka najpopularniejszego. [łac. vulgus decipi vult, ergo decipiatur: plebs chce być oszukiwany, więc niech będzie oszukiwany; red. WL] [przypis tłumacza]

Czy to jest gdzie w zwyczaju — Długie ociąganie się z wyznaniem uczuć i trzymanie wielbiciela w niepewności należało do stylu ówczesnej wykwintnisi. Julia d'Angennes, królowa „pałacu Rambouillet”, wytrzymała tak przez 14 lat pana de Montausier. Tego pana de Montausier wymieniano jako jeden z pierwowzorów Alcesta. [przypis tłumacza]