Przypisy

Działanie wspomnianego pierwiastka tłumaczy wszystko (…) włącznie do zadziwiających skutków, wywołanych przez choroby wyobraźni — Autor ulega tutaj skłonności, panującej w w. XVIII, kiedy przypuszczano, że istnieje w mózgu oznaczone miejsce (tzw. „mięsień mózgowy”), skąd biorą początek najważniejsze czynności duchowe. Jest to jak gdyby niewyraźny ślad „pierwiastka poruszającego”, jednocześnie zaś uzmysłowienie pewnej abstrakcji psychologicznej. Zresztą wiadomość o ἑνορμων zawdzięcza de la Mettrie zapewne nie tzw. „pismom Hipokratesa”, lecz Abrahamowi Kaau-Boerhaave'owi, siostrzeńcowi znakomitego mistrza lejdejskiego i autorowi dzieła Impetum faciens dictum Hippokrati (Lugd. Bat. 1745). Nerwy ruchowe i czuciowe, różniące się między sobą pod względem anatomicznym są, według tego badacza, czynnikami wszystkich przebiegów fizycznych i duchowych (actionem motus et sensus fieri per diversos nervos, distinctos plane neque unquam aut usquam confudendos). Czynnikiem życia nie jest jednak ani ciało, ani dusza, jeno trzeci, pośredniczący pierwiastek, mianowicie wspomniane impetum faciens, czyli ἑνορμων Hipokratesa. [przypis tłumacza]

Dział pierwszy w tłumaczeniu kończy się na fragmencie 52 — Fragmenty 53–59 zawierają uwagi stylowe poparte francuskimi przykładami, a tym samym w przekładzie tracące rację bytu. [przypis tłumacza]

dzianet — ein Pferd edler Rasse. [przypis tłumacza]

dziękczynne za nie nabożeństwa i procesje — obchody i pochody osładzały Ateńczykom gorycz położenia. [przypis tłumacza]

Dzięki niebu - Przesilenie Przeminęło już bezpiecznie - I powolne ciała gnicie Już minęło ostatecznie I gorączka, zwana życiem, Przeminęła ostatecznie — fragment utworu Dla Ani (ang. For Annie), którego autorem jest Edgar Allan Poe (1809–1849). Na polski wiersz przetłumaczył Antoni Lange (1862–1929). W szwedzkim oryginale powieści nie ma informacji, z jakiego utworu pochodzi ten fragment, a cytat jest podany po angielsku: Thank Heaven! the crisis - the danger is past, and the lingering illness is over at last - and the fever called „Living” is conquered at last. [przypis tłumacza]

dziękował wojskom za to, że były mu w czasie całej wojny tak oddane… — oratio obliqua, którą Henkel i Clementz zamieniają na oratio recta. [przypis tłumacza]

„Dzieciątko moje, synu, przybywaj…” — prawie dosłowna parodia z Hekaby Eurypidesa w. 172. [przypis tłumacza]

dziecię — τέκνον, filius, Kind (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

dzieci porzucone przez kupców (…) jeńców porzuconych z powodu starości — ze zdobytych miast sprzedawano w niewolę całe rodziny. Kupcy handlujący niewolnikami nie brali ze sobą małych dzieci i starszych ludzi, jeżeli widzieli, że transport się nie opłaci. Porzucali więc dzieci w obozie, zostawiali i starców, a odjeżdżali z towarem, który rokował pewny zysk. [przypis tłumacza]

Dzieła filozoficzne (…) 1751 (…). Wydanie to należy dziś (…) do rzadkości bibliograficznych — Bibliographie Instructive (rozdz. De la Jurisprudence) powiada o nim, co następuje: „wydanie to jest najbardziej cenione, egzemplarze zaś jego nie należą do pospolitych”. [przypis tłumacza]

dzieło przechodzące najśmielsze nadzieje — prócz dzieła niniejszego znajduje się dokładny opis świątyni Heroda w Starożytnościach XV, XI, 3–5 i w Misznie Midot. „Kościół na kształt zamku, własnymi murami, misterniej i warowniej nad inne obwiedziony. Same krużganki, którymi się otaczał, wyborną dla niego twierdzą”, oto prawie wszystko, co pisze Tacyt (Dzieje V, 12). [przypis tłumacza]

dzieło to — Montaigne ma tu na myśli traktat O dobrowolnej niewoli, którego zamieszczenia, mimo poprzedniej zapowiedzi, uważa za właściwsze poniechać. [przypis tłumacza]

Dzieło to [„Studium o rewolucjach”], owoc gorzkich refleksji nad ludzkością — bieg myśli, jaki nasunęły Chateaubriandowi okrucieństwa rewolucji, pokrewny jest z ideologią bolszewizmu zawartą w utworze Rostworowskiego Miłosierdzie. „Postęp nie istnieje, nie warto robić rewolucji, pragnienie poprawy losu jest złudą, historia kręci się ciągle w kółko”. A przyszłość? Później ujrzy ją Chateaubriand w religii; obecnie odpowiada: „Nie wiem; to, co widzę w historii, to karuzela barbarzyństwa i szaleństwa. Zapewne będzie tak zawsze”. [przypis tłumacza]

dzieło z rodzaju tych, jakie czynił jeszcze nieboszczyk Dedalus — surowe, barbarzyńskie. [przypis tłumacza]

dzielę sąd Izokratesa, który radził Nikoklesowi (…) — por. Isocrates, Oratio ad Nicocles. [przypis tłumacza]

dzielić (…) moralność na czworo — Był to klasyczny podział dawnej filozofii: roztropność, umiarkowanie, sprawiedliwość, siła duszy. [przypis tłumacza]

dzieli nas od króla spławna rzeka Tygrys — Klearch myli się; mógł to być jakiś kanał, a nie rzeka Tygrys. [przypis tłumacza]

dzielnicę dokoła świątyni — τὰ περὶ τὸ ἱερὸν, por. I, VII, 4, uwaga. [przypis tłumacza]

Dzień (…) do połowy swój żywot zakończył — widocznie rzecz dzieje się około południa. [przypis tłumacza]

dzień „pogrzebać” — my mówimy o „zabiciu czasu”, tu jest obraz „pogrzebania” dnia, razem z jego „śmiercią”, „spaleniem na stosie” itd. [przypis tłumacza]

Dzień Postu Estery — po wydaniu przez Hamana dekretu o wymordowaniu Żydów, Estera postanowiła udać się z interwencją do króla Achaszwerosza. Wcześniej jednak czyn ten poprzedziła postem, który jest obchodzony nadal przez pobożnych Żydów. [przypis tłumacza]

dzień (…) przewrotny, przeciwny — dies pervorsus atque advorsus. [przypis tłumacza]

dzień uroczystości Westalek — Dnia 9 czerwca. [przypis tłumacza]

dzierżawcy teatru — Teatr był instytucją państwową, ale przedsiębiorstwem prywatnym. W Grecji, a zwłaszcza w Rzymie, administracja państwowa zachowała wiele form właściwych stowarzyszeniom handlowym i szereg czynności niezbędnych dla państwa załatwiały prywatne kolegia. Przeciwny kierunek, zwany etatyzmem, jest do dziś dnia jeszcze plagą państw źle rządzących się. [przypis tłumacza]

dziesięć i pół tysiąca — μυρίους καὶ πεντακοσίους (N), μυρίους (D). [przypis tłumacza]

dziewiąty dzień miesiąca Aw (Tisza b'Aw) — w tym dniu w 70 r. n.e. Rzymianie zburzyli Jerozolimę wraz ze świątynią. W r. 586 p.n.e. w tym samym dniu miesiąca Aw, król babiloński Nebuchadnezar zburzył pierwszą świątynię jerozolimską. W czasie Tisza b'Aw obowiązuje post taki jak w Jom Kipur. Wszystkie inne posty obowiązują Żydów obojga płci tylko od trzynastego roku życia. [przypis tłumacza]

dziewięć rozkoszy małżeństwa — Les quinze joyes du mariage, tytuł książeczki przypisywanej Antoniemu de la Salle, której pierwsze wydanie ukazało się w r. 1480, w Lionie. [przypis tłumacza]

dzika dziewczyna z Châlons w Szampanii — W w. XVIII obserwowano ze szczególną uwagą ludzi wyrosłych na puszczy, aby z jednej strony zbadać wpływ wychowania na człowieka, z drugiej zaś, aby, jak się spodziewano, rozstrzygnąć tą drogą podstawowe zagadnienia etyki. Dzika dziewczyna z Szampanii odgrywała wówczas wielką rolę w rozważaniach psychologów i pedagogów. De la Mettrie powołał się na nią pierwszy w Historii naturalnej duszy, opierając się na opowiadaniu Marszałka Saskiego (Maurycego Saskiego). Najbardziej szczegółowo opisuje ją Herder w rozdz. IV księgi III Idee zur Philosophie der Geschichte. [przypis tłumacza]

Dziś mają tylko życie, lecz bez jadu gadziny — w opisie Anglii, poprzedzającym kronikę Holinsheda, a napisanym przez Williama Harrisona, słyszymy, że włosień koński, rzucony do naczynia z gnijącą wodą, zaczyna się ruszać i ożywa. Holinshed był głównym źródłem dramatów Szekspira z historii angielskiej. Zabobon o włosieniu musiał mieć różne formy, bo w Shakespeare's England, pomnikowym wydawnictwie przedstawiającym życie angielskie za czasów poety (Londyn 1917), H. Littledale, autor artykułu o folklorze i przesądach, mówi, że włosień, rzucony do strumienia, rzekomo przemieniał się w węgorza. [przypis tłumacza]

Dziś muszę w korne wdawać się układy — z tych słów widać, że Antoniusz nie zdaje sobie sprawy z grozy położenia. Nie wżył się jeszcze w nową sytuację. Sądzi, że mu „układy” i „wybiegi” pomogą. Warto z tym po równać odpowiedź, jaką Cezar daje Eufroniuszowi w scenie następnej. [przypis tłumacza]

dziś nieszczęśliwi Tebanie — przed czterema laty Aleksander Wielki zburzył Teby, pozostawiając jeden dom Pindara nietknięty. [przypis tłumacza]

Dzisiaj ten godny człowiek zostanie mym zięciem — To „dzisiaj”, które nam wydaje się terminem tak nieprawdopodobnym, było w ówczesnej komedii bardzo częste, gdy chodziło o przymus małżeństwa; ale i obyczaj życiowy nie bywał zbyt oddalony od takiego pośpiechu. [przypis tłumacza]

Dziurą straszyli (…) to z prawa, to z lewa — Papież obłożył klątwą króla Franciszka i jego sprzymierzeńców. [przypis tłumacza]

dziw mi (…) daremne zapały — Klitander chce dać do zrozumienia, iż serce Celimeny należy do niego. [przypis tłumacza]

Dziw, że żywisz się kąkolem… — wierzono wówczas (np. Ovid. Fast. I, 691), że spożycie kąkolu szkodzi wzrokowi, a sztukę pisano widocznie w czasie szczególnego spadku cen zboża. [Autorzy starożytni przez lolium rozumieli raczej nie kąkol pospolity (Agrostemma githago), ale inny chwast, życicę roczną (Lolium temulentum), której ziarna są bardzo podobne do ziaren pszenicy i w deszczowych okresach nieurodzaju zakażone grzybem; wówczas ich spożycie powoduje m.in. zawroty głowy oraz zaburzenia widzenia; red. WL] [przypis tłumacza]

dzwony wareńskie — Dzwony w Varennes, tradycyjne w starych opowiastkach, iż w dźwięku ich można było dosłuchać się wszystkiego, co się chciało. [przypis tłumacza]