Przypisy

raban — tytuł wyższy od rabiego. [przypis tłumacza]

Rabbi — Rabbi —- Jehuda ha-Nasi. [przypis tłumacza]

Rabelaisowska figura sędziego — postać komiczna z powieści Gargantua i Pantagruel Rabelais'go (1495–1553). [przypis tłumacza]

Rabi Chija babiloński — rabi Chija przybył do Babilonu. [przypis tłumacza]

Rabi Chijo, ja wykładam swoim uczniom twoją „Misznę” — Rabi Chija był autorem komentarzy do Miszny, pt. Miszna rabiego Chiji. [przypis tłumacza]

rabie (…) recedit — Iuvenalis, Satirae VI, 647. [przypis tłumacza]

Rabini biorą za przenośnię piersi Oblubienicy — W Pieśni nad Pieśniami 4, 5. [przypis tłumacza]

rabin Kimy — Słynny hiszpański rabin w XII wieku. [przypis tłumacza]

rabin — (odpowiedzialny wobec władz) przywódca gminy żydowskiej. Przysługuje mu orzecznictwo w sprawach rytualnych, interpretacja prawa żydowskiego oraz nadzór nad nauczaniem. [przypis tłumacza]

Rachaw — prostytutka, która uchroniła od śmierci zwiadowców Jozuego przed zdobyciem miasta Jerycho. [przypis tłumacza]

rachunek prawdopodobieństwa — W owym czasie zajmowano się wiele teorią prawdopodobieństwa i sam Pascal nad nią pracował; w tej części rozumowania zwraca się zapewne do swoich przyjaciół ze „świata”, którzy wiele oddawali się grze. [przypis tłumacza]

Racibórz (Ratibor). — „Wrocławska prowincya, w podrzędnym trzymając się stanowisku, nie wiele się z swą zamożnością objawiała, mając wkrótce prześcigać inne. Jak Wrocław, tak Głogów, Opole, Raciborz, były w niej grody” (Polska śr. w., T. 2, str. 469). Racibórz, twierdza nad Odrą, posadą bardziej miejsca niż sztuką warowna, na granicy Moraw ówczesnych. [przypis tłumacza]

Raczej pozwoliłbym, aby sprawy moje szły na złamanie karku (…) — Arystoteles, Etyka nikomachejska, IV, 8. [przypis tłumacza]

Racz teraz wydać wyrok! — sześć wierszy nieautentycznych opuściłem. [przypis tłumacza]

rada Platona, aby do swoich sług mówić zawsze tonem pańskim (…) — Platon, Prawa, VI. [przypis tłumacza]

Rada — Rada Państwa składała się z 500 (do Klejstenesa z 400) członków, po 50 z każdej fyli, losowanych spośród obywateli powyżej 30 lat; Wydział Rady, w sile 50 tzw. prytanów, urzędował bez przerwy, na zmiany, po 35–36 dni w ratuszu. Naczelnik miał klucze do archiwum i pieczęć państwową i był właściwie najwyższym urzędnikiem w państwie. [przypis tłumacza]

Rada z ochotą ich skazywała na śmierć — z zawieszeniem demokracji sądy ludowe (heliaja) nie funkcjonują. Sądownictwo kryminalne ma Rada pod przewodnictwem „trzydziestki”, która terroryzuje głosujących, gdyż głosowanie jest jawne, nie tajne jak w demokracji. [przypis tłumacza]

radość, łzy radości, nieznane szczęście — słynny cytat z Myśli Pascala. [przypis tłumacza]

Radość Tory (hebr. Simchat Tora) — ostatni, dziewiąty dzień święta Szałasów (Sukkot), kiedy kończy się czytanie Tory i zaczyna je na nowo. [przypis tłumacza]

Rady, jak uderzyć / Na tę Troję — quo pacto hoc Ilium appelli / velis, ut ferrem abs te consilium, Leo. [przypis tłumacza]

Radżputowie — rycerska kasta hinduska, szczycąca się pochodzeniem od Ksiastriasów (wojowników). [przypis tłumacza]

radził Ksenofontowi, aby poszedł do Delf i zapytał boga względem tej podróży — Sokrates nie mógł odradzać Ksenofontowi, gdyż widział, że jego ochota i zdolności ciągną go w tę stronę. Ale nie chciał mu dać rady, która by była tylko głośnym powtórzeniem własnych myśli Ksenofonta. Jeśli Ksenofont chce jechać, to niech nie ma wymówki, że poradził mu to Sokrates. Dał mu więc radę, by spytał wyroczni. I Sokrates, i Ksenofont uznają powagę wyroczni. Na wypadek oskarżenia zdanie wyroczni u pobożnych Ateńczyków to wcale pewna obrona. Rada więc nauczyciela nie była wykręceniem się od odpowiedzi na pytanie, lecz najlepszą i najuczciwszą radą, na jaką mógł się zdobyć w danych stosunkach. Ksenofont wyraźnej zbrodni przeciw ojczyźnie nie popełnia, gdyż stan wojenny już się skończył. [przypis tłumacza]

Rafia — Ῥάφεια, miasto nadmorskie Palestyny dziś Bir-Refa [ob. Rafah, 30 km na płd. od miasta Gaza, przy granicy z Egiptem], p. I, IV, 2, uwaga. [przypis tłumacza]

Ragier — znany opój; „Wielki kubek” — oberża pod tym godłem. [przypis tłumacza]

ragt — eigentl. brennt. Nach dem Ritus der römisch-katholischen Kirche wird dem Sterbenden eine brennende geweihte Kerze in die Hand gegeben, die, sobald das Leben ausgehaucht worden, verlöscht wird. eigentl. brennt. Nach dem Ritus der römisch-katholischen Kirche wird dem Sterbenden eine brennende geweihte Kerze in die Hand gegeben, die, sobald das Leben ausgehaucht worden, verlöscht wird. [przypis tłumacza]

Rajmund Lulle — również głośny mistrz sztuk tajemnych w XIV w. [przypis tłumacza]

Rajmund Sebond — hiszpański lekarz, teolog i filozof zażywający wzięcia w pierwszej połowie XV wieku (około r. 1430). Traktat jego O teologii naturalnej ukazał się w druku w Strasburgu w r. 1496. [przypis tłumacza]

Rakiet — Profesor na fakultecie prawnym w Poitiers. [przypis tłumacza]

Rakoczy — Rakoczy, książę Siedmiogrodu, wzniecił na Węgrzech powstanie przeciw Austrii; pobity w końcu, schronił się do Turcji, gdzie umarł w r. 1735. [przypis tłumacza]

Raleigh, Walter (1552–1618) — awanturniczy podróżnik angielski. [przypis tłumacza]

Rambam (Majmonides) — skrót imienia rabi Mosze Ben Majmon (w Polsce znanego jako Majmonides), średniowiecznego filozofa racjonalisty oraz wybitnego lekarza. [przypis tłumacza]

Rameau, [Jean-Philippe (1683–1764)] — słynny muzyk francuski w XVIII w. [teoretyk muzyki i kompozytor, jego pierwsza opera, Hippolyte et Aricie, wystawiona 1 października 1733, odniosła wielki sukces, a swoim nowatorstwem formy zapoczątkowała ożywiony spór krytyków; red. WL]. [przypis tłumacza]

Rameau, [Jean-Philippe] (1683–1768) — najwybitniejszy muzyk francuski XVIII wieku. [przypis tłumacza]

ranken — Die ukrainische Landschaft ist von dem Dichter durchgehends mit großer Naturwahrheit und mit meisterhaftem Pinsel gezeichnet. Um dem Schein von Widersprüchen zu begegnen (vgl. Anm. zu V. 861), bemerke ich hier ein für allemal, daß der Charakter des weiten Steppenlandes, das sich vom Fuße der Karpaten bis in das Innere von Asien erstreckt, ein sehr wechselnder ist. Die Strecke vom Don bis zu den Donaumündungen wird die gute Steppe genannt. Hier bedeckt die schwarze Ackerkrume den größten Teil des Bodens; aber Sträucher und Gebüsche kommen auch hier nur an den Ufern der Flüsse vor, weil dicht unter der Humusdecke eine Schicht Muschelkalk lagert, die jeden Baum, sobald seine Wurzeln dorthin gelangen, absterben macht. [przypis tłumacza]

rapsodowie — byli to zawodowi deklamatorzy, głównie poematów Homera. Platon przedstawia w dialogu pt. Ion rapsoda bardzo zarozumiałego, ale też i niesłychanie głupiego. Ponieważ Ion należy do najwcześniejszych pism Platona, mamy prawo przypuszczać, że Ksenofont korzysta z myśli rozwiniętych w owym dialogu. [przypis tłumacza]

rapuitque (…) artus — Lucretius, De rerum natura, IV, 151. [przypis tłumacza]

Rari (…) Nili (łac.) — „Zacnych na świecie niewielu: ot, tylu,/ Ile bram w Tebach albo ujść jest Nilu” (Iuvenalis, Satirae, XIII, 26; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Rarum est enim ut satis se quisque vereatur (łac.) — Quint. X, 7; cyt. u Montaigne, Próby I. 37. „Rzadko się zdarza, aby ktoś miał dość poszanowania dla siebie”. [przypis tłumacza]

Rarum (…) vereatur (łac.) — „Rzadki człowiek, co sam się szanuje przystojnie” (Quintilianus, Institutio oratoria, X, 7; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Rarus (…) Fortuna — Iuvenalis, Satirae, VIII, 73. [przypis tłumacza]

rasza — występny, grzesznik, złoczyńca. [przypis tłumacza]

Raszi — skrót imienia rabiego Szlomo Icchaki (1040–1105), najpopularniejszego komentatora Pisma Świętego oraz Talmudu. [przypis tłumacza]

Ratio (…) aufert (łac.) — „Troskę rozpędza rozum i umiarkowanie,/ A nie modne widoki nadmorskie” (Horatius, Epistulae, II, 25; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

ratował się ucieczką — ἔφυγον (N), ἔφευγον (D). [przypis tłumacza]

raw — wybitny, naczelny rabi. [przypis tłumacza]

Raynal, [Guillaume] (1713–1796) — historyk i filozof; umysł nie pierwszorzędny, ale zręczny i cieszący się wziętością. [przypis tłumacza]

razem z laską sędziowską i kuponem — przy wejściu otrzymywał sędzia kupon; za okazaniem go wypłacano w kasie państwowej honorarium sędziowskie; wynosiło ono w tych czasach około 96 centymów dziennie [dieta sędziowska wprowadzona przez Peryklesa wynosiła dwa obole, później podniesiono ją do trzech oboli; red. WL]. [przypis tłumacza]

razem z nim odpłynąć — czas jego urzędowania kończył się i miał odjechać. Urząd admirała, wyposażony w ogromną władzę, stworzyli Lacedemończycy podczas wojny peloponeskiej. Czas urzędowania wynosił jeden rok, co roku mianowano nowego admirała. [przypis tłumacza]

raz tylko jest u Seklucjana cytowany (…) a mianowicie — wydanie Celichowskiego w Bibliotece Pisarzów Polskich, nr 9, str. 63. [przypis tłumacza]

Razu pewnego podejmował go ucztą (…) i począł się w głos modlić, aby mu dane było po rychłej śmierci Tyberiusza powitać go jako władcę całego świata — wedle Starożytości XVIII, VI, 5 działo się to w innych okolicznościch. [przypis tłumacza]

Réaumur, [René Antoine Ferchault de] (1683–1757) — słynny fizyk i naturalista. [przypis tłumacza]

Réaumur, René Antoine Ferchault de (1683–1757) — znakomity fizyk i naturalista. [przypis tłumacza]

rêves à la Suisse — W Discours sur le bonheur rozwodzi się szczegółowo de la Mettrie nad tym stanem i nad jego związkiem z twórczością poetycką. [przypis tłumacza]

Ready? Ready. (ang.) — Gotowe? Gotowe. [przypis tłumacza]

Re (…) auro (łac.) — „Zaprawdę nieodstępne troski, postrach ludzi./ Nie boją się ni zbroi, ni poświstu grotów/ I śmiało między króle pchają się, mocarzów/ Za nic mając, ani też baczą na blask złota” (Lucretius, De rerum natura, II, 47; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

rebej chasydzki — duchowy przywódca chasydów. [przypis tłumacza]

rebe — tytuł cadyka, także mełameda. [przypis tłumacza]

reb — skrót hebrajskiego słowa rabi, które jest tytułem uczonego, rabina itp. U Żydów wyraz reb przed imieniem własnym oznacza szacunek dla osoby, do której zwracają się oni w ten sposób lub o której mówią. Młodszy wiekiem zawsze tak mówi do starszego. [przypis tłumacza]

reb — tytuł grzecznościowy, odpowiednik polskiego „pan”. [przypis tłumacza]

Rebus (…) potest — Martialis, Epigrammata, XI, 56, 15. [przypis tłumacza]

Recalcitrat undique tutus (łac.) — Wierzga, zewsząd bezpieczny. [przypis tłumacza]

Recta (…) Prometheo — Propertius, Elegiae, III, 5, 7. [przypis tłumacza]

Recte (…) officium est — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, LXXXI. [przypis tłumacza]

redington — płaszcz do konnej jazdy. [przypis tłumacza]

Refren tej ballady: Mais ou sont les neiges d'antan? należy do najsłynniejszych wierszy w literaturze francuskiej [współczesne tłumaczenie brzmi raczej: Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi — Red.WL]. [przypis tłumacza]

Regibus (…) cervix (łac.) — „Nim książę kupi konia, rozkulbaczyć każe./ Bacznie ważąc, czy mimo przepięknej postaci/ Nie ma nóg pozrywanych, by się nie oszukać/ Pozorem, że zad piękny, łeb krótki, kark wzniosły” (Horatius, Satirae, I, 2, 86; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

re (…) gloriantem — Cicero, Tusculanae disputationes, II, 13. [przypis tłumacza]

Regnard — wybitny komediopisarz epoki pomolierowskiej (1655–1709). [przypis tłumacza]

reguła, jaką nam daje — Bóg? [przypis tłumacza]

reiicit (…) percurrit — Vergilius, Aeneida VIII, 387 i Lucretius, De rerum natura I, 33. [przypis tłumacza]

rejent Roguin — [postać występuje też w innej powieści Balzaka; red. WL] Cezar Birotteau. [przypis tłumacza]

„Rejestr pojęć”, w którym usiłowałem oględnie co do pojęć i wyrazów zestawić opracowane przez Spinozę pojęcia, ogarniając też pojęcia złożone — We Francji jest obecnie w opracowaniu staraniem towarzystwa „Société des amis de Spinoza” „Index Spinozanus” na wzór Bonitza „Index Aristotelicus”. zob. „Chronicon Spinozanum” t. IV, 255. [przypis tłumacza]

Religia Beduinów, jako poświadcza pan de Joinville (…) — Joinville, Pamiętniki, 48. [przypis tłumacza]

Religia chrześcijańska polega na dwóch punktach — Adam i Jezus Chrystus; upadek i odkupienie. [przypis tłumacza]

Religia czy filozofia Spinozy (…) zawiera najwznioślejsze hasła nowoczesnych dążności społecznych — Luchaire, przewodniczący Komisji spółpracy umysłowej Ligi Narodów powiedział w swym przemówieniu na zjeździe Societas Spinozana w 1927 r., że nowoczesna teoria spólnoty międzynarodowej wypływa wprost z pojęć Spinozy. [przypis tłumacza]

religia nie jest podstawą bezwzględnej uczciwości z tegoż powodu, z którego ateizm nie wyłącza tej cnoty — Por. Discours Préliminaire de la Mettriego (Oeuvres Philosophiques 1751, s. XXVII–XXVIII) oraz tegoż Essai sur la liberté de produire des sentiments (passim). Podobne wywody znajdujemy jeszcze poprzednio w Pensées sur la comète Bavle'a (rozdział zatytułowany: La theisme ne conduit pas nécessairement à la corruption des moeurs), w drugiej zaś połowie w. XVIII spotykamy te myśli w Systemacie Natury Holbacha (L'atheisme est il compatible avec la morale?). [przypis tłumacza]

Religię żydowską inaczej trzeba uważać w tradycji świętych ksiąg (…) — Pwt 31, 11. [przypis tłumacza]

rem (…) probantium — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 102. [przypis tłumacza]

Rem viderunt, causam non viderunt (łac.) — „Widzieli rzecz, nie widzieli przyczyny”. Św. Aug. Contr. Jul. Pelag. IV, 60: Rem vidit, causam nescivit. [przypis tłumacza]

Renaud — ulubiona bohaterska postać francuskiej legendy. [przypis tłumacza]

Rerum (…) finium — Cicero, Academica, II, 29. [przypis tłumacza]

Res (…) est — Attius u Cycerona: Cicero, De divinatione, I, 22. [przypis tłumacza]

Respice enim quam nil ad nos anteacta vetustas (…) (łac.) — „Bacz też na to, jak cała przeszłość dla nas niczym,/ w której byliśmy niczym…” (Lucretius, De rerum natura, III, 985; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Responde, ne respondeas (łac.) — Prz 26, 4–5: „Odpowiadaj, nie odpowiadaj”. [przypis tłumacza]

ressaldar (z hind. risalah: szwadron, chorągiew) — rotmistrz w pułku rekrutującym się z krajowców. [przypis tłumacza]

Res (…) servant — Lucretius, De rerum natura, V, 921. [przypis tłumacza]

reszta Peloponezyjczyków, z wyjątkiem Argiwów — przed Spartą było Argos najpotężniejszym państwem na Peloponezie i niechęć do Sparty oraz niezaspokojoną ambicję zachowało na zawsze. Po pokoju Nikiasza w 421 r. kończącym pierwszy okres wojny peloponeskiej Argiwowie, niezadowoleni z takiego wyniku, tworzą trójprzymierze z Argos, Mantinei (w Arkadii) i Elidy i osobno zawierają w 420 r. stuletnie przymierze z Atenami, z obowiązkiem orężnej pomocy na wezwanie atakowanego państwa. Nie wzrośli Argejczycy skutkiem tego związku w potęgę, jak się spodziewali, jednak nie złamali układu. [przypis tłumacza]

reszta wojska, zjadłszy śniadanie i złożywszy płynne ofiary — wódz złożył ofiarę krwawą; żołnierze przy śniadaniu wylali bogom libację jako ofiarę bezkrwawą. Do ofiar bezkrwawych należą pierwociny owoców, placki z miodem, libacje z wina, miodu, mleka lub oliwy. [przypis tłumacza]

Resztę żywiołów moich… — w tym zwrocie przebija się stara teoria Empedoklesa [filozofa greckiego z V w. p.n.e.], że wszystko, a więc i człowiek, składa się z drobnych cząstek czterech żywiołów. [przypis tłumacza]

retorycznie — σοφιστικῶς ἀναγράφουσιν: „opisywali sofistycznie”. Tłumacz łaciński: sophistarum more [pominięto odpowiedniki w przekładach na niemiecki i rosyjski; red. WL]. [przypis tłumacza]

rewindykacji „jednego z najbardziej pohańbionych imion w historii literatury” — [Friedrich-Albert Lange o de la Mettriem, por.] Historia filozofii materialistycznej w przekładzie Aleksandra Świętochowskiego, t. I, s. 296. [przypis tłumacza]

Reza — Ῥῆσα (var. Θρῆσα). [przypis tłumacza]

Rhedarum (…) flexu — Iuvenalis, Satirae III, 236. [przypis tłumacza]

Rheni (…) aequat — Lucretius, De rerum natura, V, 289. [przypis tłumacza]

Richardson — głośny współcześnie powieściopisarz angielski (1689–1761). [przypis tłumacza]

Richardson [Samuel] (1689–1761) — twórca nowożytnej powieści angielskiej, autor Klarysy Harlowe, Pameli, Grandissona etc. [przypis tłumacza]

Ridentem (…) vetat — Horatius, Satirae I, 1, 24. [przypis tłumacza]

Rides (…) olere (łac.) — „«Nie pachniesz niczym», przyganiasz mi z dumą:/ Bo lepiej niczym, niż pachnąć perfumą” (Martialis, Epigrammata, VI, 55, 4; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Rieuwertsz i Jelles zajęli się wydaniem wszystkich pism Spinozy — Ci, a nie inni, jak stwierdził Gebhart, Spinoza. Opera, t. II, 314. [przypis tłumacza]

riksza (z jap. dżin-riki-sza: wóz o sile ludzkiej) — lekki wózek dwukolny, zazwyczaj kryty, używany w Japonii, Chinach, Syberii wschodniej i Indiach. [przypis tłumacza]