Przypisy

ściął ośmdziesiąt — przy gromadnem traceniu buntowniczych strielców (dawna gwardia carska) w r. 1700; własnoręczne ścinanie głów ludzkich było dla Piotra W. ulubionym sportem, któremu często oddawał się po pijanemu. [przypis redakcyjny]

ściana — tu: strona. [przypis redakcyjny]

Ścieki — słynne kanały paryskie, długości (w r. 1878) ok. 800 km, tworzą rozległą sieć podziemnych korytarzy; ówcześnie stanowiły najwyższe osiągnięcie techniki w tej dziedzinie. [przypis redakcyjny]

ścienie (starop. forma) — zamiast: ścianie, por. pieśń II zwr. 60. [przypis redakcyjny]

ścierać się (daw.) — [tu:] współzawodniczyć. [przypis redakcyjny]

ścierać się z kim (starop.) — współzawodniczyć. [przypis redakcyjny]

ścierki ich — korekty Dnia Dzisiejszego. [przypis redakcyjny]

ścieśnienie tego prawa [liberum veto] przez sejm z r. 1768 — Sejm 1768 r. wprowadził zasadę większości co do uchwał w przedmiocie materii ekonomicznych, które miały także utrzymywać się w mocy nawet w razie zerwania sejmu. [przypis redakcyjny]

ś[cis]k[a] (…) — miejsce uszkodzone w rękopisie; podobnie inne miejsca zaznaczone wielokropkiem. [przypis redakcyjny]

ścisłość — tu: brak. [przypis redakcyjny]

ścisły (daw.) — oszczędny. [przypis redakcyjny]

ścisły (daw.) — skromny, oszczędny. [przypis redakcyjny]

śkaradne śtuki (gw.) — szkaradne sztuki (tj. kobiety). [przypis redakcyjny]

śkło (daw.) — szkło. [przypis redakcyjny]

Śladkowski, Piotr — herbu Jastrzębiec. [przypis redakcyjny]

ślad skijanizmu — towianizmu. [przypis redakcyjny]

ślad tej administracji dochował się w rekognicji Jana Izdbickiego (…) jako „od IMP. Piotra Kochanowskiego, sekretarza JKMci, administratora natenczas Usczkiego (…) jurgielt odebrał” — [por.] Wierzbowski, Materyały, s. 47. [przypis redakcyjny]

Ślaski i Wilczek — pierwodruk w piśmie „Podoficer” (Warszawa, marzec 1925 r. Nr. 1). W skróconym wywodzie myśl tej odezwy powtórzona została w artykule „Nowa Warszawa” (wcielonym do zbioru Bicze z piasku, Warszawa, 1925). [przypis redakcyjny]

śledząc niemieckich obrotów — dziś popr. z B.: śledząc niemieckie obroty; obroty: zmiany szyków oddziałów wojsk. [przypis redakcyjny]

Ślepa chciwości! bezrozumny gniewie — W piątym kręgu widzieliśmy karę gniewu pochodzącego z niepowściągliwości: tu mowa jest o tych, którzy przez ślepą namiętność z rozmysłu dopuścili się gwałtu. [przypis redakcyjny]

ślepe oczko — Prażmowski. [przypis redakcyjny]

śleper (z niem.: Schlepper) — robotnik w kopalni podwożący węgiel lub rudę pod windę. [przypis redakcyjny]

ślepe skały — skały, których nie widać. [przypis redakcyjny]

Ślepym bełtem — okrągłą kulą, a nie ostrą strzałą; dowcip zagadki polega na jej dwuznacznym rozwiązaniu: na pierwszy rzut oka chodzi tu o zadek, naprawdę o broń palną. [przypis redakcyjny]

ślepy strumień — ten sam, jaki przez poetów wychodzących z piekła, słyszanym był tylko, ale nie widzianym. [przypis redakcyjny]

ślicie — dziś popr. forma trybu rozk.: ślijcie; przed Wysoką Portę turecką. [przypis redakcyjny]

ślifirz (z niem.) — poprawnie: szlifierz; tu: wałęga, próżniak. [przypis redakcyjny]

śliże — litewska nazwa drobnych ciasteczek, podawanych z utartym na miodzie makiem (danie wigilijne). [przypis redakcyjny]

ślizamy (starop.) — ślizgamy. [przypis redakcyjny]

Śliznął się grzbietem do drugiego kręgu — Przypomnijmy, że poeci znalazłszy most złamany, który ich do szóstego Tłumoka, czyli jamy wąskiej miał przeprowadzić, zeszli w dół z tamy na upewnienie szatanów, że dalej most cały znajdą. Pochyłością tej tamy oddzielającej oddział piąty od szóstego i w głąb tegoż oddziału spuszcza się Wergiliusz z poetą; bo tam szatani już ich nie dościgną, którym nie wolno przekroczyć przeznaczonych miejsc dla ich straży. Dla obłudników stosowne zabarwienie, kaplice zewnątrz jak złoto lśniące, wewnątrz ołowiane. [przypis redakcyjny]

ślózem (daw.) — na ukos, pochyło. [przypis redakcyjny]

ślubić — zaręczyć. [przypis redakcyjny]

ślub (starop.) — [tu:] wotum [z łac. votum]; [tj. przedmiot służący do ofiarowania w świątyni, ofiara dziękczynna; w chrześcijaństwie najczęściej w formie krzyżyka, różańca, obrazka a. figurki Matki Boskiej, ryngrafu itp.; red. WL]. [przypis redakcyjny]

ślubuięć za to (starop.) — ślubuję [ci] na to. [przypis redakcyjny]

ślub wolny (starop.) — słowo, dane przez człowieka, na wolności (nie w więzieniu) zostającego. [przypis redakcyjny]

śluzy a. ślozy (daw.) — łzy. [przypis redakcyjny]

śluzy — tu: łzy. [przypis redakcyjny]

śmiechem. [przypis redakcyjny]

śmieją — w wyd. z r. 1870: co się dzisiaj ze mnie tak naśmiewają, poczem bezpośrednio: ubiorą się sami itd. [przypis redakcyjny]

Śmie jeszcze honorowi uwłaczać boskiemu, / Chcąc się za Boga udać (…) aby rozumiano, / Że jej od nieba klucze i od piekła dano — poeta ma zapewne na myśli nadużycia, jakich się dopuszczano z odpustami. [przypis redakcyjny]

śmierć będę znał szczęśliwą (starop.) — będę uważał [śmierć] za szczęśliwą; na wzór łacińskiej konstrukcji podwójnego accusativu. [przypis redakcyjny]

śmierć drugą — Śmierć druga jest to śmierć wieczna ducha, która zakończy cierpienia cielesne potępionych. Następujące słowa odnoszą się do dusz w czyśćcu. [przypis redakcyjny]

Śmierć lub to wszystko, co mi losy rzucą… — poeta przepowiada rodzaj własnej śmierci („płuce ogniem pożarte”). [przypis redakcyjny]

śmierć nam należy — śmierć nas dotyczy (liczymy się z nią i nie gardzimy nią; por. współczesne wyrażenie: coś się należy komuś). [przypis redakcyjny]

śmierć (…) Rzymie (…) uwolni ciebie od cudzołożnika — Ksiądz Grangier, pierwszy tłumacz Dantego jeszcze za czasów Henryka IV, powiada: „Zdaje się poeta w tym wierszu przepowiadać bliską śmierć Bonifacego VIII i nazywa tego złego papieża cudzołożnikiem, ponieważ swoim złym przykładem psuł prawdziwą Oblubienicę Bożą, jaką jest Św. Kościół Chrystusowy”. [przypis redakcyjny]

śmierć tego uderza (…) Bóg nie powierza — Usa Lewita zapomniał przykazania, ażeby Lewici nie dotykali arki przymierza, i chciał ją podtrzymać w chwili, gdy wóz ciągnący arkę groził wywrotem: za co bezpośrednio padł na miejscu rażony nagłą śmiercią. [przypis redakcyjny]

Śmierci podległy nieśmiertelne uznawca twarzy rozeznawał — przekładnia, zamiast: śmierci podległy uznawca nieśmiertelne twarzy rozeznawał; do przekładni dochodzi gra wyrazów: „śmierci podległy” i „nieśmiertelne”. [przypis redakcyjny]

śmiertelna [szabla] (starop.) — śmiertelny raz zadająca. [przypis redakcyjny]

śmieszna — śmieszności. [przypis redakcyjny]

śmiga — skrzydło wiatraka. [przypis redakcyjny]

śniat (daw.) — kłoda. [przypis redakcyjny]

śniat — kłoda. [przypis redakcyjny]

śniat — kloc. [przypis redakcyjny]

śniat — pień, kłoda. [przypis redakcyjny]

śnieg na górach (…) Gdy tchnie słowacki wiatr, nagle twardnieje — Wiatr wiejący z północy, od ziem słowackich ku półwyspowi apenińskiemu. [przypis redakcyjny]

śniegu sromotę działały (starop.) — przynosiły wstyd śniegowi. [przypis redakcyjny]

śnieżna kiść — płatek. [przypis redakcyjny]

śpica — wierzchołek. [przypis redakcyjny]

śpiewaczki mityleńskiej — Safony, lirycznej poetki greckiej (ur. ok. 600 r. p.n.e.); z tej to mogiły — widocznie zapuszczonej czy zrujnowanej. [przypis redakcyjny]

Śpiewa go moje tragiczne poema — Eneida wspomina o Eurypilu. Dante według swej teorii o stylach: tragicznym, komicznym i elegijnym, nazywa Eneidę tragedią. [przypis redakcyjny]

śpiewając dobro — Niektórzy komentatorzy pod wyrazem „dobro” rozumieją samego Boga. Inni, cesarską powszechną monarchię, która według opinii politycznej Dantego postanowiona jest od Boga dla powszechnego pokoju świata. Ponieważ błogosławione światła, jak zobaczymy niżej, wyobrażają symbol orła, symbol cesarstwa, to ostatnie przypuszczenie najwięcej ma ze sobą prawdopodobieństwa. [przypis redakcyjny]

Śpiewaj nam Matroszę, lub Nataszę, radost' naszę, sułtàn, parkét, szpory — poeta wyśmiewa zarzucony obecnie w pieśniarstwie rosyjskim zwyczaj opiewania miłostek, kit huzarskich, posadzkowych popisów, brzęku ostróg itp. [przypis redakcyjny]

Śpiewa mu głośno wicher — „loud sung the wind above” (Korsarz II, 7). [przypis redakcyjny]

śpiewano: Ciebie, Boże, chwalmy — Dusze wewnątrz czyśćca, poza jego bramą będące, opiewają hymn pochwalny św. Ambrożego, dziękując Bogu, że ich samych i dwóch poetów w miejsce oczyszczenia wprowadzić raczył. [przypis redakcyjny]

śpik (gw.) — malec; [śpioch; red. WL]. [przypis redakcyjny]

śpis — włócznia, oszczep, dzida. [przypis redakcyjny]

śpiżany (daw.) — spiżowy. [przypis redakcyjny]

śpona — szpon, pazur ptasi. [przypis redakcyjny]

średnią drogą — stopniem pośrednim. [przypis redakcyjny]

Śreniawa — herb, czerwona rzeka w białym polu. [przypis redakcyjny]

Śreniawa — herb Pisarskich, rzeka Śreniawa. [przypis redakcyjny]

śród gmachów — gmach, tu w dawniejszym znaczeniu (z niem.): komnata. [przypis redakcyjny]

śród piersi mu przeszył — „Śród” zamiast rzeczownika: środek, potrzeba uważać jako przypadek czwarty, zależący od słowa czynnego „przeszył”. [przypis redakcyjny]

śród tych płomieni jednego włosa żar ci nie wyleni — To jest płomień święty, który nas czyści, może wprawdzie nas dręczyć, ale nie zniszczyć. [przypis redakcyjny]

Środek proponowany jest jedyny; jest prosty i musi być skuteczny. Dziwne, że przed „Umową społeczną”, w której go podaję… — por. Umowa społeczna III, 10: „Nie wystarcza, żeby naród zgromadzony ustalił raz ustrój państwa, nadając sankcję ogółowi praw; nie wystarcza, by ustanowił rząd wieczysty, względnie by załatwił raz na zawsze wybór urzędników: poza nadzwyczajnymi zgromadzeniami, jakich mogą wymagać nadzwyczajne wypadki, powinny być zgromadzenia stałe i periodyczne, tak, by nic nie mogło znieść ich czy też odroczyć, a to w ten sposób, by w oznaczonym dniu prawo zwoływało lud i by do tego nie było trzeba żadnego formalnego zwołania. Ale poza tymi zgromadzeniami, uprawnionymi już przez ich datę, każde zgromadzenie narodu niezwołane przez urzędników do tego umocowanych i według przepisanych form winno być uważane za bezprawne, a wszystko, co na nim się zdziała, za niebyłe, nawet bowiem porządek zgromadzania się musi wypływać z prawa. Co się tyczy mniejszej lub większej częstości zgromadzeń prawnych, zależy ona od tylu względów, że niepodobna podać w tej mierze ścisłych reguł. Można tylko ogólnie powiedzieć, że im silniejszy jest rząd, tym częściej winien się pokazywać zwierzchnik”. — W rozdziale zaś 18, pt. „Środki zapobieżenia uzurpacji ze strony rządu”, doradza: „Periodyczne zgromadzenia, o których przedtem mówiłem, mogą zapobiec temu nieszczęściu (tj. uzurpacji), względnie opóźnić je, zwłaszcza gdy nie potrzebują formalnego zwołania; wówczas bowiem książę nie mógłby im przeszkodzić, nie deklarując się jawnie jako gwałciciel praw i wróg państwa”. [przypis redakcyjny]

środek, przydatny do celu owego; zda się, że 800 fr. wystarczą (…) — Trentowski w r. 1847 napisał Wizerunki duszy narodowej (wyszły w Paryżu 1848 r.). W tej pracy, równie jak w poprzednio wydanej przez Trentowskiego Przedburzy politycznej, znajdują się ustępy pióra Z. Krasińskiego. [przypis redakcyjny]

Środkiem Alei — Alei Ujazdowskich. [przypis redakcyjny]

środkowaniem — w kopii Ossol.: przodkowaniem. [przypis redakcyjny]

środopoście — Niedziela Środopostna, trzecia niedziela Wielkiego Postu. [przypis redakcyjny]

śrut — tu: śruta; mąka raz jeden grubo zmielona, nie przepuszczona przez pytle. [przypis redakcyjny]

śrzeżoga — szron, mróz. [przypis redakcyjny]

śrzeżogi i śniegi (starop.) — zimno, mróz. [przypis redakcyjny]

śtreka (z niem.: Streck) — odcinek. [przypis redakcyjny]

świątynia w Karnaku — mieściła się na terenie Teb, najsłynniejszej stolicy starożytnego Egiptu. Ta największa świątynia świata (380 m długości i ponad 100 m szerokości, o 134 kolumnach) była głównym miejscem kultu boga słońca i urodzaju Amona, także opiekuna biedoty. Kapłani świątyni w Karnaku mieli duży wpływ na rządy w państwie, pod koniec drugiego tysiąclecia arcykapłan tej świątyni, został nawet faraonem (pisze o tym Prus w powieści Faraon). [przypis redakcyjny]

świadomy (starop.) — będący świadkiem. [przypis redakcyjny]

świata tego zabawami* — zwykłymi sprawami tego świata. [przypis redakcyjny]

Świat jest moim przedstawieniem (…) I. księga — I, s. 33; Die Vorstellung unterworfen dem Satze vom Grunde: das Objekt der Erfahrung und Wissenschaft. [przypis redakcyjny]

światła zapalało słońce — Słońce, to sam Bóg, Chrystus. Od tego słońca rozpromienia się blask wszystkich duchów błogosławionych, jak według ówczesnej nauki astronomicznej światło gwiazd wszystkich od ziemskiego słońca pochodzi. [przypis redakcyjny]

światłe — jasne, nie czarne. [przypis redakcyjny]

światło, które przed chwilą mówiło — Św. Tomasz z Akwinu. [przypis redakcyjny]

światło rzekło swe ostatnie słowo — Św. Tomasz. [przypis redakcyjny]

światłość cieszyła się — Duch prapradziada poety. [przypis redakcyjny]

Światłość daleko większa jak słoneczna — Światłość anioła mocniejsza była od światła słonecznego, gdy to prosto w samą twarz padało, a w oryginale: per mezzo il naso. Pierwsza światłość padała z góry na czoło poety, jako ze sfery najwyższej. Znaczenie samo z siebie dość jasne. [przypis redakcyjny]

światłość dla mnie jeszcze nowa — Światłość tu mówiąca jest siostrą najnikczemniejszego tyrana Ezzelina da Romano, którego poznaliśmy w Piekle, w pieśni XII, stojącego po sam czubek głowy we wrzącym potoku krwi. Ona za życia bardziej niż powinna poświęcała się miłości ziemskiej. Rialto i Brenta oznaczają położenie zamku, w którym mieszkał Romano. [przypis redakcyjny]

światłość święta i żyjąca — Karol Martel. [przypis redakcyjny]

Światłość świętego Herma — także światełka św. Elma, Eliasza lub Heleny zwane, ukazują się w czasie burzy niekiedy na szczytach masztów, znak dobrej wróżby dla żeglarzy. [przypis redakcyjny]

światłość w kształcie rzeki kryształowej — Obraz tej rzeki świętej wzięty jest z Apokalipsy św. Jana. rozdz. 22, gdzie [Jan] mówi: „I ukazał mi rzekę wody żywota, jasną jak kryształ, wychodzącą ze Stolicy Bożej i Barankowej. Rzeka ta jest symbolem wiecznego zbawienia. Światła, co z niej iskrząc się tryskają i w niej toną, to są aniołowie; kwiaty, jakimi brzeg jej udzierzgany, to są dusze błogosławione”. [przypis redakcyjny]

światłość zaiskrzona — Archanioł Gabriel, anioł zwiastowania. [przypis redakcyjny]

światło, z którego poznałem powieści (…) — św. Tomasz z Akwinu. [przypis redakcyjny]

Świat mnie miał krótko (…) — Duchem tu mówiącym jest Karol Martel, pierworodny syn Karola, króla neapolitańskiego, nazwanego Chromym. [przypis redakcyjny]