Przypisy

karuk — tu: wykrzyk, którym ostrzega się mężczyzn, aby trzymali się z daleka od miejsca, gdzie przejeżdża znamienita dama. [przypis redakcyjny]

karulek a. karolek — roślina, nazywana także anyżem i kminem polnym. [przypis redakcyjny]

karwanierowie — strażnicy przy karetach dworskich. [przypis redakcyjny]

karwasz — połeć, kawał. [przypis redakcyjny]

karwasz (starop.) — naramiennik żelazny. [przypis redakcyjny]

karwasz (z węg.) — naramienniki metalowe. [przypis redakcyjny]

karwasz (z węg.) — tutaj: wyłóg, mankiet rękawicy. [przypis redakcyjny]

karw (starop.) — wół stary, leniwy. [przypis redakcyjny]

karw (starop.) — wół stary. [przypis redakcyjny]

karwy (starop.) — stare woły. [przypis redakcyjny]

Karya — [Karia] kraina w Małej Azji. [przypis redakcyjny]

Karzeł — cesarz Karol Wielki. [przypis redakcyjny]

Karzeł ósmy — Karol VIII Walezjusz, król francuski, zdobył Neapol, lecz wkrótce go utracił, zm. 1498. [przypis redakcyjny]

Karzeł piąty […] idzie brać korony — ma na myśli świetną koronację Karola V w Bolonii 1529 r. [przypis redakcyjny]

Karzeł wtóry, król Sycyliej — Karol II Andegaweński (1254–1305), z przydomkiem „Kulawy”, syn Karola I Andegaweńskiego, król Sycylii od 1285. [przypis redakcyjny]

kasać się (daw.) — porywać się. [przypis redakcyjny]

Kasander — w komedii włoskiej typ naiwnego, odrażającego starca. [przypis redakcyjny]

Kasandra — córka Priama, wieszczka Apollina, branka Agamemnona. [przypis redakcyjny]

Kasa Religii — fundusz, utworzony przez Józefa II ze sprzedaży konfiskowanych od r. 1781 majątków zakonnych w krajach cesarskich, przeznaczony na utrzymanie zwolnionych z klasztorów zakonników i zakonnic, niezdolnych do pracy, oraz na cele dobroczynne; po wybuchu wojny austr.-tur. w r. 1788 cesarz użył tego funduszu na potrzeby wojenne. [przypis redakcyjny]

Kasia — wierna służąca Narcyzy, jeszcze z czasów więzienia w Lublinie. [przypis redakcyjny]

Kassan — król Antiochii, ojciec Erminii. [przypis redakcyjny]

Kassan — król Antiochii, ojciec Erminii; [syn Kassanów: syn Kassanowy, syn Kassana; red. WL]. [przypis redakcyjny]

Kastor i Polluks (mit. rzym.) — synowie Jowisza i Ledy, wsławieni niezwykłą miłością braterską; imiona ich używane są najczęściej jako synonim nierozdzielności dwu osób. [przypis redakcyjny]

kastor — kapelusz z sierści bobrowej. [przypis redakcyjny]

Kastylion — Baltazar Kastylione, autor dzieła Il cortegiano (Dworzanin), które przerobił nasz Górnicki. [przypis redakcyjny]

kaszemirowy — dziś popr.: kaszmirowy; zrobiony z delikatnej, szlachetnej wełny. [przypis redakcyjny]

Kaszewski, Kazimierz (1825–1910) — krytyk literacki, filolog i tłumacz, szczególnie cenne były jego przekłady dramatów Aischylosa i Sofoklesa. [przypis redakcyjny]

kaszlają — popr.: kaszlą a. pokasłują. [przypis redakcyjny]

kaszmir — miękka tkanina z wysokogatunkowej wełny kóz kaszmirskich (Azja). [przypis redakcyjny]

kasztan — nazwa psa wzięta od kasztanowatej maści (dawana zazwyczaj koniom). [przypis redakcyjny]

kasztelan bełski — Jan Aleksander Myszkowski. [przypis redakcyjny]

kasztelan gnieźnieński — Aleksander Sielski; w r. 1674 marszałek izby poselskiej. [przypis redakcyjny]

kasztelan krakowski — Warszycki, Stanisław (1599–1681) herbu Abdank, wojewoda mazowiecki, potem kasztelan krakowski; służył radą i pomocą pięciu królom, pozostając w służbie u dworu przez 50 lat. [przypis redakcyjny]

kasztelan lubelski — Stanisław Słupecki. [przypis redakcyjny]

kasztelan — Mikołaj Firlej mianowany został kasztelanem wiślickim na sejmie Unii Lubelskiej (1569 r.). [przypis redakcyjny]

kasztelan wojnicki — Jan Wielopolski, starosta i wojewoda krakowski, w r. 1661 kasztelan wojnicki; posłował do Wiednia o posiłki przeciw Szwedom. [przypis redakcyjny]

kasztelan zakroczymski — Tomasz Olędzki na Chłędowie. [przypis redakcyjny]

kasztel (daw.) — zamek. [przypis redakcyjny]

kasztelik — zameczek. [przypis redakcyjny]

kasztellik — zameczek. [przypis redakcyjny]

kasztel przedni — kwatera marynarzy na dziobie okrętu. [przypis redakcyjny]

kasztel — zamek. [przypis redakcyjny]

kata — do diabła. [przypis redakcyjny]

Kataj — kraina w północnych Chinach, państwo Galafrona, ojca Angeliki. [przypis redakcyjny]

katajska królewna — Angelika; Kataj, kraina w północnych Chinach, państwo Galafrona, ojca Angeliki; [przypis redakcyjny]

katakumby — duże murowane grobowce, tworzące cmentarz podziemny. [przypis redakcyjny]

katakumby — podziemne cmentarze. Katakumby paryskie są to dawniejsze kamieniołomy, od drugiej połowy XVIII wieku zamienione na zbiorowe cmentarze dla zwłok ekshumowanych z cmentarzy, które zostały zabudowane. Katakumby te tworzą obok kanałów drugie podziemne miasto Paryża. [przypis redakcyjny]

katalepsja (gr.) — zesztywnienie ciała połączone z utratą swobody ruchów w stanach histerii, hipnozy, letargu lub w chorobach psychicznych. [przypis redakcyjny]

katalepsja magnetyczna — w procesie snu magnetycznego (hipnozy) wyróżniano trzy stany: letarg, somnambulizm i katalepsję (czyli specyficzne zesztywnienie mięśni powodujące zastyganie ciała w przypadkowej często pozycji). [przypis redakcyjny]

katalepsja — specyficzne zesztywnienie mięśni powodujące zastyganie ciała często w nienaturalnej pozycji, przy czym niekiedy ciało pozostaje elastyczne, inaczej niż w przypadku śmierci, i daje się odginać, jednak następnie wraca do pozycji, w której zastygło. [przypis redakcyjny]

katalepsja (z grec.) — w medycynie: odrętwienie całego lub części ciała; występuje przy histerii, w letargu, stanach hipnotycznych, przy niektórych chorobach psychicznych. [przypis redakcyjny]

Katalog zbiorów mickiewiczowskich znajdujących się w Muzeum Narodowem w Rapperswilu — znajdujących się w Muzeum Narodowem w Rapperswilu wyszedł w Krakowie 1898 r. w „Sprawozdaniu z zarządu Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu za rok 1898” (Paryż, 1899) czytamy (na str. 27): „Muzeum nasze wydało w roku ubiegłym Katalog zbiorów Mickiewiczowskich. Poprzedzony krótką przedmową pióra p. S. Z., katalog na 76 stronach in 8° zawiera spis wszystkich dzieł, pamiątek, rycin i rękopisów, które znajdują się w tak zwanym pokoju Mickiewicza”. Także i sam katalog opracowany został przez Żeromskiego (o czem informuje Bibljografja rapperswilska Z. Wasilewskiego, ogłoszona w Ruchu Literackim 1927 r., na str. 249). — Zarówno katalog jak przedmowa zostały ostro skrytykowane w „Kwartalniku Historycznym” (1898, str. 868 i n.) przez p. Bronisława Gubrynowicza, co wywołało broszurę obrończą Henryka Bukowskiego, „kustosza i starego sługi Muzeum Narodowego w Rapperswilu” — jak się podpisał. (Odpowiedź Dr. Gubrynowiczowi w obronie Katalogu Zbiorów Mickiewiczowskich w Rapperswilu. Lwów, 1899, str. 7, w ósemce).  Katalog ten nie jest jedyną publikacją bibljotekarską Żeromskiego. Jego pióra są Sprawozdania z zarządu Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu za lata 1894–1896 (o czem również wiemy od Z. Wasilewskiego; por. „Ruch Literacki” 1927 str. 250), napisał też króciutki wstęp do broszurkowego Sprawozdania z działalności i stanu Bibljoteki Publicznej w Zakopanem od dnia 1 stycznia 1912 r. do dnia 1 stycznia 1913 r. (Zakopane, str. 8), poświęcony głównie potrzebom lokalowym tej Bibljoteki. [przypis redakcyjny]

katanki — rodzaj krótkiego ubioru. [przypis redakcyjny]

katarakta — próg rzeczny; występ skalny powstrzymujący przepływ wód, a następnie powodujący ich gwałtowny spadek; rodzaj wodospadu. Określenie „katarakta” stosowane szczególnie w odniesieniu do rzek w Afryce; np. Nilu. [przypis redakcyjny]

katarakta — zmętnienie soczewki ocznej, które można usunąć drogą operacyjną. [przypis redakcyjny]

katartykon (z gr. καθαίρω: czyszczę) — w pierwotnym znaczeniu [termin] służył do określenia lekarstw przeczyszczających; w przenośnym do określenia oczyszczającego wpływu muzyki, śpiewu, poezji (słynna Katharsis Arystotelesa co do wpływu tragedii na umysły). I logikę także uznano za środek oczyszczający umysł nasz z pojęć nieścisłych, niejasnych. Trentowski katartykon przezwał też czyscem, jednoczącym w sobie Kanon (czczewo) i Organon (członiec), a przez wywołanie walki między przeciwnymi sobie pojęciami, czyszczącym je. „Jak ogień złota, tak czyściec ten jest prawdziwości myślenia próbą; on wiedzie do sprawdzianu poznania” (Myślini I, 30). [przypis redakcyjny]

katarynka — instrument muzyczny, zbudowany na zasadzie pokrytego kolcami wałka melodycznego, miechów i piszczałek wprawianych w ruch korbką. Kataryniarze chodzili po podwórkach, grali popularne melodie, na katarynkach umieszczali często papugi, które ciągnęły losy dla osób pragnących za małą opłatą otrzymać wróżbę i wygrać jakiś drobiazg. Katarynki były bardzo popularne w XIX w. i charakterystyczne dla obrazu miast oraz jarmarków w małych miasteczkach. Dziś rzadko je można spotkać. [przypis redakcyjny]

Katarzyna Branicka — młodsza siostra Elizy. [przypis redakcyjny]

Katarzyna (…) zniosła Zaporoża (…) rozboje — Zaporoża okolice tak nazwane od porohów, czyli katarakt Dniepru, kędy osiadłe kozactwo pod panowaniem Polski za czasów Zygmuntów niemałe dla kraju świadczyło przysługi; prześladowane nareszcie od szlachty i jezuitów, w ustawicznych z nimi zatargach przeszedłszy pod panowanie monarchów rosyjskich, na nowo urządzone i na zawsze poskromione. [przypis redakcyjny]

katedry — przyrodni bracia Franciszka byli duchownymi: Zygmunt, kanonik katedry krakowskiej, Wespazjan, biskup kamieniecki. [przypis redakcyjny]

kategoria (z gr.) — tutaj: skwalifikowanie sprawy. [przypis redakcyjny]

kategorie (gr. κατηγορία: oskarżenie na podstawie jakichś dowodów) — stanowiące treść oddzielnego pisma, przyznawanego Arystotelesowi, są to zasadnicze formy orzeczeń o bycie. Jest ich dziesięć; podaję ich nazwy greckie wraz ze średniowiecznym tłumaczeniem łacińskim, oraz przykładami, jakimi je objaśniano: 1) οὐσία albo τί ἐστι (substantia albo quiddítas, istota), np. człowiek, koń; 2) ποσόν (quantum, ilość) np. dwa, trzy łokcie długi; 3) ποιόν (quale, jakość) np. biały, gramatyczny; 4) πρός τι (relatio, stosunek) np. podwójny, połowiczny, większy; 5) πού (ubi, miejsce) np. w Liceum, na rynku; 6) ποτέ (quando, czas) np. wczoraj, zeszłego roku; 7) κείσθαι (situm esse, położenie) np. leży, siedzi; 8) ἔχειν (habere, posiadanie) np. jest obuty, uzbrojony; 9) ποιεῖν (facere, czynność) np. kraje, pali; 10) πάσχειν (pati, bierność) np. jest krajany, palony. Później odrzucił Arystoteles dwie z tych kategorii tj. κείσθαι i ἔχειν. W Analityce drugiej przeciwstawił kategorii pierwszej tj. οὐσία wszystkie inne jako συμβεβηκότα (accidentia, przypadłości); lecz wyróżnił συμβεβηκός καθαύτό (substitentia, np. że w trójkącie suma trzech kątów równa się dwu prostym) od συμβεβηκός w zwykłym znaczeniu jako czegoś przypadkowego (inhaerentia, np. że coś jest białe, krzywe itp.). — Wspomniane przez Kanta pięć późniejszych kategorii są to właściwie tak zwane praedicabilia (κατηγορούμενα), określające stosunek orzeczenia do podmiotu w danym wypadku. Są to: γένος (genus, rodzaj), είδος (species, gatunek), διαφορὰ (differentia, różnica), ίδιον (proprium, właściwość), συμβεβηκός (accidens, przypadłość). Pojęcia: prius (=wprzód), simul (=równocześnie) są odmiankami tylko kategorii czasu (=quando). Gruntownie O kategoriach Arystotelesa pisał u nas ks. F. Gabryl (Kraków 1897). [przypis redakcyjny]

katerdziej (daw.) — sędzia. [przypis redakcyjny]

katerwa (daw.) — hufiec, pułk. [przypis redakcyjny]

Katolicyzm w Anglii — esej z II tomu Essays critical and historical J. H. kardynała Newmana, pt. Catholicity of the anglican church. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

Kato — Marcus Portius Cato, zwany Młodszym (95–46 p. n. e.), nieprzejednany obrońca ginącego ustroju republikańskiego. Kato zwalczał dyktaturę Juliusza Cezara, a nie chcąc mu ulec odebrał sobie życie. [przypis redakcyjny]

katona (z węg.) — żołnierz. [przypis redakcyjny]

Katon młodszy — po śmierci Pompejusza szczątki wojska rzymskiego prowadził przez piaski libijskie. [przypis redakcyjny]

Katon Starszy (239–149 przed n.e.) — rzymski polityk i pisarz, znany między innymi z mądrości i rozwagi. [przypis redakcyjny]

Kato Starszy (232–147 p.n.e.) — rzymski mąż stanu, znany z surowych obyczajów. [przypis redakcyjny]

Katria — góra w księstwie Urbino. [przypis redakcyjny]

Katty. [przypis redakcyjny]

Katylina — Lucius Sergius Catilina (ok. 10–62 p. n. e.) — zrujnowany arystokrata rzymski, organizator spisku przeciw republice, odkrytego i udaremnionego przez Cicerona. Dla Krasickiego był Katylina typem politycznego warchoła. [przypis redakcyjny]

Katylina — spiskowiec rzymski (63 r. p.n.e.). [przypis redakcyjny]

kaucja — opłata zabezpieczająca, zastaw, rękojmia. [przypis redakcyjny]

Kaukazu — czytaj [czterosylabowo]: Ka-u-ka-zu. [przypis redakcyjny]

kauteryja (starop.) — otwór w skórze przepalony dla odchodu wilgoci, apertura. [przypis redakcyjny]

kauteryzacja (łac.) — przyżeganie środkami lekarskimi lub rozpalonym żelazem w celu zniszczenia tkanek patologicznych. [przypis redakcyjny]

kauza (daw., z łac.) — sprawa. [przypis redakcyjny]

kauza (starop.) — sprawa. [przypis redakcyjny]

kauza (z łac.) — sprawa. [przypis redakcyjny]

Kawal — Cavallo Marco z Ankony, dobry poeta, ale nieszczęśliwy gracz, skończył samobójstwem. [przypis redakcyjny]

Kawalerowie Maltańscy — zakon rycerski pod wezwaniem św. Jana (Joannici, [Szpitalnicy; Red. WL]), założony w Palestynie w w. XII dla opieki nad pielgrzymami; wyparci z Ziemi Św. od w. XIV do XVI na wyspie Rodos (zwani Kawalerami Rodyjskimi); od r. 1530 na Malcie, zajmują się walką z korsarzami muzułmańskimi na Morzu Śródziemnym; w w. XVIII wszelkiej walki zaprzestali; godności zakonne honorowe; przetrwali dotychczas jako instytucja dobroczynna (siedziba w Rzymie), opiekująca się chorymi i rannymi. [Dziś zakon jest wg wielu państw suwerennym podmiotem prawa międzynarodowego; Red. WL.]. [przypis redakcyjny]

kawalkata — z wł. cavalcata: jazda, jeźdźcy. [przypis redakcyjny]

kawalkator — zawodowy trener i ujeżdżacz koni, szczególnie ceniony w Rzeczypospolitej szlacheckiej. [przypis redakcyjny]

Kawal (…) tak zaśpiewa, iż żadne parnaskie krynice / Nie zrównają, lub je koń wybił nogopióry, / Nie wiem, czy z Helikonu czy z Parnasu góry. — Bellerofonta skrzydlaty rumak, Pegaz, miał kopytem wybić źródło natchnień, Hippokrene, według jednych na Helikonie, wedle drugich na Parnasie. Kawal (wł. cavallo: koń) i koń: gra wyrazów. [przypis redakcyjny]

kawerna (daw.) — dół, jaskinia. [przypis redakcyjny]

kawić (daw.) — bredzić. [przypis redakcyjny]

kawy — brednie. [przypis redakcyjny]

kawy (daw.) — brednie, bzdury, tu raczej: problemy. [przypis redakcyjny]

kawy (daw.) — brednie. [przypis redakcyjny]

kawy (daw.) — głupstwa. [przypis redakcyjny]

kaźmirek (fr. casimir; ang. cassimir) — kaszmir; rodzaj miękkiej tkaniny wełnianej; nazwa pochodzi od regionu Kaszmir na pograniczu Indii i Pakistanu, gdzie przędzono ten rodzaj materiału z wełny miejscowych kóz. [przypis redakcyjny]

kaźmirek (fr. casimir; ang. cassimir) — kaszmir; rodzaj miękkiej tkaniny wełnianej; nazwa pochodzi od regionu na pograniczu Indii i Pakistanu, gdzie przędzono ten rodzaj materiału z wełny miejscowych kóz. [przypis redakcyjny]

kaźń (daw.) — męka, kara. [przypis redakcyjny]

kaźń — kara. [przypis redakcyjny]

każą — niszczą (por. skażenie). [przypis redakcyjny]

każą palić — wiele pism filozofów Oświecenia godzących w podstawy systemu feudalnego i przygotowujących grunt rewolucji burżuazyjnej palono na stosie, a autorów i drukarzy prześladowano. [przypis redakcyjny]

każą się (starop.) — zdrowie psują [por.: skażenie; red. WL]. [przypis redakcyjny]

każdą z cudzych domów winę zmywać umie — Apollo ma władzę oczyszczania od wszelkiej zmazy. [przypis redakcyjny]