Przypisy

sąd boży — środek dowodowy w średniowiecznym procesie w postaci niebezpiecznej próby, której wynik miał dowodzić winy lub niewinności. Wynikało to z przekonania, że Bóg nie dopuści do krzywdy osoby niewinnej. Najczęściej stosowanymi dowodami tego rodzaju były pojedynek sądowy, próba ognia, próba wody. [przypis edytorski]

sąd boży — tu: rytualny pojedynek mający świadczyć o winie lub niewinności. [przypis edytorski]

sąd boży — w średniowieczu pojedynek sądowy, mający dowieść racji jednej ze stron i uważany za dowód. [przypis edytorski]

sąd doraźny — sąd orzekający w specjalnym, przyspieszonym i zaostrzonym trybie, działający w okresach nadzwyczajnych zagrożeń przestępczością; wg ustawy z dnia 30 czerwca 1919 r. sądy takie mogły być wprowadzane uchwałą Rady Ministrów, powziętą na wniosek Ministra Sprawiedliwości, w odniesieniu do pewnych grup przestępstw na terenie całego kraju lub w niektórych miejscowościach; przewodniczący trzyosobowego sądu doraźnego w ciągu 24 godzin wyznaczał rozprawę główną, która odbywała się bez przygotowania aktu oskarżenia, jedynie na podstawie wniosku prokuratora; oskarżony nie mógł odpowiadać z wolnej stopy (musiał być aresztowany), wyrokiem mogła być tylko kara śmierci lub ciężkiego więzienia, wyrok takiego sądu był prawomocny z chwilą ogłoszenia, a wyrok śmierci nie wymagał zatwierdzenia. [przypis edytorski]

sądek (gw.) — drewniane naczynie na płyn, cebrzyk. [przypis edytorski]

sąd federalny — najwyższy organ sądowniczy w Szwajcarii. [przypis edytorski]

sąd „gorący” — sąd odbywający się niezwłocznie po schwytaniu przestępców na gorącym uczynku. [przypis edytorski]

sąd Indeksu — Index librorum prohibitorum, spis książek zakazanych, ogłaszany od 1564. Tu mowa o sądzie Kongregacji Kardynalskiej Inkwizycji (Święte Oficjum), instytucji powołanej do czuwania nad prawowiernością i wydającej decyzje o umieszczeniu dzieł w tym spisie. W 1616 Kongregacja potępiła heliocentryzm, zakazując Galileuszowi głoszenia i obrony jego tez, oraz nakazała wpisanie dzieła Kopernika na indeks; wśród zarzutów postawionych Galileuszowi w 1633 było nieposłuszeństwo tamtemu orzeczeniu (publikacja Dialogu o dwu wielkich systemach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym). [przypis edytorski]

Sądny Dzień (Jom Kipur) — jedno z najważniejszych i najbardziej uroczystych świąt żydowskich, o charakterze pokutnym. [przypis edytorski]

Sądny Dzień — Jom Kipur, jedno z najważniejszych religijnych świąt żydowskich, dzień postu i pokuty. Pobożni Żydzi wierzą, że w tym dniu Bóg wyznacza losy wszystkich ludzi na następny rok, według ich dotychczasowych uczynków. [przypis edytorski]

Sądny Dzień (z hebr. Jom Kipur: Dzień Pojednania, Dzień Pokuty; z jid. Jonkiper) — jedno z najważniejszych religijnych świąt żydowskich, w kalendarzu żydowskim nazywany Sobotą Sobót i Szabatem Szabatów, przypadające na dziesiąty dzień miesiąca tiszri (wrzesień-październik). W trakcie Jom Kippur dokonuje się ostateczne rozliczenie win, za które pokutowało się przez ostatnie 10 dni od Rosz ha-Szana, oraz ich wybaczenie. W czasie święta należy zachować post ścisły (to jedyny nakazany przez Torę post). [przypis edytorski]

Sąd Ostateczny — największe dzieło gdańskiego malarza Antona Möllera (ok. 1563–1611), liczące ok. 50m2, wykonane w 1603 dla Dworu Artusa. [przypis edytorski]

Sąd Ostateczny — ogromny fresk na ścianie ołtarzowej w Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie, przedstawiający Chrystusa sądzącego ludzi przy końcu świata, najsłynniejsze dzieło Michała Anioła, malarza, rzeźbiarza, poety i architekta włoskiego renesansu. [przypis edytorski]

Sąd Ostateczny — prawdopodobnie chodzi o oratorium, które skomponował Lorenzo Perosi (1872–1956). [przypis edytorski]

sądownik — urzędnik sądowy. [przypis edytorski]

sąd Parysa (mit. gr.) — Parys, królewicz trojański, został wybrany, by zażegnać spór pomiędzy boginiami o złote jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”. Hera, żona Zeusa, władcy bogów, w zamian za wskazanie właśnie jej obiecywała mu władzę; Atena, bogini mądrości, obiecywała wiedzę i mądrość, zaś Afrodyta, bogini miłości, miłość najpiękniejszej kobiety. Parys wskazał Afrodytę i został wynagrodzony miłością pięknej Heleny, żony Menelaosa, co stało się przyczyną wojny trojańskiej. Dla wielu artystów europejskich scena bogiń prezentujących swoje wdzięki przed Parysem była okazją do ukazania aktów kobiecych. [przypis edytorski]

sąd patrymonialny — sąd pana nad ludnością jego dóbr. [przypis edytorski]

sąd pięciu mężów — rada wiejska w Indiach lub południowym Pakistanie złożona z pięciu mężczyzn zasiadających jako ława przysięgłych w celu sądzenia przestępstw. [przypis edytorski]

sąd polubowny — niepaństwowy sąd, orzekający w niektórych sprawach cywilnoprawnych. [przypis edytorski]

sąd Salomona — nawiązanie do decyzji Salomona, słynnego z mądrości króla Izraela. Gdy przyszły do niego dwie kobiety z dzieckiem kłócące się o to, do której z nich ono należy, Salomon rozkazał przeciąć malca na pół i dać część każdej z kobiet; prawdziwa matka zaprotestowała z płaczem, aby ocalić swe dziecko, i król w ten sposób poznał, która z kobiet jest oszustką. [przypis edytorski]

sąd skorupkowy — potoczna, mylna nazwa ostracyzmu, tajnego głosowania w staroż. Atenach, podczas którego obywatele wyskrobywali na glinianych szczątkach naczyń (stąd nazwa) imiona osób zagrażających ich zdaniem demokracji; osoby te skazywano na wygnanie z miasta na 10 lat, jednak w przeciwieństwie do wyroków sądowych bez pozbawiania obywatelstwa ani majątku. [przypis edytorski]

sądy boże a. ordalia — środek dowodowy w średniowiecznym procesie karnym a. cywilnym polegający na przeprowadzeniu próby, czy Bóg sprzyja osobie oskarżonej i udowodnieniu poprzez to jej winy lub niewinności; do ordaliów należały m.in. próba wody (pławienie „czarownic”), próba żelaza (ukazana m.in. w Legendzie o Tristanie i Izoldzie) oraz pojedynek sądowy. [przypis edytorski]

sądy duchowne od Pana Boga są ustawione, jako Pismo świadczy — zob. Pwt 17, 8–13 (sądy lewickie). [przypis edytorski]

sądząc się być (daw.) — dziś: sądząc, że jest. [przypis edytorski]

sądząc się — uważając się za. [przypis edytorski]

sądzący — daw. forma imiesłowu; dziś: sądząc. [przypis edytorski]

sądzić kimś, czymś (daw.) — uważać za kogoś, za coś. [przypis edytorski]

sądzić kogoś za coś (starop.) — uważać kogoś za coś. [przypis edytorski]

sądzi je być w ręku Boga — sądzi, że są w ręku Boga (konstrukcja składniowa zapożyczona z łac. lub fr.). [przypis edytorski]

sądzili się być bezpiecznymi — sądzili, że są bezpieczni; uważali się za bezpiecznych. [przypis edytorski]

sądzimy potrzebnym (daw.) — uważamy za potrzebne; sądzimy, że jest potrzebne. [przypis edytorski]

sądzi się być (daw.) — uważa się za. [przypis edytorski]

sądzi się być wolną (daw.) — uważa się za wolną. [przypis edytorski]

sądziszli — czy sądzisz. [przypis edytorski]

sądziszli (daw.) — czy sądzisz. [przypis edytorski]

sądziszli — daw. konstrukcja z partykułą pytajną -li; znaczenie: czy sądzisz. [przypis edytorski]

sądziszli — konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: czy sądzisz. [przypis edytorski]

sąg; daw., gw.: sąga — stos drewna; także miara objętości drewna. [przypis edytorski]

sąg dwie — dziś: dwa sągi. [przypis edytorski]

sąg — jednostka miary objętości drewna, stos drewna o objętości ok. 4 m³. [przypis edytorski]

sąg — jednostka miary objętości drewna stosowana w leśnictwie; stos drewna o objętości 4 m³ (cztery metry przestrzenne). [przypis edytorski]

sąg — stos drewna. [przypis edytorski]

są jechali (starop.) — pojechali; złożona forma czasu przeszłego. [przypis edytorski]

są, którym — dziś popr.: są tacy, którym. [przypis edytorski]

są, którzy — dziś: są tacy, którzy. [przypis edytorski]

są łzy rzeczy — przysłowiowe. [przypis edytorski]

sąli (daw.) — konstrukcja z partykułą -li w funkcji wzmacniającej i pytającej; znaczenie: czy są, czyż są. [przypis edytorski]

sąli (daw.) — konstrukcja z partykułą -li w funkcji wzmacniającej i pytającej; znaczenie: czy są. [przypis edytorski]

sąli — konstrukcja z partykułą -li o znaczeniu pytajnym; inaczej: czy są. [przypis edytorski]

sąli — konstrukcja z partykułą pytającą -li; znaczenie: czy są. [przypis edytorski]

są li zwodniczym omamem (daw.) — konstrukcja z partykułą li; znaczenie: są tylko zwodniczym omamem. [przypis edytorski]

Sá, Manuel de (1530–1596) — portugalski jezuita, uznany teolog i komentator Biblii oraz Summy Tomasza z Akwinu, jeden z pierwszych profesorów Kolegium Rzymskiego. [przypis edytorski]

są (…) miały (starop. forma) — forma złożona czasu przeszłego. [przypis edytorski]

są mi — dziś: są dla mnie. [przypis edytorski]

są mu (…) służyli (starop. forma) — forma złożona czasu przeszłego. [przypis edytorski]

Sánchez, Tomás (1551–1610) — hiszpański jezuita, znany teolog moralista; cytowany często w Prowincjałkach Pascala; autor dzieła De matrimonio (O małżeństwie), w którym rozważa wszelkie kwestie związane z małżeństwem, także dotyczące prokreacji. [przypis edytorski]

Sánchez, Tomás (1551–1610) — hiszpański jezuita, znany teolog moralista. [przypis edytorski]

Sándor Rózsa (1813–1878) — rozbójnik węgierski, uczestnik powstania węgierskiego w 1848–1849. [przypis edytorski]

São Tomé, Principe (port.) — dziś popr.: Wyspa Świętego Tomasza oraz Wyspa Książęca, położone w Zatoce Gwinejskiej w pobliżu równika; dawniej bezludne, odkryte przez Portugalczyków w 1471, od 1522 razem z kilkoma mniejszymi stanowiące kolonię portugalską, która w 1975 uzyskała niepodległość jako państwo o nazwie: Wyspy Świętego Tomasza i Książęca. [przypis edytorski]

sąpierz a. szampierz — strona pozwana, adwersarz; przeciwnik. [przypis edytorski]

sąpierz (daw.) — przeciwnik, współzawodnik. [przypis edytorski]

są pod strażą BWD — autor odsyła tą aluzją do poprzedniej części powieści, zatytułowanej Sny Marii Dunin. [przypis edytorski]

sąšlava — koks šlamštas, šiukšlė. [przypis edytorski]

Sąsiadko witaj! Co mi świat! — fragm. jednej z kompozycji na głos i fortepian do tekstu wiersza Po latach (Nach sieben Jahren) niem. poety Rudolfa Baumbacha (1840–1905), w tłum. Czesława Jankowskiego (1857–1929). [przypis edytorski]

sąsiadóm — dziś popr. forma C. lm: sąsiadom. [przypis edytorski]

sąsiadóm — dziś popr. forma C. lm: sąsiadom, tj. dla sąsiadów. [przypis edytorski]

sąsiad — sąsiadów. [przypis edytorski]

sąsiady — dziś popr. forma B. lm: sąsiadów. [przypis edytorski]

sąsiady — dziś popr. forma N. lm: sąsiadami. [przypis edytorski]

sąsiedzica (neol.) — sąsiadka. [przypis edytorski]

sąsiek — część stodoły a. spichrzu, gdzie składa się zboże, siano, słomę etc. [przypis edytorski]

sąsiek — część stodoły, gdzie składa się zboże lub siano. [przypis edytorski]

sąsiek — część stodoły (lub osobne pomieszczenie), gdzie przechowuje się zboże, siano, słomę itp. [przypis edytorski]

sąsiek — część stodoły, w której przechowuje się siano, słomę a. zboże. [przypis edytorski]

sąsiek — fragment pomieszczenia wygrodzony do przechowywania ziemniaków (w piwnicy) a. siana (w stodole). [przypis edytorski]

sąsiek — pomieszczenie do przechowywania zboża. [przypis edytorski]

sąsiek — wydzielona część spichlerza, w której składowano w skrzyniach ziarno. [przypis edytorski]

są (…) stały (starop. forma) — forma złożona czasu przeszłego. [przypis edytorski]

są tam same piaski, na których się nic nie rodzi, byłoby wspaniałe wyhodować tam Żydów — Żydzi w Europie tradycyjnie unikali zawodów związanych z uprawą ziemi. [przypis edytorski]

Są to istnącej pomimo nas przyczyny konieczne na nas skutki — są to nieuniknione skutki obiektywnej przyczyny (na którą nie mamy wpływu). [przypis edytorski]

Są to od dawna zagnieżdżone ptaki w Litwie — Tatarzy osiedlali się na Litwie od XIV w., kiedy to chan krymski Tochtamysz schronił się przed przeciwnikami politycznymi u kniazia litewskiego Witolda. [przypis edytorski]

są twardzi do płakania — sens: rzadko i niechętnie płaczą. [przypis edytorski]

są tylko rogami potworu — tzn. instrumentami dętymi, wydającymi dźwięk, o którym decyduje grający na nich potwór. [przypis edytorski]

Są w losach mężczyzn… — zob. William Shakespeare, Juliusz Cezar, akt IV, sc. 3. [przypis edytorski]

Są w ojczyźnie rachunki krzywd (…) — fragment wiersza z kwietnia 1939 r., pt. Bagnet na broń autorstwa Władysława Broniewskiego. [przypis edytorski]

są — w pierwszym wydaniu omyłkowo: nie są. [przypis edytorski]

sąż — czy są. [przypis edytorski]

sąż (daw.) — tu: czy są (a.: są przecież). [przypis edytorski]

sąż (daw.) — tu: czyż są (a.: są przecież). [przypis edytorski]

są, że — dziś popr.: są tacy, którzy. [przypis edytorski]

sąże — konstrukcja z partykułą -że; znaczenie: czy są, czyż są. [przypis edytorski]

sążeń — antropometryczna jednostka miary długości, wyznaczana przez zasięg rozwartych ramion dorosłego mężczyzny i wynosząca ok. 1,8–2 m. [przypis edytorski]

sążeń a. siąg — antropometryczna jednostka długości, definiowana jako zasięg rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny i równa ok. 2 m. [przypis edytorski]

sążeń — daw. antropometryczna miara długości równa ok. 2 m. [przypis edytorski]

sążeń — daw. antropometryczna miara długości, równa rozpiętości ramion; ok. 1,7–1,8 m. [przypis edytorski]

sążeń (daw.) — dawna miara długości, określana przez zasięg rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny, wynosząca ok. 1,9 m; 390 sążni kwadratowych to ok. 1350 m². [przypis edytorski]

sążeń (daw.) — dawna miara długości, określana przez zasięg rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny, wynosząca ok. 1,9 m; tu w znaczeniu: sążeń kwadratowy (kwadrat o boku 40 sążni stanowił 1 morgę): 200 sążni kwadratowych to ok. 720 m². [przypis edytorski]

sążeń — daw. jednostka długości. [przypis edytorski]

sążeń (daw.) — jednostka długości, równa szerokości rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny, tj. niecałe 2 m. [przypis edytorski]

sążeń — daw. jednostka długości, równa szerokości rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny, tj. ok. 1,8–2 m. [przypis edytorski]