Przypisy

Scena ta między Panem Młodym a Panną Młodą, naszkicowana jak migawka weselna, odezwie się echem w analogicznej scenie Wesela Wyspiańskiego. Na szkicowość scen w Nie-Boskiej komedii zwracano wielokrotnie uwagę. Już Mickiewicz w wykładzie o Nie-Boskiej… w Prelekcjach paryskich mówił: „Sytuacje są ledwie zarysowane: cała ta ponura powieść z życia domowego zawarta jest w stu wierszach, opowiedziana na jednej karcie; ale każde słowo jest jakby kroplą wyciśniętą z ogromu cierpień i boleści. Osoby przesuwają się jak cienie w latarni czarnoksięskiej; ukazują nam swój profil, rzadko kiedy pełne oblicze. Mimochodem jeno rzucają nam kilka słów; ale rozważając, rozbierając te słowa, można by uzupełnić ten obraz” (Kurs III, wykład VIII). [przypis redakcyjny]

Scena w nr 38 — u Delfiny Potockiej. [przypis redakcyjny]

sceny — [tu:] przedstawienia teatralne. [przypis redakcyjny]

Scewola — Mucius Scaevola bohater z legendarnej historii rzymskiej, wybrał się do obozu nieprzyjacielskiego zabić wroga ojczyzny, Porsenę; schwytany, włożył rękę do ognia na znak, że się gróźb Porseny nie lęka. [przypis redakcyjny]

Scewola — Mucjusz Scewola, Rzymianin, wobec króla Etrusków Porseny Rzym oblegającego, dobrowolnie palił prawą rękę na ogniu, że ta przez pomyłkę zamiast króla, jego sekretarza zabiła. [przypis redakcyjny]

Schadenfreude (niem.) — złośliwa radość z cudzej szkody. [przypis redakcyjny]

schadzka — umówiona spotkanie; randka. [przypis redakcyjny]

Schein, Erscheinung, Wahrscheinlichkeit — w wyrazach: Schein, Erscheinung, Wahrscheinlichkeit, wspólnym pierwiastkiem jest: schein; stąd wynikło u Kanta zestawienie ich z sobą i wyróżnienie. Po polsku nie podobna mi było oddać tego wyrazowego powinowactwa; musiałem więc uprzytomnić je czytelnikowi przez podanie słów niemieckich w nawiasach. [przypis redakcyjny]

Schematem przyczyny i przyczynowości rzeczy w ogóle jest czynnik realny, po którym, jeżeli go się dowolnie stwierdzi — „Prosty fakt uznania (stwierdzenia) realności Kant przyjmuje jako dowolny; przynajmniej może być dowolnym, przypuszczalnym. Narzuca mi się coś jako fakt realny czy to w świadomości samej w sobie, czy tez jako coś działającego na świadomość. Skąd pochodzi to uznanie faktu realności, tego Kant tu nie bada, lecz chce tylko stwierdzić, że skoro przyjmujemy coś realnego, to zawsze coś z niego wynika; i widzi w tym właśnie ogólny schemat przyczynowości. Czy samo uznanie czegoś realnego już się opiera na przyczynowości, to może kwestią; bo realność może się bezpośrednio narzucać, a dopiero gdy ją uznajemy, postulujemy (setzen), zaczyna się działanie kategorii przyczynowości. W samej rzeczy bez uznania czegoś istniejącego przyczynowość nie miałaby przedmiotu, do którego by się odnosiła. Prawda, że uznanie realności jako realności już jest faktycznie objawem wnioskowania z wrażenia podmiotowego o rzeczywistości czegoś, wywołującego to wrażenie, a więc opiera się już na przyczynowości, jako realnym związku między zjawiskami; Kant pozostaje i tutaj w zakresie subiektywizmu” (Objaśnienie prof. H. Struvego w liście do tłumacza z 27 marca 1903 r.). [przypis redakcyjny]

schemat (gr. σχῆμα: kształt, postawa; przen. figura retoryczna a. gramatyczna np. wyrzutnia, zamiennia itp.) — jako wyraz techniczny filozofii transcendentalnej został wprowadzony przez Kanta. Objaśnienie jego znajdzie czytelnik w samym tekście. U nas Trentowski schemata, jako jeden z przejawów metafizycznej jedni, nazwał łęczami (Myślini II, 443), tak je objaśniając: „Łęcz jest układem rzeczy wedle jakiego a priori wymyślonego wzorca. Ołęcz, schematissimus, jest ciągłym i monotonnym samych łęczów następstwem. Łęcz i ołęcz otrzymują nazwę swą stąd, że łączą wszystko w spekulacyjną jedność, że sadowią naszego ducha na łęku dowolnej jakiej idei”. [przypis redakcyjny]

Schleim-Fieber (niem.) — rodzaj gorączki. [przypis redakcyjny]

schlufst du? (niem.) — właśc.: schlafst du?, tj. ty śpisz? [przypis redakcyjny]

schną dziś moje kości — zwrot przysłowiowy posiadający genezę biblijną, oznacza tęsknotę („usychanie” z tęsknoty), utratę sił z nią związaną. [przypis redakcyjny]

schodzisty (starop.) — pochyły, stromy, np. schodzista góra. [przypis redakcyjny]

Schopenhauer o filozofii starożytnej — zob. niniejsza rozprawa, ustęp 101. [przypis redakcyjny]

Schopenhauer zwalcza Kanta pod tym względem — III. 500 i n. §§ 4–9. [przypis redakcyjny]

schować dudy w miech — zrezygnować, ustąpić. [przypis redakcyjny]

schować się (starop.) — [tu:] wychować się. [przypis redakcyjny]

schowaj go do szuflady, niech leży obok siostry — jeden z Psalmów Przyszłości, zapewne pierwsza redakcja Psalmu Miłości. [przypis redakcyjny]

Schulze — profesor Schopenhauera na uniwersytecie w Getyndze; zob. Wstęp. [przypis redakcyjny]

schwermerych — żartobliwie, urobione od niemieckiego schwärmen: marzyć. [przypis redakcyjny]

schwyciłem karabin na tuj — na skróconą komendę: gotuj broń! [przypis redakcyjny]

schyzmatyk (z gr.) — oddzielony, odszczepiony; tutaj: nieuznający papieża za głowę kościoła. [przypis redakcyjny]

scientiam (łac., forma B.) — naukę. [przypis redakcyjny]

scientiam (łac.) — nauka. [przypis redakcyjny]

scientibus loquor (łac.) — do świadomych mówię. [przypis redakcyjny]

Scipio Africanus — Publiusz Korneliusz Scypion Afrykański Starszy (235–183 p.n.e.), wódz i polityk rzymski z okresu II wojny punickiej. [przypis redakcyjny]

scirocco (wł.) — suchy, gorący wiatr wschodni i południowy. [przypis redakcyjny]

scjatyka — ischias, choroba objawiająca się napadami bólu na tylnej stronie nogi od bioder ku piętom. [przypis redakcyjny]

scjencjach — naukach, umiejętnościach. [przypis redakcyjny]

scripta (łac.) — pisma. [przypis redakcyjny]

scripta, lauda (łac.) — pisma, uchwały sejmikowe. [przypis redakcyjny]

scripulum (łac.) — mała złota moneta, równająca się trzeciej części złotego denara, czyli aureusa. [przypis redakcyjny]

Scylla, Charybda — zdradliwe skały w cieśninie messyńskiej. [przypis redakcyjny]

Scylla (mit. gr.) — potwór morski w postaci psa o sześciu pyskach i dwunastu przednich łapach, mieszka­jący pod skałą w morzu i ściągający żeglarzy ze statków. [przypis redakcyjny]

Scylla — szczekający potwór o 12 nogach, 6 szyjach (Odyseja XII, 63). [przypis redakcyjny]

Scypio — Jędrzej Scipio, dworzanin, chorąży wendeński. [przypis redakcyjny]

Sczyść siebie dnem gęstszego sita — [tj. przesiej się przez gęste sito; red. WL] Przez to powszechne, a pełne prawdy porównanie, poeta wyraża myśl następującą: św. Jan niezadowolony ogólnym objaśnieniem miłości, żąda od poety więcej jasnych i szczególnych powodów, przez które dusza jego i umysł zwróciły się do tej wzniosłej miłości. [przypis redakcyjny]

sėdo, ama — reikia, sėdas, ima. [przypis redakcyjny]

Sędzia — „Obrusitiel” — artykuł ten, którego wielką część zajmuje streszczenie powieści Pokrowskiego i wyjątki z niej, drukowany był w sześciu odcinkach „Nowej Reformy”, od 10 do 16 kwietnia 1892 r. (Nr. 83–88). Tylko ostatni odcinek jest podpisany: literami M. E. — Podobnych inicjałów (mianowicie: Maur. Eż.) użył Żeromski drukując w tem piśmie nieco wcześniej dwa Szkice etnograficzne; były to nowele: I. Do swego Boga (20 marca 1892 r., Nr. 66) i II. Poganin (25 marca 1892 r., Nr. 70), później wcielone do zbioru Rozdziobią nas kruki, wrony. Jeszcze wcześniej (15–17 lipca 1890 r.) był ogłoszony w „Nowej Reformie” (Nr. 160–162) Niedobitek („Wspomnienie. Nakreślił Stefan Omżerski”). – Do artykułu Sędzia – „obrusitiel” odnoszą się następujące słowa listu Żeromskiego do narzeczonej z 17 kwietnia 1892 r.: „Wyszedł w sześciu numerach B-w [t. j. Blednow], zapłacono zań dwadzieścia kilka reńskich”… [przypis redakcyjny]

sędzia pokoju — sędzia najniższej instancji; należały do niego sprawy cywilne mniejszej wagi i drobne wykroczenia. [przypis redakcyjny]

Sędzia ten ogon skręcił z osiem razy — Obraz ten Minosa porównaj z obrazem jego, jaki nakreślił poeta na początku Pieśni V. [przypis redakcyjny]

sędzic — syn sędziego. [przypis redakcyjny]

sędzie — dziś popr. forma M. lm: sędziowie. [przypis redakcyjny]

sękowaty (starop.) — twardy. [przypis redakcyjny]

sępem stawać — tu: przeciwstawiać się, walczyć. [przypis redakcyjny]

s'è scumbinato (wł.) — rozbiło się. [przypis redakcyjny]

seccatore (wł.) — człowiek natarczywy, nachalny. [przypis redakcyjny]

second view (ang.) — powtórny widok, przeczucie. [przypis redakcyjny]

secretarius legationis (łac.) — sekretarz poselstwa. [przypis redakcyjny]

secretiora (łac.) — bardziej poufne rzeczy. [przypis redakcyjny]

secure (łac.) — bezpiecznie. [przypis redakcyjny]

securitas (łac.) — zapewnienie. [przypis redakcyjny]

securitatis — bezpieczeństwa. [przypis redakcyjny]

securitatis (łac.) — bezpieczeństwa. [przypis redakcyjny]

securus (łac.) — pewien. [przypis redakcyjny]

Seczyn — też: Szecsény, miasto z zamkiem nad rzeką Ipolą na Słowacji. [przypis redakcyjny]

sedem belli (łac.) — podstawę wojny. [przypis redakcyjny]

sedem (łac.) — siedzibę. [przypis redakcyjny]

sedenterii — życia siedzącego, spokojnego. [przypis redakcyjny]

Sed et his dabit Deus finem! Speravi in Te et non confundar (łac.) — Lecz i tym położy Bóg koniec. Ufałem Tobie i nie zawiodę się. [przypis redakcyjny]

Sed non satiata (łac.) — nienasycona. [przypis redakcyjny]

Sed quis est et laudctbimus eum (łac.) — Lecz któż to jest? a pochwalimy go! [przypis redakcyjny]

Sed si forte horum (…) finitur — Ale jeżeli cię przypadkiem przeraża niejasność tego dyskursu, podam ci jego streszczenie. Od najdawniejszych czasów istnieją w miłości cztery różne stopnie: Pierwszy polegający na daniu nadziei. Drugi na użyczeniu pocałunku. Trzeci na syceniu się uściskami. Czwarty na oddaniu całej osoby. [przypis redakcyjny]

Sedyte i mowczyte (z ukr.) — siedźcie i milczcie. [przypis redakcyjny]

See Division II of Chapter V. [przypis redakcyjny]

Seggio di Nido — patrycjat Neapolu dzielił się na rodzaj korporacji, tzw. seggi. Najstarszymi i najbardziej wpływowymi były Seggio di Nido i Seggio-Capuana. [przypis redakcyjny]

seguela (łac.) — następstwo. [przypis redakcyjny]

seguito (z wł.) — świtę, orszak. [przypis redakcyjny]

sejdwaserem — może niem. Scheidewasser: kwas saletrzany. [przypis redakcyjny]

Sejmiki Gospodarskie — stanowiły w sprawach administracji, funduszów publicznych, rozkwaterowania i wyżywienia wojska w każdej ziemi. [przypis redakcyjny]

sejmikowych — W wydaniach dotychczasowych błędnie: sejmowych. [przypis redakcyjny]

sejm konwokacyjny — sejm podczas bezkrólewia, zwoływany przez prymasa dla załatwienia pilnych spraw. [przypis redakcyjny]

sejm nieustanny — ulubiona myśl Staszica, wysunięta już w Uwagach, str. 54 n., rozwinięta w Poprawach i Przyd., tamże, str. 208 nn.; podjęta w początku Sejmu Czteroletniego przez Szczęsnego Potockiego (30 października 1788), wniosek jego wówczas nie przeszedł z powodu opozycji stronnictwa patriotycznego i hetmańskiego, obawiających się, iż stracą podstawę do obalenia Departamentu Wojskowego. [przypis redakcyjny]

sejm w Grodnie — rozpoczął się 14 grudnia 1679 r. pod laską Franciszka Sapiehy koniuszego litewskiego. [przypis redakcyjny]

sekatura (z wł.) — dokuczliwość, prześladowanie. [przypis redakcyjny]

sekiel (daw.) — dobry koń. [przypis redakcyjny]

sekiel (daw.) — rumak. [przypis redakcyjny]

sekiel — dobry koń. [przypis redakcyjny]

seksta, nona — szósta, dziewiąta, dwie z godzin kanonicznych, poświęconych obowiązkowej modlitwie. [przypis redakcyjny]

sekta „czerwonych kołpaków” — Buddyzm zepsuty przez naleciałości demonologiczne. [przypis redakcyjny]

sektatorowie — zwolennicy. [przypis redakcyjny]

Sekuła i Rakowiec — osady podmiejskie koło Siedlec. [przypis redakcyjny]

sekundant — pośrednik i świadek uczestnika pojedynku; przed walką ustalał jej warunki z sekundantem przeciwnika. [przypis redakcyjny]

sekunda — tu: odwód. [przypis redakcyjny]

sekundować — towarzyszyć, opiekować się. [przypis redakcyjny]

sekundować — wspierać. [przypis redakcyjny]

sekundować (z łac.) — pomagać, towarzyszyć. [przypis redakcyjny]

sekundować (z łac. secondo, secundare: pomagać, towarzyszyć) — ochraniać, bronić. [przypis redakcyjny]

sekundowany — wspomagany. [przypis redakcyjny]

sekutnica Rozalina — Rozalina ślubowała dziewictwo bogini miłości i dlatego ze wzgardą traktuje zaloty Romea; w oryg. pale hard–hearted wench, czyli: blada o nieczułym sercu dziewczyna. [przypis redakcyjny]

sekwensem iść (starop.) — [następować] jedno po drugim. [przypis redakcyjny]

sekwens (starop.) — ciąg. [przypis redakcyjny]

sekwestr (daw.) — zajęcie, więzienie. [przypis redakcyjny]

sekwestr (daw.) — zarząd. [przypis redakcyjny]

sekwestrować — przejąć w zarząd własny; tu: wziąć w zastaw. [przypis redakcyjny]

Seleucja — miasto nad Orontesem w Syrii (dziś w ruinach). [przypis redakcyjny]

Selma — siedziba królów Morwenu. [przypis redakcyjny]

Semele — córka Kadmusa, która z Jowisza urodziła Bachusa. Junona przez zazdrość prześladowała za to cały ród Kadmusa, a szczególnie jej siostrę Ino, mamkę Bachusa. Atamas, mąż jej, rozwścieklony gniewem pozabijał jej dzieci. Tak była ukarana nienawiść macosza, z jaką Ino dzieci z pierwszej żony Atamasa prześladowała. [przypis redakcyjny]

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie. [przypis redakcyjny]