Przypisy

Gdyby ktoś posiadał przyjaźń króla angielskiego (…) — Karola I ścięto w r. 1649; królowa Krystyna złożyła koronę w r. 1654; Jan Kazimierz musiał uchodzić z kraju w 1635 r. [przypis tłumacza]

Gdyby (…) mą miłą! — Wiersz ten jest, zdaje się, oryginalną piosenką ludową. Molier, który grał rolę Alcesta i w którym piosnka ta musiała potrącać najtkliwsze struny serca, umiał nią wzruszyć widzów; następca zaś jego w tej roli, Baron, wywoływał wręcz, za drugiem powtórzeniem, płacz na widowni. Piosenka ta, a zwłaszcza jej refren: j'aime mieux ma mie, o gué, j'aime mieux ma mie, należy dzięki Molierowi do najpopularniejszych utworów W literaturze francuskiej. [przypis tłumacza]

Gdyby mi ktoś kazał porównać (…) powiedzieć równie pięknie jak on — Cycero, z którego Montaigne zaczerpnął to zestawienie [Balby i Regulusa; red. WL], daje stanowczo przewagę Regulusowi. [przypis tłumacza]

gdybym słuchała żywota świętej Małgorzaty — Żywot Św. Małgorzaty odczytywano niewiastom w bólach rodzenia, aby ułatwić poród. [przypis tłumacza]

Gdybym ujrzał cud, powiadają, nawróciłbym się — Por. fragm. 263. [przypis tłumacza]

Gdyby o mego serca (…) szczęście twoje leży. — Ze słów Filinta dowiadujemy się, że istnieje osoba wcielająca wszystkie zalety charakteru po myśli Alcesta i której w dodatku Alcest nie jest obojętny. Słowa te, jak się okaże później, są dowodem bezinteresownej i oddanej przyjaźni Filinta. [przypis tłumacza]

gdyby o Telamonie piał kto pieśń, a drugi do Kleitagory grał mu (…) klaskalibyśmy — pieśń o Telamonie (wojenna) i Kleitagorze (miłosna) miały rytm jednaki, ale muzyka do nich, nuty i słowa oczywiście były zupełnie inne: była to zatem kocia muzyka, a jednak podochoconym winem biesiadnikom wydawała się symfonią. [przypis tłumacza]

gdyby pan był (…) jak Montaigne i (…) mnie uważał za swego La Boëtie — już przedtem natrącona aluzja do głębokiej przyjaźni między Montaignem a Stefanem La Boëtie. [przypis tłumacza]

Gdyby przejrzeć listy odźwiernych, co dzień znalazłoby się ich nazwisko, okaleczone w tysiąc sposobów szwajcarską ortografią — w owym czasie niemal wszyscy odźwierni w Paryżu rekrutowali się spomiędzy Szwajcarów. [przypis tłumacza]

gdyby przemowa Ajschinesa trzymała się w ramach oskarżenia — drugi zasadniczy argument Demostenesa, równie słuszny; wszelako dygresje następują u Ajschinesa po właściwym oskarżeniu. [przypis tłumacza]

Gdybyśmy mieli jedną kroplę wiary (…) — Biblia, Mt 17:19. [przypis tłumacza]

gdybyśmy przeszli na „ty”? — brak polskiego odpowiednika do francuskiej formy vous sprawił, iż tłumacz już wcześniej pozwolił się tym młodym ludziom „tykać”. Kazać im być z sobą tak długo na „pan” byłoby zbyt sztuczne. [przypis tłumacza]

gdybyś zechciał mi powiedzieć, czy mój list był jedynym w Strasburgu — aluzja do stosunku pana de Guibert z panią de Montsauge. [przypis tłumacza]

gdyby się go czytało u Prévosta — autora Manon Lescaut. [przypis tłumacza]

Gdyby się znało siebie — Inni zamiast se. czytają le: „czyżby się znało jego” etc. [przypis tłumacza]

gdyby ster rządu nie dostał się wreszcie w jedną rękę — księcia de Choiseul. [przypis tłumacza]

gdyby to samo był uczynił — mowa tu o ofiarach w imię przekonań. [przypis tłumacza]

gdyby to samo był uczynił w służbie idealizmu lub religii, nazwano by go męczennikiem, nie zaś, jak dotąd, lekkomyślnym i nierozsądnym człowiekiem — [Max Brahn,] Der Mensch eine Maschine übersetzt v. Max Brahn, Lipsk, 1909, przedmowa przekładcy. [przypis tłumacza]

Gdyby, wśród różnych religii, znalazła się jedna, którą starano by się wprowadzić drogą przemocy, znienawidzono by ją — Katolicyzm. [przypis tłumacza]

gdyby (…) wyruszył do Egiptu, pomogliby mu w podbiciu tego kraju — Egipt podbił Kambyzes w roku 525, utracił skutkiem buntu Dariusz II, ojciec Artakserksesa II, w roku 414. [przypis tłumacza]

gdyby zaś Żydzi chcieli stawić opór — εἰ μὴ δέχοιντο Ἰουδαῖοι (Niese), δέξαιντο (Dindorf). [przypis tłumacza]

Gdyby zwierzę czyniło z rozumu to, co czyni z instynktu — Odnosi się do poglądów Kartezjusza na zwierzęta. [przypis tłumacza]

Gdy cesarz Kaligula żeglował wielką flotą (…) — Pliniusz, Historia naturalna, XXXII, 32. [przypis tłumacza]

Gdy Cezarowi go pokażę, razem z tą wieścią dobre zjedna mi przyjęcie — charakterystyczny jest ten pośpiech Dercetasa, który boi się, aby go kto nie ubiegł u Cezara. [przypis tłumacza]

gdy chodzi o leczenie, Egipcjanie (…) — Herodot, II, 84. [przypis tłumacza]

gdy części składowe pozostają we wzajemnej od siebie zależności, jak w rządzie angielskim — zapewne ma Russo na myśli króla i ministrów. [przypis tłumacza]

Gdy dni sześćdziesiąt biegu zimowego słońca… — w odległej epoce Hezjoda, kiedy kalendarz roczny nie był ustalony, co do pór roku orientowano się wschodem i zachodem pewnych gwiazd lub konstelacji: tak też jest i tu. Po opisie zimy autor wskazuje kolej głównych zajęć rolnych w wiośnie, lecie i jesieni. [przypis tłumacza]

gdy duch niezmieszany i czysty odłączy się, wtedy naturalnie jest on także najrozumniejszy — jeżeli duch za życia człowieka, a więc zmieszany z cielesnymi, ziemskimi pierwiastkami, posiada rozum, to tym bardziej wówczas, kiedy ten ziemski, cielesny pierwiastek od niego się oddzieli. [przypis tłumacza]

gdy Filip pisał do nich (…) jako odpowiedział Bojokalus Rzymianom — Tacyt, Roczniki, XIII, 56. [przypis tłumacza]

Gdy Filip wkroczył zbrojną ręką do Peloponezu (…) — ten i następne przykłady z Plutarcha, Powiedzenia spartańskie. [przypis tłumacza]

Gdy Gajusz został Cezarem, szczęście taką nadęło go pychą… — por. Starożytności XVIII, VIII, 2–9. [przypis tłumacza]

Gdy go ktoś pytał, czemu więcej i chętniej przestaje z pięknymi ludźmi (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Arystotelesa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, V, 20. [przypis tłumacza]

Gdy go ktoś pytał (…) na ulicy jeść mi się chce — Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 58. [przypis tłumacza]

Gdy jednak cały naród stanowi o całym narodzie, ma jedynie na uwadze samego siebie (…) Ten właśnie akt nazywam prawem… — w Listach pisanych z Góry podaje Russo następującą lapidarną definicję prawa: „Prawo jest publicznym i uroczystym oświadczeniem woli powszechnej, odnośnie do przedmiotu wspólnego interesu”. W tej definicji brak jednak momentu podmiotowej powszechności woli powszechnej. [przypis tłumacza]

Gdy jednak węzeł społeczny zaczyna się rozluźniać, a państwo zaczyna słabnąć (…) wola powszechna przestaje być wolą wszystkich — porównaj księgę II, rozdz. III. [przypis tłumacza]

Gdy jednak władza wykonawcza nie jest dostatecznie uzależniona od prawodawczej, to znaczy, gdy stosunek księcia do zwierzchnika jest większy niż stosunek narodu do księcia, trzeba zaradzić temu brakowi proporcji przez podzielenie rządu… — gdy książę ma za wiele siły, niehamowanej żadną inna siłą, jest tym skłonniejszy do łamania praw. Wówczas równowaga ustalona w rozdz. I, księgi III zostaje naruszona. Nie ma proporcji $Zw\; :\; Rz\; =\; Rz\; :\; P$, lecz występuje stan rzeczy, który można przedstawić jako $Zw\; :\; Rz\; >\; Rz\; :\; P$. Należy zatem zachwianą równowagę przywrócić przez osłabienie siły rządu w drodze podziału. [przypis tłumacza]

Gdy ksiądz de Saint-Pierre projektował powiększenie liczby rad króla Francji oraz wybór ich członków w drodze głosowania… — ksiądz de Saint-Pierre (1658–1743), pisarz polityczny. Projekt, o którym Russo mówi, zawiera dzieło pt. Polysynodia. Russo zajmował się przez pewien czas wydaniem wyboru pism księdza w streszczeniach, z krytycznymi uwagami. [przypis tłumacza]

Gdy mą sprawę tu z miejsca zaczynam wyłuszczać — mea praeconatus orsusque inde exilico, w ten sposób czytam tekst, uszkodzony w rękopisach. [przypis tłumacza]

Gdym Smoka-Stróża ujrzała — Wąż, Smok, grodu stróż: legendą był już wtedy, jak to Herodot, VIII 41, przyznaje. Cześć jednak była dla niego u ludu, ale oświecony ówczesny Ateńczyk widział w nim tylko symbol. Pallas Atene Fidiasza ma go u nóg przy tarczy: tym komiczniejsza jest ta mężatka, która twierdzi, iż go żywego widziała. [przypis tłumacza]

Gdy mu koryntyjscy wygnańcy opowiadali, że miasto chciałoby się poddać… — w wojnie korynckiej; zob. rozdz. II. [przypis tłumacza]

Gdy następnie zawrzała wojna — rok 43 p.n.e. [przypis tłumacza]

Gdy Nunez Balboa brał na wybrzeżu w posiadanie Morze Południowe i całą Południową Amerykę w imieniu kastylskiej korony… — Vasco Nunez Balboa odkrył w 1513 r. z jednej z gór międzymorza panamskiego wybrzeża Morza Południowego [obecnie nazywanego Oceanem Spokojnym; red. WL] i wziął je w posiadanie w imieniu króla hiszpańskiego. [przypis tłumacza]

Gdy obywatele są skąpi, tchórzliwi, małoduszni, bardziej rozmiłowani w wygodzie niż w wolności, niedługo opierają się podwojonym wysiłkom rządu… — dobre prawa powodują coraz większe zespalanie się jednostki z ogółem, rodzą utożsamienie się poszczególnych woli z wolą powszechną; złe demoralizują i dopuszczając do rozbudzenia się silnych egoistycznych apetytów, doprowadzają do wygaśnięcia ducha obywatelskiego i cnoty. [przypis tłumacza]

gdy ona tu wejdzie — wskazuje dom Periplektomenusa; chodzi o chwilę, gdy wejdzie tam żołnierz, zwabiony przez Akroteleutium. [przypis tłumacza]

„Gdy Pan wywiódł z niewoli uprowadzonych z Syjonu (…)” — mowa o Żydach, którzy po siedemdziesięciu latach niewoli babilońskiej wrócili do Syjonu. [przypis tłumacza]

Gdy Pompejusz wraz z senatem uszedł za Morze Jońskie… — por. Starożytności XIV, VII, 4–VIII, 5. [przypis tłumacza]

Gdy rok ten minie (…) kląć czas przeszły będziem nieszczęśliwy — Strofa 12 i 13: Przepowiednia panowania Henryka II. [przypis tłumacza]

Gdyśmy wchodzili do ich jaskini, rzekł nam stary dziaduś — Więzienie zwane Conciergerie [tj. „odźwiernia” a. „stróżówka”; red. WL]. [przypis tłumacza]

gdy sobie umączymy twarz — za czasu Montaigne'a aktorzy bielili sobie twarz mąką. [przypis tłumacza]

Gdy swą dobrą wolę okaże aktor… — porównania i przenośnie zapożyczone z teatru są częste tak u Szekspira, jak w całej literaturze dramatycznej elżbietańskiej. Np. Otello w I, 2. mówi:

W Burzy II, 1 przenośnia tego rodzaju łączy się z igraszką wyrazów.

[przypis tłumacza]

gdy szczęśliwym trafem jeden z tych ludzi urodzonych do sądzenia obejmuje ster praw w monarchii (…) wszyscy dziwią się środkom, jakie wynajduje, i stanowi to epokę w kraju — komplement zwrócony w stronę potężnego w latach 1758–1770 ministra Ludwika XV, ks. de Choiseul, którego przychylność chciał sobie Russo w ten sposób pozyskać (por. Wyznania, część II, księga XI, 1761). [przypis tłumacza]

Gdy tak chcesz, zatem zgoda; wysłucham ich chętnie. — Alcest powziął decyzję szczerego powiedzenia całej prawdy. [przypis tłumacza]

gdy w cię jabłkiem rzuci… — jabłko dać, rzucić lub jeść z kimś było symbolem oświadczeń miłosnych. [przypis tłumacza]

Gdy w dniu wyjazdu dowiedziałem się, że pani Putbus, a z nią także jej pokojówka, mają przybyć do Wenecji — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

Gdy więc zwycięża zdanie przeciwne mojemu, dowodzi to jedynie, że się pomyliłem i że to, co uważałem za wolę powszechną, nią nie było… — każdy rozumny człowiek żyjący w społeczeństwie nie może logicznie nie chcieć dobra powszechnego, może jednak mylić się w tym, co stanowi to dobro w danym wypadku. Jeżeli zatem uchwała większości nie jest zgodna z jego opinią, sam fakt, że większość współobywateli powzięła taką uchwałę, daje bardzo silne prawdopodobieństwo, że uchwała zawiera oświadczenie woli powszechnej w jej czystości, a więc, że niezgodna z nią opinia była mylna. Uchwała będzie zatem obowiązywać na mocy umowy społecznej także głosującego przeciw niej, jako zgodna z jego własną racjonalną wolą słuchania głosu korzyści powszechnej. [przypis tłumacza]

gdy władza każdej części jest niezawisła, lecz niepełna, jak w Polsce. Ta ostatnia forma jest zła, nie ma przy niej bowiem jedności w rządzie, a państwu brak związania — w Polsce ministrowie dożywotni i nieusuwalni byli faktycznymi panami w powierzonych im działach zarządu, panami niezależnymi zupełnie od króla. — Podobnie w siódmym Liście pisanym z Góry zarzuca Russo konstytucji polskiej, że ubezwładniła władzę wykonawczą: „Konstytucja Rzplitej Polskiej jest dobra dla rządu, w którym nic robić nie trzeba”. [przypis tłumacza]

gdy wojnę (…) uchwalacie, grzmimy, lejem… — Ateńczyk był religijnie zabobonny i w ogóle przesądny. Już przy pierwszej kropli deszczu, przy pierwszym grzmocie lub błyskawicy, rozpuszczano zgromadzenie dla złej wróżby. (Acharny [ob. tłum. jako: Acharnejczycy; red. WL] 171: „Zakazuję — veto — dalszych obrad, gdyż oto kropla dżdżu — znak Zeusa — spadła mi na nos”). [przypis tłumacza]

Gdy wracając — si adveniens według dawnych edycji, quasi adveniens: Lindsay. [przypis tłumacza]

gdy w zad mu wbiją rzodkiew i popiołem natrą wrzącym — tak w Atenach karano cudzołożników. [przypis tłumacza]

Gdy z ludu kogoś spostrzegł, że upornie staje… — Cytat pomija 6 wierszy. [przypis tłumacza]

gdy zostałam pojmana i wybrana dla niego — łupy i jeńców rozdziela się między wojowników. Przy rozdziale branka Pantheja przypadła Cyrusowi. Ksenofont ciągle podkreśla, że Cyrus nie jest absolutnym panem, więc nie jest właścicielem zdobyczy wojennej, która stanowi wspólną własność wszystkich. [przypis tłumacza]

gdzie by nie mieli górować swą przewagą nad obecnymi — bez silnej straży przybocznej, złożonej z najemnych żołnierzy. [przypis tłumacza]

Gdzie jest mędrzec — Por. fragm. 801. [przypis tłumacza]

Gdzie królował Agatokles… — cały ten ustęp jest najlepszym dowodem, jak mało dbał Plautus o ścisłość historyczną. Agatokles i Hieron to znani w Rzymie ówczesnym tyranowie syrakuzańscy, ale ani Fintias, ani Liparo nigdy nie panowali w Syrakuzach; Fintias był władcą Agrigentu, nie Syrakuz, a Liparo w ogóle nie istniał. Ponieważ nazwisko Hierona pochodzi od wyspy Hiery, przeto Plautus zmyślił imię Liparona w związku z sąsiednią wyspą Liparą, tak jak zresztą najswobodniej tworzy komiczne imiona, np. miasto Karia, kraje Peredia, Perbibezja, Konterebromia w Kurkulionie i wielu innych. Hieronowi zaś nikt nie oddał władzy, ale zagarnął ją on sam przy pomocy wojska. Dokładność historyczna zresztą w tych szczegółach miała rację w greckiej sztuce, dla greckich widzów, zwłaszcza o ile wzmianki te miały być aktualne, ale była bez znaczenia dla Rzymu i Rzymian, i to w przeróbce niewątpliwie znacznie późniejszej od oryginału. Dlatego też z ustępu tego nie można wysnuwać żadnych wniosków co do chronologii Plautyńskiej sztuki. [przypis tłumacza]

gdzie najbardziej upragnionym grobowcem jest być pożartym (…) przez ptaki — Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie, III, 24. [przypis tłumacza]

gdzie opłakują śmierć dzieci, radośnie atoli obchodzą śmierć starców — Trausowie, jedno z plemion trackich, zob. Herodot, Dzieje, V, 3. [przypis tłumacza]

gdzie Plutarch powiada o sobie samym, iż Rustikus (…) — Plutarch, O wścibstwie, 14. [przypis tłumacza]

Gdzieś (…) widział (…) zimne Heraklesa łaźnie? — ciepłe lub gorące źródła nazywano łaźniami Heraklesa na pamiątkę, że Atena, chcąc orzeźwić strudzonego Heraklesa, stworzyła takie źródła w Termopilach. [przypis tłumacza]

Gdzieś z tamtego świata — w oryginale: Acherunticus, acheruntyjski, taki, któremu się już należy być w podziemiu, gdzie płynie Acherunt. [przypis tłumacza]

Gdzie spojrzeć, wszędzie zgraja pochlebców przebrzydła — Pochlebstwo to słowo, dziś już tak odległe, które powraca bez ustanku pod piórem dawnych satyryków i moralistów: był to wrzód toczący owo feudalne społeczeństwo oparte na nierówności i zależności. [przypis tłumacza]

gdzie sypia w jednym łożu po dziesięciu lub dwunastu wraz z żonami — w Laponii. [przypis tłumacza]

Gdzie wiele mądrości (…) — Biblia, Koh 1:18. [przypis tłumacza]

gdzie wielka ziała głębia — ubi et horribilis erat eius profunditas; u Clementza nie ma; [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

gdzież są śniegi zeszłoroczne — Słynny refren ballady Villona: Mais ou sont les neiges d'antan stał się przysłowiowym. [przypis tłumacza]

Gdzież tedy na rozległej ziemi znajdziecie sprzymierzeńców… — właściwie: gdzież w niezamieszkałej części świata znajdziecie sprzymierzeńców, gdy w zamieszkałej etc. [przypis tłumacza]

Gdzież znajdziesz moją winę w tej przygodzie całej? — Wykręt w istocie dość gruby; ale po cóż Celimena ma silić się na lepszy, skoro wie, że ten doskonale wystarczy? [przypis tłumacza]

gęsi napoczęte posyłał i połówki chleba — posyłanie komuś dań z królewskiego stołu uchodziło za szczególniejsze odznaczenie. [przypis tłumacza]

gebe a. gabaj — urzędnik gminny, starosta bóżnicy, administrator. [przypis tłumacza]

Gebhardt ogłosił samodzielnie zredagowany przekład „Etyki” — Spinoza. Von den festen undewigen Dingen, übertragen und eingeleitet von C. Gebhardt, 1925. [przypis tłumacza]

Gemara a. Gemore — część Talmudu, dzieła stanowiącego podsumowanie doktrynalno-religijne pobiblijnego judaizmu, zawierająca komentarze. [przypis tłumacza]

Gemara — dosłownie: zakończenie; nazwa części Talmudu, zawierająca komentarze do Miszny. [przypis tłumacza]

Gemara — dosł. zakończenie; druga część Talmudu; zawiera komentarze i objaśnienia 63 traktatów z Miszny. [przypis tłumacza]

Gemara — dosł.: „zakończenie”; nazwa części Talmudu, zawierająca komentarze do Miszny. [przypis tłumacza]

Gemara — druga część Talmudu, który składa się z Miszny i Gemary. [przypis tłumacza]

Gemara (Gemore) — część Talmudu spisana po aramejsku i hebrajsku, zawierająca komentarze do Miszny. [przypis tłumacza]

Genealogia Jezusa Chrystusa w Starym Testamencie (…) — Rdz 38, 29 i Rt 4, 17–22. Por. fragm. 743. [przypis tłumacza]

Geneos — Γηνεὼς (N), Γιναίας (D). [przypis tłumacza]

Generacja literacka, z którą ja stykałem się niegdyś, miała, pod tym względem, pojęcia dość ograniczone: u wielu ówczesnych „młodych”, kult piśmiennictwa francuskiego dałby się sprowadzić bez mała do Pijanego statku Artura Rimbaud, spopularyzowanego we wspaniałym przekładzie Miriama, i Litanii do Szatana Baudelaire'a — Dziś jeszcze znam wybitnego polskiego pisarza i apostoła, który zdaje się żyć w przekonaniu, że literatura francuska zaczyna się i kończy na… Barbeyu d'Aurevilly [Jules Barbey d'Aurevilly (1808–1889), fr. pisarz, twórca mrocznej fantastyki, uważany za prekusora dandyzmu; Red. WL]. [przypis tłumacza]

generał Moncornet — [por.] Chłopi. [przypis tłumacza]

Generatio prava signum quaerit; et non dabitur (…) (łac.) — „Zły rodzaj szuka znaku; i nie będzie dany. I westchnąwszy, rzekł: Przeczże ten rodzaj znaku szuka?”. [przypis tłumacza]

Genet, św. — bretoński święty, którego atrybutem była gęś. [przypis tłumacza]

geniusz Arystofanesa (…) prawdziwie wielki Ateńczyk — G. Hogarth, angielski filolog i tłumacz Arystofanesa, nazywa go pierwszym poetą Aten i największym komediopisarzem wszystkich czasów. The „Frogs” of Aristophanes… English version by S. Hogarth and Godley, Oxford 1892 (Przedmowa). [przypis tłumacza]

Gentes (…) amore — Ovidius, Metamorphoses, X, 331. [przypis tłumacza]

geometra z Syrakuz (…) ku obronie swego kraju (…) stworzył machiny przeraźliwe — Archimedes w obronie Syrakuz podczas dwuletniego oblężenia miasta przez wojska rzymskie (por. Plutarch, Marcellus, 14–17 [w:] Żywoty sławnych mężów). [przypis tłumacza]

Geometrowie zabierają (…) dwie dziewczyny lapońskie — w istocie, przywieźli z sobą dwie Laponki. [przypis tłumacza]

George Sand Ona i on, Paul Musset On i ona — Na ten sam temat Ludwika Colot napisała powieść pt. On. [przypis tłumacza]

George Sand Ona i on — Później George Sand powróci jeszcze do tych wspomnień w dziele pt. Historia mego życia. [przypis tłumacza]

Gerastos, częściej Gerajstos — południowa kończyna Eubei. [przypis tłumacza]

Geraza — Γέρασα, dzisiejsze Dżerasz (300 mieszkańców). [przypis tłumacza]

Germanik (…) koguta — Plutarch, O zawiści i nienawiści, 3. [przypis tłumacza]