Przypisy

aby żył na wieki — Bóg nie chciał do tego dopuścić. «Jeśli będzie żył wiecznie, możliwe jest, że zwiedzie ludzi i będą mówili: on też jest bogiem!», zob. Raszi do 3:22. [przypis tradycyjny]

Ararat — jeden z łańcuchów górskich, które od południa oddzielają Armenię od Mezopotamii i które otaczają również ziemie Kurdów. W aramejskim Targum Onkelos góry Ararat przetłumaczone są jako góry Kardu. Miejsce, w którym biblijna arka osiadła po potopie, było identyfikowane jako pasmo górskie na północny wschód od jeziora Wan, mogła spocząć na niektórych niższych szczytach łańcucha górskiego otaczającego ten region. Jednakże wszelkie utożsamianie biblijnego Araratu z konkretną górą nie ma oparcia w słowach Biblii. [przypis tradycyjny]

bdellion — hebr. בְּדֹלַח (bedolach), tłumaczone także jako 'bdellium', może oznaczać żywicę drzewa Commiphora africana lub rodzaj okrągłego kamienia szlachetnego; Saadia Gaon odczytuje to jako 'perły'. Do bedolach porównana jest manna, zob. Ks. Liczb 11:7.

Saadia ben Josef Gaon (882/892–942), rabin, filozof, komentator Biblii, badacz języka hebrajskiego.

[przypis tradycyjny]

bezprawiem — hebr. חָמָס (hamas): 'przemoc, bezprawie', tu w znaczeniu rabunku, zob. Raszi do 6:11. [przypis tradycyjny]

brzemienności twojej — «Udręki związane ciążą», zob. Raszi do 3:16. [przypis tradycyjny]

bydlę — «Wszystko zostało stworzone ze względu na człowieka, a skoro on będzie unicestwiony, po cóż one [mają istnieć]?». Inne wyjaśnienie jest takie, że zwierzęta również postępowały niewłaściwie, zob. Raszi do 6:7. [przypis tradycyjny]

Chawa — od hebr. rdzenia חָיָה (chaja): 'żyć'. W znaczeniu 'dająca życie', «gdyż daje życie swoim dzieciom», zob. Raszi do 3:20. W innych przekładach najczęściej jako Ewa, tak jak pojawia się to w Septuagincie, tłumaczeniu Tory na grecki z II wieku p.n.e. [przypis tradycyjny]

Chawila — kraina sąsiadująca z ogrodem Edenu, zob. Radak do 2:11.

Radak: skrót od rabi Dawid Kimchi (1160–1235), żył we Francji, komentator Biblii, filozof i gramatyk.

Nie jest to Chawila, o której mowa w Ks. Rodzaju 25:18. zob. Ramban do 2:11.

Ramban (inaczej Nachmanides) to skrót od rabi Mosze ben Nachman (1194–1270), czołowy komentator Biblii i Talmudu, rabin, filozof, kabalista i lekarz. Urodził się w Geronie w Hiszpanii, przeniósł się do Ziemi Izraela, gdzie osiedlił się w Ako.

[przypis tradycyjny]

Cherubów — zgodnie z midraszem były to anioły zniszczenia, zob. Raszi do 3:24. [przypis tradycyjny]

Chidekel — wedle tradycji jest to rzeka Tygrys, zob. Raszi do 2:14. [przypis tradycyjny]

czterdzieści dni i czterdzieści nocy — wedle tradycyjnego poglądu czterdziestu dni potrzeba, aby ukształtował się płód w łonie, zob. Raszi do 7:4. W Torze liczba 40 dni łączy się z wydarzeniami, które niosą ze sobą dogłębną zmianę rzeczywistości: 40 dni przebywał Mojżesz na górze Synaj, 40 dni trwała podróż szpiegów wysłanych do Kanaanu. W religijnym roku żydowskim okres 40 dni od 1 dnia miesiąca elul do Jom Kipur uznaje się za właściwy do odbycia tszuwy, czyli pokuty, powrotu do właściwego postępowania i naprawy swojego zachowania przed Dniem Sądu. 40 dni potrzeba, aby dokonała się znacząca zmiana, łącząca się z pojęciem odnowy i nowego początku. [przypis tradycyjny]

dała też — midrasz sugeruje, że słowo „też” oznacza tu włączenie również zwierząt w spożycie owocu i w następstwa tego czynu, zob. Raszi do 3:6. [przypis tradycyjny]

do zdobycia wglądu — hebr. לְהַשְׂכִּיל (lehaskil) pochodzi od rdzenia שֶׂכֶל (sechel) oznaczającego 'inteligencję, umysł, pojmowanie, rozumienie'; lehaskil można tłumaczyć jako: 'rozważać, zwracać uwagę, skłaniać do rozważenia/do wglądu', u Cylkowa 'do oglądania'. «Tak powiedział jej [wąż: będziecie] »znający dobro i zło«», zob. Raszi do 3:6. [przypis tradycyjny]

drzewa cyprysowego — hebr. עֲצֵי גֹפֶר (acei gofer). Niektórzy odczytują to jako nazwę własną, zob.Raszi i Ibn Ezra do 6:14. [przypis tradycyjny]

Drzewo Poznania dobrego i złego — עֵץ הַדַּעַת טוֹב וָרָע (ec hadaat tow wara): 'drzewo poznania dobrego i złego'. W Talmudzie (Berachot 40a) mędrcy dyskutują, czy była to winorośl, figa czy może nawet pszenica, a midrasz (Bereszit Raba 15:7) sugeruje, że mógł to być także etrog (rodzaj owocu cytrusowego). Poznanie dobra i zła może być interpretowane jako umiejętność rozróżniania pomiędzy dobrem i złem, czyli wolna wola. Niektórzy odczytują to jako pożądanie seksualne, ale Ramban uczy, że takie wyjaśnienie nie wydaje się prawidłowe, gdyż nawet wąż mówił, że po spożyciu „staniecie się jak Bóg” i «po spożyciu owocu człowiek miał wolny wybór i z własnej woli mógł czynić zło lub dobro, czy to wobec siebie czy wobec innych istot, i to jest owa Boska cecha, ale jest ona także niedobra dla człowieka, ponieważ ma on teraz jecer (skłonność do zła) i pożądanie», zob. Ramban do 2:11. [przypis tradycyjny]

Drzewo Życia — עֵץ הַחַיִּים (ec hachajim): 'drzewo życia'. Termin „Drzewo życia” stał się metaforą Tory, por. np. Ks. Przysłów 3:18. W żydowskiej tradycji mistycznej „drzewo życia” odnosi się do diagramu ilustrującego dziesięć boskich emanacji (Sefirot), jest to także tytuł ważnego dzieła żydowskiego mistycyzmu autorstwa rabina Chajima Witala (1542–1620). [przypis tradycyjny]

duch Mój — «Mój Duch nie będzie, rozdrażniony, walczył ze sobą z powodu człowieka», zob. Raszi do 6:3. Hebr. יָדוֹן (jadon): 'walczyć' od rdzenia דִין (din): 'osądzać'. Słowa z tym rdzeniem w znaczeniu 'walki, zmagania się' pojawiają się w formie מָדוֹן (madon) np. w Ks. Psalmów 80:7, Ks. Przysłów 15:18, Ks. Jeremiasza 15:10 czy jako לָדִין (ladin) w Ks. Koheleta 6:10. [przypis tradycyjny]

dwie żony — ludzie z pokolenia potopu mieli zwyczaj brać sobie dwie żony. Zadaniem jednej było rodzenie dzieci: tu była to Ada, drugiej zaś podawano środek powodujący bezpłodność i tę żonę mąż przeznaczał sobie do cielesnych przyjemności: tu była to Cylla (ona jednak również później urodziła dzieci), zob. Raszi do 4:19. [przypis tradycyjny]

dwudziestego siódmego — midrasz uczy, że potop trwał przez cały rok słoneczny (365 dni), zob. Raszi do 8:14. [przypis tradycyjny]

dzień i noc — «Z tego płynie wniosek, że [dzień i noc] ustały przez wszystkie dni potopu, gdy nie funkcjonował system planetarny i nie można było rozpoznać różnicy pomiędzy dniem a nocą», zob. Raszi do 8:22. [przypis tradycyjny]

Eber — Eber był przodkiem wszystkich ludów objętych nazwą 'Hebrajczycy', o jego potomku Abrahamie napisane jest haiwri, czyli ten, który przyszedł zza rzeki, por. Ks. Rodzaju 14:13 i Raszi do tego miejsca, a język hebrajski to iwrit. [przypis tradycyjny]

Eden — w literaturze rabinicznej istnieją dwa rodzaje Edenu: jeden ziemski, żyzny i obfitujący w roślinność, drugi, niebiański, przeznaczony na zamieszkanie dla prawych, nieśmiertelnych dusz. Te dwa Edeny określane są jako „niższy” i „wyższy”. Ponadto Talmud (Berachot 34b) wskazuje, że pojęcia 'ogród' i 'Eden', odnoszą się do dwóch odrębnych miejsc, a Adam i Ewa przebywali tylko w 'ogrodzie'. W Talmudzie istnieją dysputy nad określeniem granic ziemskiego Edenu (Eruwin 19a, Tamid 32b), oraz jego rozmiarów: «Ogród Edenu jest jedną sześćdziesiątą samego Edenu, a Eden jest jedną sześćdziesiątą Gehenny […] A niektórzy mówią, że Eden nie ma miary» (Taanit 10a). [przypis tradycyjny]

figowe — Tora nie podaje, jakiego rodzaju było Drzewo Poznania, tym niemniej Talmud wskazuje, że mogło to być drzewo figowe, skoro okryli się figowymi liśćmi: «czym zgrzeszyli, w tym [szukali] naprawy» (Sanhedrin 70b), zob. Raszi do 3:7. [przypis tradycyjny]

Frat — wedle tradycji jest to Eufrat, zob. Raszi do 2:14. [przypis tradycyjny]

Gdzie jesteś — «[Bóg] wiedział gdzie [Adam] się znajduje, [zwrócił się do niego z pytaniem], aby rozpocząć z nim rozmowę, inaczej człowiek bałby się odpowiadać, gdyby [Bóg] nagle wymierzył mu karę», zob. Raszi do 3:9. [przypis tradycyjny]

Gdzież Hewel brat twój? — «[Bóg] wszedł z nim w rozmowę łagodnymi słowy, [z nadzieją], że może skłoni to [Kaina] do skruchy i powie: ja go zabiłem i zgrzeszyłem przeciw Tobie», zob. Raszi do 4:9. [przypis tradycyjny]

grzech leży — z gramatycznego punktu widzenia w tym wersecie istnieje niezgodność rodzajów: słowo 'grzech' hebr. חַטָּאת (chatat) jest rodzaju żeńskiego, a słowo רֹבֵץ (rowec) dosł. 'wylegiwać się, zalegać jak zwierzę' tu: „leży”, jest rodzaju męskiego, dalsza część wersetu „ku tobie [kieruje] swoje pożądanie” odnosi się do rodzaju męskiego. Raszi interpretuje to tak, że druga część wyrażenia wskazuje na יֵצֶר הָרָע (jecer hara): 'skłonność do złego', a jecer po hebrajsku jest słowem rodzaju męskiego, zob. Raszi do 4:7. [przypis tradycyjny]

Hewla — hebr. הֶבֶל (hewel): dosł. 'tchnienie, wyziew, opar', przenośnie także w znaczeniu 'marność, daremność'; por. Psalm 144:4 i Kohelet 1:2. W innych przekładach jako Abel. [przypis tradycyjny]

i nie było go — hebr. וְאֵינֶנּוּ (weejnenu); Chanoch «był sprawiedliwym człowiekiem, ale o słabej woli, [skłonnym] zwrócić się ku niegodziwości. Dlatego Bóg pośpieszył się i zabrał go, sprawiając, że umarł przedwcześnie. Z tego powodu Tora używa odmiennych słów, mówiąc o jego śmierci, że „nie było go” na świecie i nie mógł dopełnić swoich lat», zob. Raszi do 5:24. [przypis tradycyjny]

istotą żyjącą — również zwierzęta określane są jako istoty żyjące, jednak człowiek różni się od nich umiejętnością rozumienia i mowy, zob. Raszi do 2:7. [przypis tradycyjny]

istoty z życiem jej, z krwią jej jeść nie będziecie — zakazane zostało odcinanie kawałków z żyjącego zwierzęcia: jak długo jego siła życiowa płynie w jego krwi, zob. Raszi do 9:4. [przypis tradycyjny]

I zamknął Wiekuisty za nim — midrasz uczy, że Bóg otoczył arkę niedźwiedziami i lwami, chroniąc w ten sposób Noacha, aby ludzie nie rozbili mu arki, a zwykłe wyjaśnienie jest takie, że zamknął wejście z powodu wzbierającej wody, zob. Raszi do 7:16. [przypis tradycyjny]

Ja zaś oto stanowię przymierze Moje z wami — midrasz uczy, że «Noach miał obawy, czy zaangażować się w płodzenie i rozmnażanie się, dopóki Bóg nie zapewnił go, że nie zniszczy już więcej świata», zob. Raszi do 9:9. [przypis tradycyjny]

jeden dzień — w hebrajskim oryginale nie zostało użyte słowo רִאשׁוֹן (riszon): 'pierwszy', lecz słowo אֶחָד (echad): 'jeden', choć w odniesieniu do innych dni zastosowane są liczebniki porządkowe. Komentarz rabiniczny wyjaśnia to tak, że tego dnia Bóg był Jedyny na świecie i nawet aniołowie nie zostali jeszcze wówczas stworzeni, zob. Raszi do 1:5.

Raszi: skrót od rabi Szlomo ben Icchak (1040–1105), żył we Francji, czołowy żydowski autorytet wśród komentatorów Biblii i Talmudu.

[przypis tradycyjny]

jeden — hebr. אֶחָד (echad): 'jeden, jedyny, wyjątkowy'. Midrasz tak wyjaśnia słowa Boga: «Oto on jest wyjątkowy wśród istot niższych, jak Ja jestem wyjątkowy pośród istot wyższych. Na czym polega ta wyjątkowość? Na 'wiedzy dobrego i złego', co nie ma miejsca w przypadku zwierząt», zob. Raszi do 3:22. [przypis tradycyjny]

jedno z żeber jego — hebr. מִצַּלְעֹתָיו (micalotaw): '[jeden] z jego boków, stron'. Słowo צֶלַע (cela): 'bok, strona', pojawia się też w opisie budowy Miszkanu (Przybytku na pustyni), por. Ks. Wyjścia 26:20. W tym wersecie rabini upatrują źródło idei, że człowiek został początkowo stworzony z dwoma obliczami (Eruwin 18a), por. przypis do Ks. Rodzaju 1:27, zob. Raszi do 2:21. [przypis tradycyjny]

krwi (…) służącej życiu waszemu — «Nawet gdy ktoś popełni samobójstwo przez uduszenie, mimo że nie będzie rozlewu krwi», zob. Raszi do 9:5. [przypis tradycyjny]

krwi — w hebr. oryginale słowo 'krew' pojawia się tu w liczbie mnogiej, co jest wyjaśnianie jako «jego krew i krew jego potomków», inne wyjaśnienie mówi, że Kain zadał mu wiele ran, zob. Raszi do 4:10. [przypis tradycyjny]

które nie są czyste — Tora nie używa tu słowa טָמֵא (tame): 'nieczysty rytualnie', ale opisowego wyrażenia 'które nie są czyste'. Ten właśnie werset jest talmudycznym przykładem, że Tora woli dać trzy słowa 'nie są czyste', aby tylko nie użyć negatywnego słowa 'nieczysty', kiedy słowo to nie jest konieczne, zob. Bawa Batra 123a. [przypis tradycyjny]

ktokolwiek by zabił Kaina, siedmiokrotną poniesie pomstę — oznacza to, że zemsta na Kainie nie zostanie dokonana od razu, ale dopiero, gdy pojawi się siódme pokolenie. Kaina zabije Lemech, jeden z jego potomków, zob. Raszi do 4:15 i 4:19. [przypis tradycyjny]

mężczyznę i kobietę — midrasz uczy, że początkowo Bóg stworzył człowieka z dwoma obliczami, a następnie rozdzielił na dwie osoby. Innym wyjaśnieniem słów Tory jest, że chodzi o podkreślenie, że oboje zostali stworzeni szóstego dnia, a dopiero w następnym rozdziale opisane to jest szczegółowo, zob. Raszi do 1:27. [przypis tradycyjny]

między Bogiem a każdym jestestwem żyjącym — «Pomiędzy Boską cechą Surowego Sądu a wami», zob. Raszi do 9:16. [przypis tradycyjny]

miesiąca drugiego — nazwy miesięcy pochodzą z późniejszego okresu, z czasów po niewoli babilońskiej, zaś Tora używa dla miesięcy tylko numeracji, począwszy od miesiąca wiosennego (nazwanego później nisan). W Talmudzie istnieje spór, czy w tym wersecie mowa jest o miesiącu cheszwan (zwanym inaczej marcheszwan), czy o miesiącu ijar, zob. Raszi do 7:11. [przypis tradycyjny]

mocarze — hebr. גִבֹּרִים (giborim): 'mocarze', tu w negatywnym znaczeniu jako «buntujący się przeciwko Bogu», zob. Raszi do 6:4. [przypis tradycyjny]

Naama — midrasz uczy, że została ona żoną Noacha, zob. Raszi do 4:22. [przypis tradycyjny]

na brzuchu twoim — midrasz uczy, że wąż miał nogi, których został tu pozbawiony, zob. Raszi do 3:14. [przypis tradycyjny]

na czasy — hebr. לְדֹרֹת (ledorot): dosł.'na pokolenia'. Słowo דֹרֹת (dorot): 'pokolenia' zapisane jest w sposób niepełny, bez liter waw דוֹרוֹת i midrasz sugeruje, że «są pokolenia, które nie potrzebowały tego znaku [przymierza], ponieważ [w pokoleniach tych] żyli ludzie całkowicie sprawiedliwi, jak pokolenie Ezechiasza króla Judy czy pokolenie Szimona ben Jochaja», zob. Raszi do 9:12. [przypis tradycyjny]

nagimi — «Tora odnosi się tu do postrzegania umysłowego, a nie zaledwie wzrokowego […]. Nawet niewidomy człowiek wie, kiedy jest nagi. Co więc oznacza, że „poznali, że są nagimi”? Mieli tylko jedno przykazanie i ogołocili się z niego», zob. Raszi do 3:7. [przypis tradycyjny]

nagość ojca swojego — «Jedni mędrcy wnioskują, że go wykastrował, inni że wykorzystał go cieleśnie w amoralny sposób», zob. Raszi do 9:22. [przypis tradycyjny]

najstarszemu — nie wiadomo, czy słowo 'najstarszy' odnosi się do Jefeta, czy do Szema, midrasz po przeliczeniu lat życia Noacha i jego synów ustala, że Jefet był starszy od Szema. Raszi zwraca też uwagę, że Tora podkreśla tu pokrewieństwo tylko z Jefetem, ale nie z Chamem, zob. Raszi do 10:21. [przypis tradycyjny]

na podobieństwo i obraz swój — «Bóg wszczepił mu moc płodzenia i odtwarzania Swojego podobieństwa tak, aby dzieło człowieka było jak dzieło Najwyższego. I nie jest tak powiedziane w odniesieniu do Kaina ani Hewla, nie jest też wspomniane, ile lat żył Kain i ile miał lat, gdy spłodził swego syna Chanocha, ponieważ imię Hewla zostało wymazane, a i [ród] Kaina zginął [następnie] w potopie», zob. Ibn Ezra do 5:3. [przypis tradycyjny]

niechaj pocieszy nas — hebr. rdzeń נָחַם (nacham): 'pocieszać' nie jest źródłem imienia Noach, zob. Raszi do 5:29. Por. też przypis do Ks. Rodzaju 6:6. [przypis tradycyjny]

Niech wyda ziemia jestestwa żyjące — według komentarza rabinicznego, wszystkie stworzenia nieba i ziemi zostały stworzone pierwszego dnia, wymagały jedynie wydobycia i uzewnętrznienia. Każde z nich znalazło się na swoim miejscu dopiero w tym dniu, kiedy zostało to nakazane przez Boga, zob. Raszi do 1:14 i 1:24. [przypis tradycyjny]

nie dotykajcie się go — Bóg zabronił jedynie jedzenia owocu, a zakaz dotykania kobieta dodała od siebie, zob. Raszi do 3:3. Midrasz wyjaśnia: «Gdy [wąż] zobaczył kobietę jak przechodzi ona obok drzewa, popchnął ją ku drzewu i powiedział jej: a widzisz, żeś nie umarła? Tak jak nie umarłaś dotykając [drzewa], tak i nie umrzesz, gdy z niego zjesz!», zob. Bereszit Raba 19:3. [przypis tradycyjny]

nienawiść wzniecę między tobą a kobietą — midrasz uczy, że Bóg rzekł do węża: «twoim celem było wyłącznie to, by Adam umarł, gdy pierwszy zje [ten owoc], żebyś ty mógł wziąć Chawę [Ewę] dla siebie, zacząłeś więc najpierw rozmawiać z kobietą z tego powodu, że na kobiety łatwiej wywierać wpływ, one zaś wiedzą, jak wpływać na swoich mężów, i dlatego: »nienawiść wzniecę między tobą a kobietą«», zob. Raszi do 3:15. [przypis tradycyjny]

Nod — hebr. נוֹד (nod): 'błąkać się, wędrować'. Nazwa Nod oznacza zatem «krainę, gdzie błąkają się wszyscy wygnańcy», zob. Raszi do 4:16. Por. wyżej Ks. Rodzaju 4:12, gdzie Kain zostaje skazany na bycie נָד (nad) „zbiegiem”. [przypis tradycyjny]

oblokę obłokiem — «Gdy pojawi się u Mnie myśl, by sprowadzić na świat ciemność i zgubę», zob. Raszi do 9:14. [przypis tradycyjny]

od dawna — hebr. מִקֶּדֶם (mikedem): 'od wschodu, z przodu, od starożytnych czasów', większość przekładów tłumaczy to jako: 'od strony wschodniej', prawdopodobnie Cylkow odwołuje się tu do Targum Jonatan, aramejskiej interpretacji z I/II w.: «Wiekuisty Bóg Swoim wypowiedzeniem zasadził dla sprawiedliwych ogród z Edenu, przed stworzeniem świata […]». Zasadził ogród na wschód od Edenu, zob. Raszi do 2:8. [przypis tradycyjny]

od — dosł. אֶת (et): 'z Wiekuistym'. Chawa mówi tu: «Gdy stwarzał mnie i mojego męża, stwarzał nas On sam, ale w tym [przypadku] byliśmy z Nim partnerami», zob. Raszi do 4:1. [przypis tradycyjny]

o dolnych, średnich i wyższych piętrach — «Trzy piętra jedno nad drugim: najwyższe było dla ludzi, środkowe dla zwierząt, dolne na nieczystości», zob. Raszi do 6:16. [przypis tradycyjny]

ojciec Kanaana — «Niektórzy mędrcy sugerują, że to Kanaan ujrzał [Noacha] i doniósł o tym swojemu ojcu, dlatego właśnie [Kanaan] jest wspomniany w związku z tą historią i [dlatego] został przeklęty», zob. Raszi do 9:22. [przypis tradycyjny]

Olbrzymi — hebr. נְפִלִים (nefilim): dosł. 'upadli' od נָפַל (nafal): 'upaść'. Raszi wyjaśnia, że byli tak nazywani, «ponieważ sami upadli i spowodowali upadek świata», zob. Raszi do 6:4. Interpretacje rabiniczne łączą Nefilim z budzącym lęk ludem olbrzymów (Targum Onkelos do Bereszit 6:4; Bereszit Raba 26:7). W Ks. Liczb 13:33 pojawiają się Nefilim jako lud „olbrzymów synów Enaka, z rodu olbrzymów”, a Raszi wyjaśnia, iż byli to potomkowie Szamchazaja i Azaela, dwóch aniołów, którzy 'upadli z Nieba' w czasach pokolenia Enosza, por też. Joma 67 b i Raszi do tego miejsca; midrasz o dwóch aniołach, którzy zeszli na ziemię , aby naprawiać świat, ale zwabieni urokiem kobiet, zbezcześcili swoją niebiańską czystość i wprowadzili na ziemię wszelkiego rodzaju grzeszność, za co karą był potop, pojawia się też w Jalkut Szimoni do Bereszit 44 oraz w Kala Rabati 3:9 (tu mają oni imiona Aza i Azael). Takie wyjaśnienie podąża za starożytną tradycją utożsamiania nefilim „olbrzymów” i giborim „mocarzy” jako potomków związku aniołów i śmiertelników. Żadna z tych idei nie znajduje się w tekście biblijnym i judaizmowi zasadniczo jednak obca jest koncepcja upadłych aniołów, rabini sprzeciwiali się więc tej legendzie, tłumacząc, że określenie „synowie Boscy” powinno być odczytywane jako arystokraci, synowie sędziów lub możnowładców, którzy poślubili ziemskie dziewczyny, por. Bereszit Raba 26:5. [przypis tradycyjny]

ono to owym miastem wielkim — to odnosi się do Ninewy (Niniwy), zob. Raszi do 10:12. [przypis tradycyjny]

oschła powierzchnia ziemi — powierzchnia ziemi stała się gliniasta, zob. Raszi do 8:13. [przypis tradycyjny]

Oto zabiłem mężczyznę za ranę moją, a młodzieńca za siniec mój — zabił Kaina oraz swojego własnego syna Tuwal-Kaina. Lemech był niewidomy, a Tuwal-Kain, który go prowadził, zobaczył Kaina i wydało mu się, że to dzikie zwierzę, powiedział do ojca, by ten strzelił z łuku. Gdy Lemech zorientował się, że [zabił] Kaina, swojego przodka, uderzył dłonią o dłoń, zabijając też własnego syna, z tego powodu żony oddaliły się od [Lemecha] i musiał je zjednać słowami», zob. Raszi 4:23. Cytowana przez Rasziego opowieść łączy się z wyjaśnieniem, że znak, jaki nosił Kain, był to róg i przez to został on pomylony z dzikim zwierzęciem, zob. Radak do 4:23. [przypis tradycyjny]

otwór — hebr. צֹהַר (cohar): 'jasność, lśnienie, południe'. «Wedle jednych opinii było to okno, wedle innych opinii drogi kamień, który dostarczał im światło», zob. Raszi do 6:16. [przypis tradycyjny]

owe światła wielkie — Talmud (Chulin 60b) komentuje to, że słońce i księżyc «były stworzone jako [obiekty] tej samej wielkości, lecz księżyc został pomniejszony, ponieważ skarżył się, mówiąc: niemożliwe jest, by dwóch królów używało tej samej korony», zob. Raszi do 1:16. [przypis tradycyjny]

owocu drzewa, co w pośrodku ogrodu — według żydowskiej tradycji mógł to być owoc winorośli, figi a nawet pszenica (por. Berachot 40a), ale z pewnością nie ma tu mowy o jabłku. Midrasz (Bereszit Raba 15:7) sugeruje, że mógł to być także etrog (rodzaj owocu cytrusowego), lecz midrasz konkluduje, że Bóg nie ujawnił człowiekowi ani w przyszłości nigdy nie wyjawi, co to był za rodzaj drzewa. [przypis tradycyjny]

Peleg — hebr. imię Peleg pochodzi od rdzenia פָּלַג (palag): 'rozdzielać, dzielić, przepołowić', ponieważ rozłam wśród ludzkości spowodowany pomieszaniem języków nastąpił za jego życia. Zgodnie z midraszem, Eber był prorokiem i nadał synowi imię w nawiązaniu do tego, co wydarzy się w przyszłości, zob. Raszi do 10:25. [przypis tradycyjny]

piętnaście łokci wzwyż — po tym jak wody zrównały się ze szczytami gór, wzniosły się jeszcze na 15 łokci (ok. 8 metrów) ponad szczyty, zob. Raszi do 7:20. [przypis tradycyjny]

Piszon — wedle Rasziego jest to Nil, zob. Raszi do 2:11. [przypis tradycyjny]

począł Noach, mąż roli, i zasadził winnicę — w znaczeniu: Noach, który znał się na uprawie ziemi, pierwszy zasadził winorośl nie jako pojedynczą roślinę, ale w rzędach, w taki sposób, że utworzył winnicę, por. Ramban do 9:20. [przypis tradycyjny]

podług rodzajów swoich — hebr. מִשְׁפְּחֹתֵיהֶם (lemiszpechoteihem): dosł. 'według ich rodzin'. To uczy, że zwierzęta «zobowiązały się do łączenia się [w pary] tylko zgodnie ze swoimi gatunkami», zob. Raszi do 8:19. Jest to również najdłuższe słowo w Torze. [przypis tradycyjny]

podobieństwo — hebr. כִּדְמוּתֵנוּ (kidmutenu), to podobieństwo rozumiane jako inteligencja i zdolność rozumienia, a nie fizyczne zob. Raszi do 1:26. [przypis tradycyjny]

pokarm — pierwsi ludzie żywili się wyłącznie roślinami, uśmiercanie zwierząt i jedzenie mięsa zostało dozwolone dopiero potomkom Noacha po potopie (por. Ks. Rodzaju 9:3). Raszi do 1:29. [przypis tradycyjny]

pomoc, odpowiednią jemu — hebr. עֵזֶר כְּנֶגְדּוֹ (ezer kenegdo): dosł. 'pomoc naprzeciw niego', Raszi wyjaśnia: «gdy sobie zasłuży: będzie miał pomoc, gdy nie zasłuży: będzie miał walczącego z nim przeciwnika», zob. Raszi do 2:18. [przypis tradycyjny]

potem — po potopie, zob. Raszi i Ibn Ezra do 6:4. U Cylkowa błędnie 'w następstwie'. [przypis tradycyjny]

potop — hebr. מַבּוּל (mabul): 'potop', Raszi wyjaśnia to w odniesieniu do rdzeni בָּלָה (bala): 'zużyć, zniszczyć', בָּלַל (balal): 'pomieszać, wprowadzić zamieszanie', יָבַל (jawal): 'sprowadzać [w dół], spłukać', a nawet w odniesieniu do Babilonu [hebr. בָּבֶל, Bawel], jako że potop «sprowadził [arkę] do Babilonu, […] a wszystko, co zginęło w potopie, zostało tam strącone», zob. Raszi do 6:17. [przypis tradycyjny]

potwory — hebr. תַנִּינִם (taninim): 'wielkie ryby, wielkie zwierzęta morskie'. Talmud odnosi to do Lewiatana, potwora morskiego opisanego w Księdze Hioba (zob. Bawa Batra 74b, zob. Hiob 41). [przypis tradycyjny]

po upływie stu pięćdziesięciu dni — «[Poziom wód] zaczął się zmniejszać 1 dnia [miesiąca] siwan. Jak [to obliczono]? 27 kislew ustały deszcze, co daje 3 dni z kislew i 29 z tewet, czyli 32 dni, [miesiące] szewat, adar, nisan i ijar mają [w sumie] 118 dni: oto 150 dni», zob. Raszi do 8:3. [przypis tradycyjny]

Pożałował — hebr. rdzeń נָחַם (nacham) oznacza zarówno 'pożałować', jak i 'pocieszać'. Jak uczy midrasz, Bóg pocieszał się, że uczynił człowieka wśród istot niższych, a nie wśród tych wyższych, gdyż wówczas człowiek nakłaniałby niebiańskie istoty do buntu, zob. Raszi do 6:6. [przypis tradycyjny]

poznał — hebr. יָדָע (jada): 'znać, wiedzieć' jest tu użyte jako eufemizm na współżycie seksualne. Z formy przeszłej czasownika komentatorzy wyciągają wniosek, że poczęcie i narodziny Kaina miały miejsce jeszcze przed grzechem i wygnaniem z Edenu, zob. Raszi do 4:1. [przypis tradycyjny]

przegrody — hebr. קִנִּים (kinim): dosł. 'gniazda', oddzielne pomieszczenia dla wszystkich rodzajów zwierząt, zob. Raszi do 6:14. [przypis tradycyjny]

przeklętą niech będzie ziemia — «Ziemia będzie ci szczędzić swojej dobroci i nie będzie wydawać plonu w pełni, bo zasiejesz a nie zbierzesz tyle, ile by się należało, gdyż większość nasion w ziemi ulegnie zniszczeniu i nie wyrosną», zob. Radak do 3:17. «Ziemia będzie ci dawać rzeczy przeklęte, takie jak muchy, pchły czy mrówki», zob. Raszi do 3:17. [przypis tradycyjny]

przeklęty Kanaan — Noach powiedział do Chama: «ty sprawiłeś, że nie spłodzę już czwartego syna, by mi służył, [zatem] niech przeklęty będzie twój czwarty syn i niech stanie się sługą dla potomków starszych braci. […] Co kierowało Chamem, że okaleczył [Noacha]? Powiedział do braci: pierwszy człowiek miał dwóch synów, i jeden zabił drugiego, żeby odziedziczyć świat, a nasz ojciec ma już trzech synów i jeszcze chce czwartego?!», zob. Raszi do 9:25. [przypis tradycyjny]

przestwór — hebr. רָקִיעַ (raki'a): 'rozciągająca się przestrzeń, sklepienie niebieskie', firmament, który zastygł w bezruchu i podtrzymywał „wody” znajdujące się ponad sklepieniem. «Pomimo tego, że niebiosa zostały stworzone pierwszego dnia, nadal były płynne. Zastygły dopiero na drugi dzień, zdjęte grozą [rozkazu] Bożego», zob. Raszi do 1:6. [przypis tradycyjny]

przymierze — «Przymierze było konieczne ze względu na owoce [zabrane do arki przez Noacha jako pożywienie], aby nie zgniły i nie zepsuły się, oraz po to, aby złoczyńcy z tego pokolenia nie zabili [Noacha]», zob. Raszi do 6:18. [przypis tradycyjny]

Rozdział I — cały pierwszy rozdział Tory poświęcony dziełu stworzenia, hebr. מַעֲשֵׂה בְּרֵאשִׁית (maase bereszit), jest jednym z głównych tematów żydowskiej mistyki. Tradycja ta mówi, że Bóg stwarzał świat literami „patrząc w Torę” (Zohar II.161b), co oznacza także, że studiowanie mającego zaledwie 434 słowa opisu stworzenia pozwala odkryć boskie sekrety i zasady funkcjonowania całego świata. [przypis tradycyjny]

rozprzestrzeni — hebr. יַפְתְּ (jaft) od rdzenia פָּתָה (pata): 'rozszerzać, rozciągać': gra słów z imieniem Jefet. «Bóg rozszerzy granice terenów Jefeta, jednak Jego chwała będzie zamieszkiwać tylko w „namiotach Szema”», zob. Radak do 9:27. [przypis tradycyjny]

rozradzajcie się i rozmnażajcie — w wersecie 9:1 jest to powiedziane jako błogosławieństwo, tu w znaczeniu nakazu, zob. Raszi do 9:7. [przypis tradycyjny]

rozradzały i rozmnażały — midrasz uczy, że również zwierzętom nie wolno było się rozmnażać w arce, zob. Raszi do 8:17. [przypis tradycyjny]

rzekł — Bóg stwarzał świat Swoją mową, uczynił to poprzez עֲשָׂרָה מַאֲמָרוֹת (asara maamarot): 'Dziesięć Wypowiedzeń', por. Pirke Awot 5:1. W opisie Stworzenia, słowo וַיֹּאמֶר (wajomer): 'rzekł', znajduje się dziewięć razy, ale wyrażenie בְּרֵאשִׁית (bereszit): 'na początku', traktowane jest jako dziesiąte wypowiedzenie, por. Rambam do Pirke Awot 5:1.

Rambam, także: Majmonides, rabi Mosze ben Majmon (1135–1204). Ur. w Kordobie, zm. w Kairze, rabin i lekarz, jeden z najważniejszych żydowskich filozofów, autor Miszne Tora, kodeksu obejmującego całe prawo żydowskie, także autor komentarza do całej Miszny oraz dzieł filozoficznych, z których najbardziej znane jest More newuchim („Przewodnik błądzących”).

[przypis tradycyjny]

siedemdziesiąt i siedem kroć!” — midrasz dodaje, że Lemech spełnił rolę Anioła śmierci, zob. Midrasz Tanchuma, Bereszit 11:3. [przypis tradycyjny]

skażona była ziemia — hebr. תִשָּׁחֵת (tiszachet): 'skażona', od שָׁחַת (szachat): 'zniszczyć, zrujnować, wytępić, być zepsutym, zdeprawowanym', tu w odniesieniu do grzechów lubieżności i bałwochwalstwa, zob. Raszi do 6:11. [przypis tradycyjny]

skaziło wszelkie ciało — istoty na ziemi oddawały się wynaturzonym aktom seksualnym, zob. Ibn Ezra do 6:12. «Nawet bydło, dzikie zwierzęta i ptaki nie łączyły się w pary z własnym gatunkiem», zob. Raszi do 6:12. [przypis tradycyjny]

sługą im — «Nawet gdy potomkowie Szema będą na wygnaniu, potomkowie Kanaana będą im sprzedawani jako niewolnicy», zob. Raszi do 9:27. [przypis tradycyjny]

sługą im — sługą potomków Szema, zob. Radak do 9:26. [przypis tradycyjny]

staniecie się jako Bóg — wąż zasugerował, że Bóg spożył owoc tego drzewa przed stwarzaniem świata, a po spożyciu owocu także ludzie staną się twórcami światów, zob. Raszi do 3:5. [przypis tradycyjny]

sto dwadzieścia lat — W kulturze żydowskiej 120 lat symbolizuje długie i spełnione życie. Tradycyjnym życzeniem długowieczności jest עַד מֵאָה וְעֶשְׂרִים שָׁנָה (Ad meah weesrim szana!, 'Do stu dwudziestu lat!'). Mojżesz żył 120 lat (por. Ks. Powtórzonego Prawa 34:7). Ibn Ezra komentuje «To jest naturalna miara życia każdego człowieka. A jeśli znajdziemy kogoś, kto żył dłużej, to są to przypadki rzadkie; ogólna zasada odnosi się do większości. Jednak nie jest to prawda, ponieważ Szem żył sześćset lat» i wskazuje dalej, że prawdziwe znaczenie to czas, jaki ludzkość ma na poprawę swojego zachowania, zob. Ibn Ezra do 6:3. Podobnie Raszi interpretuje 120 lat jako czas pozostały do zagłady ludzkości: «Do 120 lat będę im okazywał cierpliwość, a jeśli się nie nawrócą, sprowadzę na nich potop», zob. Raszi do 6:3. [przypis tradycyjny]

synowie Boscy — hebr. בְּנֵי הָאֱלֹהִים (bnei haelohim): 'synowie Boscy', w znaczeniu 'książęta, sędziowie, możnowładcy'. Midrasz uczy, że byli to aniołowie w randze książąt, wysłani przez Boga, którzy jednakże połączyli się z córkami ludzkimi, zob. Raszi do 6:2. Por. także inne miejsca, gdzie słowo elohim oznacza 'przywódcy, możnowładcy, zwierzchnicy, sędziowie': Ks. Wyjścia 4:16, 7:1, 22:7. [przypis tradycyjny]