Przypisy

mincha — modlitwa popołudniowa. [przypis tłumacza]

Minęło dopiero cztery czy pięć wieków jak król francuski, wbrew ówczesnym zwyczajom, wziął straż, aby się ubezpieczyć od morderców, których jakiś królik azjatycki nasłał na jego zgubę. — Filip August, któremu, w czasie wyprawy krzyżowej (1191), nieraz groziło niebezpieczeństwo ze strony skrytobójczych fanatyków. [przypis tłumacza]

min hamecar — modlitwa mająca wspomóc w nieszczęściu. [przypis tłumacza]

Min Herre (…) lycksalig — po duńsku. [przypis tłumacza]

minimowie — zakon minimistów, założony przez św. Franciszka z Paula w Kalabrii. Nazwa, oznaczająca „braci najniższych”, wyraża pokorę założyciela. [przypis tłumacza]

Minister (…) amariores — Catullus 27, 1. [przypis tłumacza]

minister — pastor protestancki. [przypis tłumacza]

minister znany z dowcipu — Roullier de Coudray ścigał, szyderstwem i surowością zarazem, niesumiennych dzierżawców podatkowych. [przypis tłumacza]

ministra (…) zgiętego pod ciężarem spraw i wieku, ale rześkiego jeszcze i pełnego ducha — kardynał de Fleury, którego Wolter niejednokrotnie obdarza pochwałą. [przypis tłumacza]

minjan — dziesięciu dorosłych Żydów niezbędnych przy odprawianiu uroczystości lub publicznej modlitwy. [przypis tłumacza]

minjan — dziesięciu Żydów, zgromadzenie niezbędne do odprawienia zbiorowych modłów w bóżnicy. [przypis tłumacza]

minoryci — franciszkanie. [przypis tłumacza]

Minos — [tu:] parlament. [przypis tłumacza]

Minus (…) cogitatio — Quintilianus, Institutio oratoria, I, 12. [przypis tłumacza]

minus (…) successerat — Martialis Epigrammaton, VIII. [przypis tłumacza]

Minutatim (…) aetas — Lucretius, De rerum natura, II, 1131. [przypis tłumacza]

miotali do świątyni leniwy ogień — właściwie: rzucili do Przybytku ociągający się ogień, ἐπὶ τὸν ναὸν βραδῦνον τὸ πῦρ. [przypis tłumacza]

Miramur (…) fallentia — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 118. [przypis tłumacza]

mirtszem (z hebr. im jirce haszem) — jeśli Bóg zechce. [przypis tłumacza]

Mirum (…) successu — Plinius, Naturalis historia, II, 23. [przypis tłumacza]

Mirza — persų ž. — jeigu stovi prieš vardą, tai reiškia ponas, o jeigu po vardo, tai — kunigaikštis. [przypis tłumacza]

Misce (…) brevem — Horatius, Odae, IV, 12, 27. [przypis tłumacza]

Misero (…) nocte (łac.) — „Boś ty zabrała/ Mnie, nędzarzowi, wszystkie, ach, zmysły!/ Odkąd cię tylko Lesbio, zoczyłem,/ Słowa me nieme, myśli me prysły,/ Język drętwieje, w żyłach się toczy/ Płomień i pożar, w uszach mi dzwoni/ Niesamowity dźwięk, a na oczy/ Pada noc mroczna!” (Catullus, Epigrammata, 52, 5; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Miser (…) vitae (łac.) — „Biadaż nam, biada! krzyczą, oto dzień ów wrogi/ Zabrał nam wszystkie nasze dobra i nadzieje!” (Lucretius, De rerum natura, III, 911; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

miskę (…) Z niej wypadają pioruny, grzmoty, błyskawice, diabły i burze, które was w jednej chwili zagrzebią sto stóp pod ziemią — Dzwon ekskomunikacyjny, w który dzwoniono, ilekroć papież rzucał na kogo klątwę. [przypis tłumacza]

Mista (…) fugit — Horatius, Odae, I, 28, 19. [przypis tłumacza]

mistrza, który miszkował braciszków w opactwie (…) — W niektórych współczesnych klasztorach kastrowano mnichów, aby upewnić się co do ich czystości. [przypis tłumacza]

mistrz Alkofrybas — Rabelais, Gargantua i Pantagruel. [przypis tłumacza]

Mistrz Gałeczka — (w oryg. Rondililis) ma oznaczać kolegę Rabelais'go z Montpellier, doktora Wilhelma Rondelet. [przypis tłumacza]

Mistrz Hugo Salel (1493–1550) — był dworzaninem Franciszka I; przełożył na język francuski dziesięć pierwszych pieśni Iliady. [przypis tłumacza]

Mistrz Jan Mehuński — Jan de Meung, autor drugiej części Romansu Róży (1277). [przypis tłumacza]

Mistrz Janotus (…) ze swym suknem — Parodia dialektyki scholastycznej. [przypis tłumacza]

Mistrz Jan Pulieński — Jan de Poulieu, doktor uniwersytetu, który zwalczał zakony żebrzące i później musiał odwołać swoje zarzuty. Za czasu Villona istniała bardzo silna opozycja świeckiego kleru przeciw groźnej konkurencji zakonów żebrzących. [przypis tłumacza]

mistrz Jan ze Szkocji — Duns Scot. [przypis tłumacza]

mistrzowi Ianu Kotru… — Jan Cotard, prokurator, również tęgi pijak, wówczas świeżo zmarły. [przypis tłumacza]

mistrzowi Lomerowi… — mistrz Lomer d'Airaines, zakonnik; warunki stawiane przez testatora czynią prawo mistrza Lomera dość problematycznym zwłaszcza wobec pojęć Villona o interesowności kobiecej. [przypis tłumacza]

mistrzowi Lorensowi… — mistrz Lorenz, promotor, który prowadził śledztwo w sprawie kradzieży nawarskiej, przy tym tęgi bibuła [bibuła — pijak; Red.WL]. [przypis tłumacza]

Mistrzowi Rogatemu Ianowi… — Jean le Cornu, bogaty mieszczanin i sekretarz królewski, który prawdopodobnie okazał się w potrzebie mało uczynnym dla poety. W ogrodzie, który mu ironicznie „zapisuje”, Villon, zdaje się, zmuszony był przespać nieraz noc. [przypis tłumacza]

mistrzowskie dzieło [Locke'a] — wymienione powyżej: O rozumie ludzkim (An essay concerning human understanding). [przypis tłumacza]

Mistrzu — w oryginale Meister ma podwójne znaczenie, jako nazwisko bohatera i jako imię pospolite: mistrz. Tej gry słów niepodobna oddać po polsku. „Meistrze!” (majstrze!) brzmiałoby chyba trochę trywialnie. [przypis tłumacza]

mistrz-woźnica (agitator probus) — obraz z wyścigów na wozach, gdzie woźnica często się oglądać musi (zwłaszcza na skrętach), czy go nie dopędza współzawodnik. [przypis tłumacza]

Mistrzyni, własto ogromnego dzieła, skąd się ta chmura na twym czole wzięła? — te dwa wiersze, oraz w. 712, to dosłowny cytat z Telefosa, tragedii Eurypidesa, którego Arystofanes ośmiesza. [przypis tłumacza]

Miszna a. Miszne — starsza część Talmudu, zawierająca uporządkowane treściowo przepisy prawa religijnego i świeckiego; do niej odnoszą się komentarze Gemary. [przypis tłumacza]

Miszna (Miszne) — starsza część Talmudu, zawiera uporządkowane treściowo przepisy prawa religijnego i świeckiego. [przypis tłumacza]

Miszna — pierwsza część Talmudu; zawiera sześć dyscyplin zwanych sederami, czyli porządkami. [przypis tłumacza]

mita — dosłownie łóżko, tu w znaczeniu mary. Deska, na której niesiono ciało do grobu. [przypis tłumacza]

mitnagdim — lm od mitnaged: przeciwnik chasydyzmu. [przypis tłumacza]

mitnaged (lm: mitnagdim) — przeciwnik chasydyzmu. [przypis tłumacza]

mitnaged (l.mn. mitnagdim) — przeciwnik chasydyzmu. [przypis tłumacza]

mitnaged — Żyd ortodoksyjny, przeciwnik chasydyzmu. [przypis tłumacza]

Miton — światowy człowiek, przyjaciel kawalera de Meré, przez którego, jak się zdaje, wszedł w stosunki z Pascalem. [przypis tłumacza]

Mitrydates VI Eupator (132–63 p.n.e.) — Μιθριδάτης (Niese), Μιθραδάτης (Dindorf), król Pontu. [przypis tłumacza]

mizdrząc się do niego… łażą potem z krzywymi gębami (labiis dum nictant ei… videas valgis saviis) — żart nie dość dla nas zrozumiały. Może znaczy to, iż hetery jedną stroną twarzy robią do niego słodką minę, składając czule usta, a drugą stroną wykrzywiają mu się równocześnie i wydrzeźniają, kpiąc z niego, i stąd te „krzywe” ich „gęby”. [przypis tłumacza]

M. Krassus i Q. Hortensjusz, których (…) cudzoziemiec pewien powołał do dziedziczenia w fałszywym testamencie (…) — Cyceron, O powinnościach, III, 18. [przypis tłumacza]

młódź — παιδία (N), παῖδες (D). [przypis tłumacza]

młodą damę (miała co najmniej tysiąc osiemset lat) — Liczone od Arystotelesa, jej chrzestnego ojca. [przypis tłumacza]

młodej siedemnastoletniej osoby — mowa o żonie pana de Guibert. [przypis tłumacza]

Młode lata Gargantui — Wielu komentatorów chce widzieć w tym i w następnym rozdziale satyrę na współczesne wychowanie dzieci monarszych, polegające głównie na jedzeniu, piciu i spaniu. Ta długa litania przysłów przekręconych na wspak była tradycyjną igraszką średniowieczną. [przypis tłumacza]

Mme Louise Zimmermann, dyrektorka pensjonatu dla dziewcząt w Lozannie (…) — pierwowzorem tej postaci mogła być Marie-Louise Zimmermann-Asta z pracowni dydaktyki i epistemologii nauk uniwersytetu w Genewie, autorka m.in. rozprawy Apprendre par l'autonomie. [przypis tłumacza]

mniemam, że czymś boskim jest nieodczuwanie żadnej potrzeby — Sokrates wygłasza tu zapatrywanie znane jako zasada filozofii tzw. cyników, np. Antystenesa (zob. Sympozjon), z którego pism musiał Ksenofont w znacznej mierze korzystać. [przypis tłumacza]

mniemania Faworyna, iż przy zacnej uczcie trzeba (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Pyrrona [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IX, 82. [przypis tłumacza]

mniemanie o nieśmiertelności duszy, o którym powiada Cycero (…) — Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, I, 16. [przypis tłumacza]

mnie masz za szarańczę — wyobrażano sobie, że szarańcza ma sterczące, sztywne oczy. [przypis tłumacza]

mnie męczy… dręczy — przekład usiłuje naśladować aliteracje oryginału: me… miserum macerat. [przypis tłumacza]

Mnie się nawet zdaje, że boska jakaś łaska i cześć towarzyszy władcy — Ksenofont czuł cześć dla wielkich ludzi i żył w cieniu trzech wielkich mężów, jakich w życiu spotkał: Sokratesa, Cyrusa Młodszego, Agesilaosa. Ale władca czy wielki człowiek nie u każdego budzi takie uczucia, jak Ksenofont sobie wyobraża, sądząc drugich według siebie. Przecież i Ksenofont zdawał sobie sprawę z tego, że takimi środkami władca może zyskiwać popularność (miał tu przed oczyma Agesilaosa lub Cyrusa), ale że takimi sposobami nie można zyskać władzy tam, gdzie szczęka oręż i huczy walka polityczna i niezgoda. Wskazówki takie mogą odnosić się do kogoś, kto już władzę po kimś dziedziczy i walczyć o nią nie musi. Tym, kto może skorzystać z tych uwag, jest Dionizjusz II, który po śmierci ojca w 367 r. bez żadnych trudności objął władzę. Podczas 38 lat swych rządów Dionizjusz I tak utrwalił zdobytą przez siebie władzę, że na syna przeszła niejako po przodkach odziedziczona, prawnie się należąca korona królewska. Młody władca miał teraz pokazać, czy potrafi nie zmarnować dziedzictwa. [przypis tłumacza]

Módlcie się, iżbyście nie weszli w pokuszenie — Łk 22, 40 i 46. [przypis tłumacza]

Mógłbym na zgon dziś patrzeć matki, dzieci, żony — W tym ustępie mógłby Molier mieć na myśli surową obojętność jansenistów. [przypis tłumacza]

mógłbym […] nazwać atomistyką transcendentalną […] wyraz ten został już od dawna użyty na oznaczenie osobnego sposobu objaśniania zjawisk cielesnych (molecularum) — Molekuły (drobiny) są to, jak wiadomo, najdrobniejsze cząsteczki ciał, jeszcze dla oka lidzkiego, uzbrojonego w odpowiednie przyrządy, dostrzegalne; atomy (niedziałki) zaś to przypuszczalne tylko, niedające się podzielić pra-pierwiastki, które mają posłużyć do wyjaśnienia rozmaitego składu i zachowania się ciał. [przypis tłumacza]

Mógł niezbitą przysięgą (…) sumienie czyste — Znowu oddźwięk Prowincjałek Pascala (List IX) i napiętnowanie kazuistyki, wedle której wolno jest najoczywiściej kłamać, jeżeli się uczyni „zastrzeżenie myślowe”. „Można przysiąc (powiada kazuista Sanchez), że się nie zrobiło jakiejś rzeczy, mimo że się ją zrobiło w istocie, rozumiejąc w duchu to, że się jej nie zrobiło pewnego dnia albo zanim się przyszło na świat” etc. Tak Orgon oddał szkatułkę Tartufowi na przechowanie, aby móc w potrzebie przysiąc, że jej nie ma. [przypis tłumacza]

Mój Boże! tych koronek jakiż to haft przedni! — Pokrewny rys w Pantagruelu Rabelais'go (ks. II, rozd. 16). [przypis tłumacza]

Mój Boże (…) wielkich krzykaczy — Celimena, młoda wdowa, niemająca pozycji przez męża, wie, iż wszystko dla niej zależy od tego, jak się potrafi „postawić” w świecie; toteż pielęgnuje swoich wielbicieli niby ogrodnik roślinki. [przypis tłumacza]

mój imiennik — generał w wojnie peloponeskiej, również ofiara wyprawy sycylijskiej. [przypis tłumacza]

Mój przyjacielu, urodziłeś się z tej strony góry — Montaigne Apologia Rajmonda Sebonda. Chodzi tu o różnice praw w różnych krajach, czyli „z tej lub tamtej strony góry”. [przypis tłumacza]

Mój Ryszardzie, ty robisz kpa ze mnie i masz słuszność — drastyczność tego epitetu zatraciła się znacznie w dzisiejszej polszczyźnie. Inaczej jednak brzmiał on uchu dawniej, gdy pamiętano jeszcze jego właściwe pochodzenie [starop. kiep — kobiece genitalia, srom; także: mężczyzna zniewieściały, zachowujący się nie po męsku; Red. WL]. [przypis tłumacza]

mój słuch ci wprost poddaję pod twoje rozkazy (auris meas profecto dedo in dicionem tuam) — styl wojskowy. [przypis tłumacza]

Mój Ulikses… — być może, że chodzi tutaj o rolę Odyseusza, który zmusił Agamemnona, swego króla, do ofiarowania Ifigenii i podstępem ją do Aulidy sprowadził. [przypis tłumacza]

Mówca, powiada retoryka (…) — Kwintylian, Kształcenie mówcy, VI, 2. [przypis tłumacza]

mówiąc im — następuje oratio obliqua, którą Clementz zamienia na oratio recta, no i naturalnie Henkel. [przypis tłumacza]

mówiąc — następuje oratio obliqua, narracyjnie charakterystyczna, bo raz zupełnie wyraźna (παρὰ αὐτοῦ), a zaraz potem: ὑφ᾽ ἡμῶν, co tłumacz łaciński dobrze oddał, natomiast Clementz i Henkel zamienili to na zdecydowaną oratio recta. [przypis tłumacza]

Mówią oni: lekarstwo polega na tym, by słuchać bez szemrania; Bóg daje w gniewie swym złych królów i trzeba ich cierpieć jako karę niebios… — ustęp zwrócony przeciwko Bossueta Polityce wywiedzionej z Pisma Świętego. [przypis tłumacza]

Mówią, że nas opuszczasz w najbliższej godzinie — ten i następne fragmenty Fedry w przekładzie T. Boya-Żeleńskiego. [przypis tłumacza]

mówić kapłanowi: „Twoja woda (…) Twój popiół z opałowego drzewa (…)” — kapłan oczyszczał święconą wodą zmieszaną z popiołem po spalonej w ofierze czerwonej krowie. [przypis tłumacza]

mówić o sobie, że się jest najlepszym — rządy trzydziestu tyranów są oznaką arystokratycznego ustroju państwa. Arystokracja znaczy po grecku: „panowanie najlepszych”. [przypis tłumacza]

mówi do przyjaciela — do ks. de Saint-Cyran. [przypis tłumacza]

Mówię tutaj zresztą jedynie o sile względnej rządu, nie zaś o jego prawości… — wola rządu, która powinna być podporządkowana woli powszechnej, tym bardziej jest zgodna z prawem, im większa jest liczba urzędników; im zaś liczba urzędników jest większa, tym bardziej zmniejsza się siła rządu. Prawość rządu jest zatem wprost proporcjonalna do jego liczebności — siła zaś odwrotnie proporcjonalna. Wskutek tego także prawość rządu jest odwrotnie proporcjonalna do jego siły. — Z całego ustępu wynika, że według Russa najważniejsze wymagania, jakie powinno się stawiać organizacji rządu, brzmią: Rząd ma być silny, a równocześnie ma utrzymywać się z granicach prawa. Według tych wymogów powinno się budować całą organizację rządu. [przypis tłumacza]

Mówił jeszcze, iż każda kula (…) ma swój adres — uwaga ta, stanowiąca punkt wyjścia gawędy Kubusia i jego pana, znajduje się w tym samym brzmieniu u Sterne'a (Życie i mniemania Tristrama Shandy, ks. VIII, rozdz. CCLXIII). Na ogół naśladownictwo Sterna, z którego nieraz czyniono zarzut tej powiastce, ogranicza się do paru szczegółów zaczerpniętych zeń tak jawnie i niemal dosłownie, iż trzeba w tych analogiach z modną naówczas we Francji powieścią angielskiego pisarza widzieć raczej świadomą zabawkę autora zgodną ze stylem całego opowiadania. [przypis tłumacza]

mówił — oratio obliqua. Henkel znowu daje cudzysłów, wywołując wrażenie, że w oryginale jest oratio recta. [przypis tłumacza]

mówił oskarżyciel — skarga już wyczerpana, gdyż oba zarzuty Meletosa i towarzyszy dostatecznie zbite. Oskarżycielem, który tu występuje, jest nowa osoba, mianowicie sofista Polikrates; napisał on w wiele lat po procesie (399), po roku 393, Oskarżenie Sokratesa, kiedy już go uważano za niewinnego i sława poczęła opromieniać jego pamięć. Sofiści lubili popisywać się tym, że z białego potrafią zrobić czarne, i na odwrót. Tak Polikrates napisał Pochwałę Busirisa, króla egipskiego, który zarzynał obcych przybyłych do Egiptu i Oskarżenie Sokratesa, uznanego za wzór cnoty. — Od tego zdania począwszy, rozprawia się Ksenofont z tym literackim oskarżeniem. [przypis tłumacza]

mówił Warron: wielkoduszni przodkowie nasi na wsi założyli kadry silnych i dzielnych ludzi… — Warron, O gospodarstwie wiejskim (De re rustica) III, 1. [przypis tłumacza]

Mówi niby Nestor — mówi jak najzdrowszy i najmądrzejszy człowiek; Nestor [najstarszy uczestnik wojny trojańskiej; red. WL] uchodził za typ rozsądnego człowieka. [przypis tłumacza]

Mówi o tym wyraźnie w „Osach” — w. 1044–1048. [przypis tłumacza]

mówi św. Augustyn (…) świętym momencie — por. Augustyn z Hippony, Państwo Boże XXII, 17. [przypis tłumacza]

„Mówisz jak poganie”, ale przeciwnie, największą siłę swoją czerpał z tego, iż poganie mówią jak on — Odpowiedź tym, którzy powiadali jansenistom: „Mówicie jak heretycy”. [przypis tłumacza]

mówi Walentyn do Cecylii — w Nie trzeba się zarzekać. [przypis tłumacza]

mózgowiec (starop.) — szaleniec. [przypis tłumacza]

mocniej namieszaj wina — Homer, Iliada IX 203. [przypis tłumacza]

Mocny pani ma kaszel — Elmira kaszle kilkakrotnie jakby wzywała Orgona, by położył koniec tej scenie, ale ten jest tak ogłupiony swoim Tartufem, iż jeszcze mu widać za mało. [przypis tłumacza]

Modeein — w Talmudzie: Modi'im, por. Starożytności, XII, VI, 1. [przypis tłumacza]

modły do wszystkich bogów i bogiń — Wyrażenie „wszystkich bogów i bogiń”, powtarzające się jeszcze w ustępie 141 tej samej mowy, jest stałą formułą sakralną. Oba ustępy, podobnie jak i ustęp 17 Trzeciej Filipiki stanowią klasyczne przykłady na wygłos rytmiczny w formie wiersza kretyckiego, tak nazwanego od zasadniczej jego miary, stopy kretyckiej, złożonej z dwu zgłosek o iloczasie podwójnym i zgłoski krótkiej w środku nich. Zauważył ten szczegół już Dionizjusz z Halikarnasu. Kwintylian twierdzi, że klauzule kretyckie wywołują nastrój poważny. Do prozy greckiej wprowadził je Trazymach, jeden z pierwszych mówców-sofistów. Proza literacka antyku była zawsze mniej lub więcej rytmiczna, tzn. będąc przeznaczona głównie do wygłaszania ustnego, a nie czytania, starała się działać w pierwszym rzędzie na ucho; stąd w wygłaszaniu zbliżała się do lekko śpiewnego recytatywu. Po rodzajach klauzul można nieraz odgadnąć autora i czas powstania pisma. [przypis tłumacza]

modląc się za obie strony — Szekspir powtarza tu motyw, którego użył już w Królu Janie (zapewne 1595) III, 1. Blanka mówi tam między innymi:

[przypis tłumacza]