Przypisy

Przechodząc… prąd poderwał (ut ibat forte… rapidus subduxit) — niedbałość stylu codziennej mowy. Rwący… porwał… poderwał… porwał — naśladowanie Plautyńskiej gry słów. [przypis tłumacza]

Przechyl się trochę… — Iliada XXIII 325 i n.; przekład Władysława Witwickiego z Iona, str. 162 (Platona Hippiasz Większy, Hippiasz Mniejszy, Ion, przełożył Wł. Witwicki, Lwów–Warszawa 1921). Ksenofont widocznie korzysta tu z Iona, przytacza nawet ten sam cytat z Homera. [przypis tłumacza]

Przecieżem ci mówił — zob. wyżej, w. 1103. [przypis tłumacza]

przeciwdziałać — w oryginale: kontragiren. [przypis tłumacza]

Przeciwrzeczenia Fran-Gontirowe — biskup z Meaux, Filip de Vitry, napisał głośną współcześnie sielankę, której bohaterem jest ubogi drwal Franc-Gontier i żona jego Helena, a treścią apoteoza szczęścia w ubóstwie. Sielanka ta stworzyła mnóstwo naśladownictw i cały styl: opływający w dostatki panowie, nawet René, książę Prowansji i król Neapolu, rozczulali się nad rozkoszami ubóstwa, co widocznie podrażniło Villona, który z gorzkiego doświadczenia wiedział, co o tym szczęściu myśleć. Ballada, która następuje, jest odpowiedzią na te niewczesne zachwyty; a poświęcona jest mistrzowi Couraud, który był pełnomocnikiem sielankowego króla René w Paryżu. Być może, iż Villon szukał za jego pośrednictwem poparcia u księcia Prowansji i, zamiast spodziewanej pomocy, otrzymał tylko zbawienne rady. Do tego odnosiłaby się też wzmianka o „tyranie”. [przypis tłumacza]

Przeczenie jest lichą oznaką prawdy — Tzn. to, iż coś spotyka się z zaprzeczeniem nie zmienia faktu, iż może być prawdą. [przypis tłumacza]

przed dokończeniem tego dzieła umarł — w 44 n.e. [przypis tłumacza]

przed Konstytucją — tzn. przed bullą Innocentego X (31 maja 1653), zawierającą potępienie Pięciu Twierdzeń, który to wyrok potwierdziła bulla, czyli Konstytucja wydana przez Aleksandra VII 16 października 1656. [przypis tłumacza]

przedmiotem powszechnej nienawiści, umarł z głodu — od nikogo nie dostał ani pożywienia, ani wody, ani ognia. Amnestia chroniła go od odpowiedzialności sądowej, ale nie zapewniała mu nabycia środków żywności. [przypis tłumacza]

[przedmioty pewnego rodzaju] — Słów ujętych tutaj w nawiasy nie ma w oryginale, ale trzeba się ich domyślać z tekstu. [przypis tłumacza]

przedmiot zaś transcendentalny — właściwie: transcendentny. [przypis tłumacza]

Przedmowa do „Traktatu” — Tę przedmowę napisał prawdopodobnie G. H. Schuller. [przypis tłumacza]

Przedmowa — Przedmowa nakładcy jest również pióra Laclosa i stanowi jedynie ironiczną mistyfikację czytelnika. [przypis tłumacza]

Przedmowa — Przedmowę tę dołączył Molier do pierwszego wydania Świętoszka, (z końcem marca 1669 r.). Mimo że Podania wcześniejsze są co do daty niż Przedmowa, pomieszcza się je stale po niej, gdyż ten porządek wprowadził Molier w drugim wydaniu Świętoszka, gdzie pierwszy raz te Podania znajdujemy. [przypis tłumacza]

przedrukowana pt. „Bartosza Paprockiego Dwie broszury polityczne” — Biblioteka Pisarzów Polskich, Akademia Umiejętności, t. 38. [przypis tłumacza]

Przed ślepcem nie rzuca się kłód — Nie wolno wprowadzać w błąd niedoświadczonych. [przypis tłumacza]

przedsięweźmie — παρατάξεως (N), πράξεως (D). [przypis tłumacza]

przedsienia — eksedry, ἐξέδραι, p. V, I, 6, uwaga. [przypis tłumacza]

przedstawiają dwudziestu czterech starców — Apokalipsa, rozdz. IV i V [24 starców w wizji św. Jana zasiadających na 24 tronach wokół tronu Boga; Ap 4, 2–5, 14; red. WL]. [przypis tłumacza]

przedstawiał sobie w myśli obronę swą i koniec swego życia — więc Sokrates z góry miał sobie wyobrażać, że proces ten skończy się wyrokiem śmierci. [przypis tłumacza]

przedstawię pobudki wyszłe od was — wywody Demostenesa usiłują stwierdzić istnienie praeiudicatum [łac.: wstępny wyrok, rzecz z góry osądzona; red. WL]. [przypis tłumacza]

przedtem Pers przeprawił się do Hellady — druga i trzecia wyprawa perska (bitwa pod Maratonem 490, bitwa koło Salaminy 480). [przypis tłumacza]

Przed zbadaniem więc aktu, za pomocą którego naród wybiera króla, dobrze byłoby zbadać akt, za pomocą którego naród staje się narodem; ten akt bowiem, poprzedzający koniecznie ów drugi, stanowi prawdziwy fundament społeczeństwa — pactum subiectionis [łac.: umowa o podporządkowaniu się; red. WL] nie jest zatem zdolne uzasadnić prawności społeczeństwa. Aby osiągnąć to uzasadnienie, należy przyjąć inne pactum, logicznie tamto wyprzedzające, mianowicie pactum unionis, societatis[łac.: umowa o zjednoczeniu się, o społeczeństwo; red. WL]. W tym leży różnica pomiędzy Russem a jego poprzednikami: tamci przeważnie mieszali ze sobą obydwa układy i główną uwagę zwracali na pakt poddania się władzy rządowej — on natomiast odrzuca zupełnie ten ostatni układ i bada jedynie pakt zjednoczenia, umowę społeczną, wywodząc z jej treści zasady społeczeństwa opartego na prawie. [przypis tłumacza]

Przedzgonna przepowiednia Belosława. — W wyjątku dołączonym pod tekstem niniejszym przez Bielowskiego, dostarcza mu Paprocki, na 16ej stronnicy Herbów rycerstwa, amplifikacyą czyli zwiększenie retoryczne przemowy Bolesława, którym jakby się starał (w znajomym Paprockiemu innym rękopiśmie, tą razą nie podpisanym), Gallus, okazać autorom samejże przepowiedni, a posteriori z faktów układanej. Jest tu już mowa o rozdrobnieniu państwa na małe cząsteczki, wojnach z wrogiem domowym i obcym, sponiewieranej czci Bożej i rozerwaniach kościoła; tenże zaś Bolesław Krzywousty, nazwany jest dotykalniej, wznowicielem chwały narodu dawnej, pojednawcą, ale i mężem mściwej ręki, mającym w proch zetrzeć, każdego podpalcę rokoszu, coby wierzgnął przeciw potędze szabli, po nim otrzymanej w spadku. [przypis tłumacza]

przejście — Przez przejście mamy rozumieć zmianę nieszczęścia w szczęście albo odwrotnie; stanie się ono przełomem wówczas, gdy osoba działająca w pewnym celu dokona mimowiednie czegoś wręcz przeciwnego, jak to określone jest na początku następnego rozdziału. [przypis tłumacza]

przekład wszystkich trzech ballad jest pióra Edwarda Leszczyńskiego. [przypis tłumacza]

Przeklął mnie ojciec, więc przeklął mnie Bóg — właściwie: γὰρ καὶ παρὰ θεῷ καὶ παρὰ σοί, πάτερ; nam apud Deum et apud te, pater, sum condemnatus; denn bei Gott und bei dir, Vater, bin ich verdammt (Clementz) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Przeklęta książka o zabawach kośćmi (…) mój ojciec we wszystkich swoich królestwach zabronił jej, (…) i ze wszystkim zniósł, uprzątnął i zniweczył, niby najniebezpieczniejszą zarazę — Franciszek I osobną ustawą zabronił wszelkich rodzajów gry w kości. [przypis tłumacza]

przekleństwo dawniej sięga — Racine, Fedra. [przypis tłumacza]

Przekleństwo Greków — Inni czytają w rękopisie: Żydów. [przypis tłumacza]

przekopie własnym kosztem Chersonez — Kserkses przekopał kanał pod Athos, Nero usiłował przebić Isthmus. [przypis tłumacza]

przekraczam granicę Augusta, który popijał jeno trzy razy (…) prawidła Demokryta, który zabraniał (…) — por. Swetoniusz, Życie Augusta, 77. Nie Demokryt, lecz Demetriusz por. Pliniusz, Historia naturalna, XXVIII, 6. [przypis tłumacza]

przekroczył Bramę Pustki — tzn. błędnie zrozumiał nauki o pustce. [przypis tłumacza]

przekupnie otrzymali polecenie załadować cichaczem swe towary — przekupnie towarzyszyli wojsku, jak w nowożytnych czasach markietani. Eteonikos chciał przeprowadzić odwrót w porządku, dlatego chwycił się takiego podstępu. [przypis tłumacza]

przeliczy się bardzo pod względem swojego quantum życia, czy to pod względem jego stopnia, czy też długości — Quantum znaczy: ilość, miara. Kant chce tu zatem powiedzieć, że w tym wypadku życie nie będzie ani tak intensywne, ani tak długie, jak by sobie kto obiecywał. [przypis tłumacza]

przemówienie (…) Emila Du Bois Reymonda — La Mettrie. Rede in der öffentlichen Sitzung (…), Berlin 1875. [przypis tłumacza]

Przemowa, jaką mistrz Janotus Berdysz wygłosił do Gargantui, aby go skłonić do oddania dzwonów — Oracja ta, przykład elokwencji scholastycznej, ma być parodią przemowy, jaką teolog paryski, Jan Bricot, wygłosił w imieniu uniwersytetu paryskiego przy koronacji króla Franciszka. [przypis tłumacza]

przemykali w popłochu wśród uciekających — by się dostać z powrotem do swego lewego skrzydła. [przypis tłumacza]

przenajświętsze miejsce — τὸ ἁγιώτατον, po raz pierwszy superlativus, dlatego nie tłumaczę przez „Święte Świętych”, które zwie się zwykle τὸ ἅγιον. [przypis tłumacza]

przeniósł się z obozem pod stolicę, jak gdyby główne miasto skłonne było do poddania się — ten manewr miał w załodze Pejrajonu wzbudzić podejrzenie, że Agesilaos jest w porozumieniu z filospartańską partią (arystokratami) w Koryncie i liczy z pewnością na łatwe zdobycie miasta. Należało się spodziewać, że załoga Pejrajonu pośpieszy na ratunek zagrożonej stolicy, a Agesilaosowi chodziło o to, by Pejrajon ogołocić z obrońców. [przypis tłumacza]

przenośnią — w oryginale: Metapher. [przypis tłumacza]

przepaski — zwycięzców w igrzyskach zdobią przepaskami, wieńcami i kwiatami. [przypis tłumacza]

przepowiednie wyraźnie głosiły, że miasto i Przybytek zostaną zdobyte, skoro świątynia zamieniona będzie w czworokąt — może szło Flawiuszowi o wersety z proroctwa Zachariasza 1, 19: „Teć są rogi, które rozrzuciły Judę i Izraela i Jerusalem”? Daniela 8, 22 bezwarunkowo nie, gdyż tam „rogi” oznaczają królów. [przypis tłumacza]

Przepowiedziane jest, iż w czas Mesjasza przyjdzie — Bóg. [przypis tłumacza]

przerzucić swoje pomosty — ἐπιβατηρίους μηχανάς, machinas ascensorias, Sturmleitern (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski], drabiny; ale tu nie chodzi o drabinę, którą Flawiusz nazywa ἡ κλῖμαζ, lecz o pomost, co wynika z walki opisanej dalej w ustępie 27, 28 i 29. To samo tedy stosuje się do III, VII, 24 i 25, gdzie Clementz ἐπιβατηρίους μηχανάς nagle tłumaczy przez „Sturmbrücken”, pomosty, orientując się widocznie, a za nim Henkel [pominięto tłum. na rosyjski]. Rzecz ostatecznie rozstrzyga III, VII, 24, gdzie jest powiedziane, że Wespazjan kazał przysuwać drabiny pod te części muru, które uszkodzeń nie miały, aby obrońcy, zajęci spędzaniem żołnierzy, wyłomów dobrze pilnować nie mogli; bo do tych wyłomów mieli się dostać żołnierze za pomocą pomostów. [przypis tłumacza]

prześladowaniem wpływów tak potężnych — Mowa o prezydencie de Lamoignon, pod którego zarząd król, wyjeżdżając, oddał Paryż, i który mocą tej władzy mógł uchylić nawet samo pozwolenie królewskie, dopóki nie otrzymał jego potwierdzenia na piśmie. [przypis tłumacza]

przesąd starożytności czyni je z dniem każdym bardziej szanownymi — z góry powzięte mniemanie, że co dawne, musi być dobre. [przypis tłumacza]

przesadą — w oryginale: Hyperbel. [przypis tłumacza]

przesada ta przy pozorach oschłości tym bardziej uderza — Np. kiedy z okazji jakichś dokuczliwych zwierzeń Matyldy, Stendhal powiada, iż „Julian cierpiał bardziej, niż gdyby mu lano w piersi roztopiony ołów” (XLVIII). [przypis tłumacza]

przesmyku, który król Aleksander żelazną zamknął bramą — Aleksander Macedoński. [przypis tłumacza]

przestrzegając najbezwzględniejszego posłuszeństwa, miał w państwie wpływ najsilniejszy — jak rzadko który król spartański, nawet z rodu Eurypontydów. Królowie z rodu drugiego nigdy takiego znaczenia nie mieli, nie mogąc zdobyć się na taką uległość dla państwa (eforów). [przypis tłumacza]

przestrzegajcie praw, którym swą znaczną wielkość zawdzięczacie — Ateńczycy szczycą się, w przeciwstawieniu do anarchistycznej Tesalii lub despotycznego Wschodu, że są państwem praworządnym. [przypis tłumacza]

Przestrzeń wyobrażamy sobie jako (…) — w pierwszym wydaniu: „Przestrzeń (…) daną wielkość. Ogólne pojęcie przestrzeni (wspólne zarówno stopie jak łokciowi) nie może nic określać co do wielkości. Gdyby nie bezgraniczność w pochodzie oglądania, to by żadne pojęcie stosunków nie prowadziło za sobą zasady jego nieskończoności”. [przypis tłumacza]

Przeszkodzimy ci, mój ojcze — Pascal zwraca się tu do ojca Annat, jezuity. [przypis tłumacza]

przeszło trzydzieści tysięcy — ὑπὲρ τρισμυρίους (Niese), ὑπὲρ τους μυρίους (Dindorf) i stąd różnice w przekładach. [przypis tłumacza]

przewodził Persom w tańcu według ojczystych zwyczajów — prawdopodobnie przenosi Ksenofont na Persów zwyczaj grecki; np. znane u Spartan „chóry” (taniec po grecku: chorós) nagiej młodzieży podczas uroczystości Gymnopedia lub trzy chóry: starców, mężczyzn i młodzieńców, albo chór w święto Hiakintiów (por. Ageilaos). [przypis tłumacza]

przeżuwa — w oryginale jest ruminirend. [przypis tłumacza]

przez Arabię (…) robi pięć dziennych pochodów przez pustkowia — w sierpniu. [przypis tłumacza]

przez czterdzieści pięć lat — 476–431, od wojen perskich do wojny peloponeskiej. [przypis tłumacza]

przez dni siedem — od 8 do 15 miesiąca Ab (Loos, sierpień). [przypis tłumacza]

przez dwadzieścia dziewięć lat Spartanie — od zwycięstwa pod Ajgospotamoj w r. 405 do przegranej pod Naksos w roku 376 = 29 lat. [przypis tłumacza]

przez Górne Bramy — κατὰ τὰς ἄνω… πύλας, per superiores portas, oberen Thore (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. Może: przez bramy Górnego Miasta? [przypis tłumacza]

przez Hasmonejczyków — ὑπὸ τῶν Ἀσαμωναίου παίδων, dynastia, która się wywodziła od praszczura Hasmoneusza. Tę rodzinę królewską zwano także Machabeuszami, gdyż przydomek Judy „Machabeusz” został przeniesiony później na całą rodzinę. [przypis tłumacza]

przez interpunkcję, np. Empedokles mówi: „nagle stają się śmiertelnymi, co dawniej byli nieśmiertelnymi i mieszanymi, co dawniej byli czystymi” — We fragmencie z Empedoklesa: αἶψα δὲ θνήτ᾽ ἐφύοντο τὰ πρὶν μάθον ἀθάνατ᾽ εἶναι ζωρά τε πρὶν κέκρητο przez użycie przecinka między ζωρά τε i πρὶν (które w takim razie musi być spójnikiem) myśl staje się niezrozumiała. O co się właściwie rozchodziło, trudno orzec, zwłaszcza że i tekst fragmentu niepewny. [przypis tłumacza]

przez kraj przyjacielski — przez Malis [Malidę], Ojtaję, wąwóz termopilski (między stokiem gór Ojta a morzem), Fokis [Fokidę]. Fokis pozostała wierna Sparcie i dostarczyła Agesilaosowi posiłków. [przypis tłumacza]

Przezorność radzi, aby pozostawić swemu losowi tych, którzy sami siebie chcą zgubić… — „Szedł do oręża, kto go tylko mógł dźwigać, a zuchwałość więcej jeszcze rąk uzbroiła. Równa zaciętość w mężczyznach i niewiastach: a w przymusie odmiany ziemi rodzinnej większa życia bojaźń niźli śmierci”, pisze Tacyt (Dzieje V, 13, przekł. Naruszewicza), czym potwierdza słowa Flawiusza w III, X, 2, i dodaje: „ustały bitwy, póki by wszystkich tak od starożytności, jak nowo wynalezionych sposobów dobrania miast nie przygotowano”, czym znowu prostuje powody zwłoki w działaniach wojennych Rzymian. [przypis tłumacza]

przez rozróżnienie praw, jakie zwierzchnik i właściciel mają do tego samego gruntu, jak to się poniżej okaże — księga II, rozdz. IV. [przypis tłumacza]

przez Strowskiego w pięknej jego książce — Fortunat Strowski, Pascal et son temps, t. III. [przypis tłumacza]

przez swoje posagi pewne siebie i zuchwałe (doter fretae, feroces) — stałe w „komedii nowej” narzekanie na „żonę posażną” (uxor dotata); p. Wstęp. [przypis tłumacza]

Przez ten cały czas — 45 dni; porównaj ks. V, 5. [przypis tłumacza]

przez usta Ajschylosa w „Żabach” — Żaby w. 1419. [przypis tłumacza]

Przez użytek, jaki robi z wolności w krótkich chwilach, kiedy ją ma, zasługuje na to, żeby ją utracił — za czasów Russa powszechnie była znana przekupność posłów angielskich. Ministrowie rządzili głównie za pomocą tego środka. [przypis tłumacza]

przezwyciężyć w przebiegłym podstępie — naśladownictwo aliteracji oryginału: subdola perfidia pervincamur. [przypis tłumacza]

Przez wykład transcendentalny rozumiem (…) — cały ten paragraf: „Przez wykład transcendentalny (…) wyróżnione” jest dodatkiem drugiego wydania. [przypis tłumacza]

przez wymienianie przodków (…) wspomina się ilość pokoleń, począwszy od Heraklesa — według podania zdobyli Dorowie około r. 1104 przed Chr. Peloponez pod wodzą trzech Heraklidów (potomków Heraklesa): Arystodemosa, Kresfontesa i Temenosa. Arystodemos nie doczekał końca wyprawy; jego synowie, dwaj bliźniacy, Eurystenes i Prokles, objęli wspólnie rządy w Lakonii, a od nich wywodzą się oba królewskie rody w Sparcie, Eurystenidów i Proklidów. Od niepamiętnych więc czasów rządzili w Sparcie dwaj królowie. Agesilaos objął rządy w 401 r. przed Chr.; drugim królem był Pauzaniasz, wnuk Pauzaniasza, zwycięzcy Persów pod Platejami (479 przed Chr.). Od r. 395/4 jest drugim królem Agesipolis. Agesilaos pochodzi z rodu Proklidów, a Herakles jest jego dwudziestym czwartym przodkiem z rzędu. Bardziej rozpowszechnione u historyków jest nazywanie Proklidów Eurypontydami, od imienia syna Proklesa, gdy tymczasem drugi królewski ród zwą Agiadami. [przypis tłumacza]

przez zapomnienie zostawiłem na polu snop zboża — według prawa pozostawiony w polu snop zboża ma być oddany biedakowi. [przypis tłumacza]

przez zetknięcie drutów zanurzonych w różnych głębokościach (…) przez różnicę temperatur, jakiej te druty podlegają — słowa powyższe stanowią jedną z najciekawszych wizji przyszłości Juliusza Verne'a, wizji, która dopiero teraz zaczyna się urzeczywistniać. [przypis tłumacza]

przez zwierzchność w Sparcie — tj. przez eforów, najwyższych urzędników, którym ulegali nawet królowie. [przypis tłumacza]

przybył do Persji, siódmy raz podczas swego panowania — wedle Ksenofonta mieszkał Cyrus w Babilonie przez 7 miesięcy zimowych, 3 miesiące wiosny spędzał w Suzie (Suzjany Ksenofont nie wlicza do Persji), 2 miesiące letnich upałów w górzystych medyjskich Ekbatanie (dziś Hamadan, prawie w połowie odległości między Morzem Kaspijskim a Zatoką Perską). [przypis tłumacza]

przybył Megabyzos do Olimpii na igrzyska i oddał mu powierzone sobie pieniądze. Ksenofont kupił za nie dla bogini kawał gruntu — sprawozdanie z tego, co się z pieniądzmi stało, wygląda na sprostowanie zarzutu, jaki Ksenofontowi widocznie stawiała Anabaza Sofajnetosa ze Stymfalos, Ksenofont bowiem tłumaczy się, że pieniędzy nie użył dla siebie, lecz według intencji żołnierzy, którą jak najpożyteczniej wykonał. [przypis tłumacza]

Przybył tutaj także Chejrisofos — por. V, 1: spodziewał się wrócić rychło i przyprowadzić wiele okrętów, a tymczasem zabawił przeszło osiem tygodni (część marca, cały kwiecień i większą część maja) i dostał tylko jeden okręt. [przypis tłumacza]

przybył z Italii Murkus, — rozdziały X i XI w edycji Niesego są rozdzielone tylko przecinkiem. [przypis tłumacza]

przybysz z Heraklei — prawdopodobnie Zeuksis z Heraklei (w południowej Italii), żyjący w końcu V i z początkiem IV wieku, sławny malarz i dumny ze swego znaczenia wynalazca sztuki delikatniejszego uwydatniania światła i cieni. [przypis tłumacza]

Przybywam (…) przestrogi — Znów Molier nie traci ani chwili czasu: chwyta natychmiast rys zasadniczy. [przypis tłumacza]

Przybywszy na Liban — u Dindorfa, a zatem i u tłumaczy, którzy się na jego tekście opierali, zdanie to łączy się ze zdaniem poprzednim za pomocą καί [gr.: i, oraz]. W ogóle interpunkcja u Niesego znacznie się różni, wypada nieraz inaczej sens całych zdań, ustępy, dawniej rozdzielone, łączą się w jedną całość etc. Na każdym kroku uderza u Niesego wielka poprawność wydania, mająca dla tłumacza znaczenie pierwszorzędne, aczkolwiek w wielu wypadkach tyczy tylko szczegółów. [przypis tłumacza]

Przychodzi na myśl i monolog Hamleta… — nie wspominam tu o tym, że Aleksander w przedśmiertnym szale, zupełnie wedle metody Szekspira, z blankverse przechodzi do urywanej prozy. W scenie tej jest bardzo wyraźny wpływ Marlowe'a, który już poprzednio użył był tego efektu. Por. część druga Wstępu: II. [przypis tłumacza]

przyciśnięty (…) przez konnicę tesalską — Tesalia zwalczała Fokidę w łączności z Tebami. [przypis tłumacza]

przy czym wszelako kary i nagrody na drugim świecie są jeno doczesne, jako i życie na tym oto jest doczesne — Laktancjusz, Podstawy nauki Bożej, VII, 23. [przypis tłumacza]

przyczynki — w oryg. Korollarien: przyczynki; Corollarium: to, co wynika z jakiegoś założenia (Goclenius); szczególnie u Spinozy. [przypis tłumacza]

Przyczynowości (…) czuć nie można, do tego potrzebny rozum — przyczynowość jest według Kanta jedną z kategorii, tzn. jest pojęciem apriorycznym, które nie tylko od doświadczenia jest niezależne, ale które warunkuje doświadczenie, a płynąc z czystego rozumu wprowadza w nie obiektywną konieczność. Ujmując rozumem świat (jako zjawiska: por. Wstęp, s. 14. i n.), nie możemy się obejść bez tej formy myślenia, gdyż, stosując ją, dopiero doświadczenie stwarzamy. Gdyby ona nie ujmowała zjawisk w tym związku koniecznym, tobyśmy świata pojąć nie zdołali. Natomiast empirycznie przyczynowość wykryć się nie da. Albowiem jakżeż ją znaleźć w doświadczeniu (spostrzegać, „czuć”), skoro dopiero ona to doświadczenie umożliwia? Zatem związek przyczynowy między istniejącą chorobą a śmiercią tylko rozum ustalić może, choć może się on mylić co do istnienia choroby. Uczucie zdrowia może być także mylne, natomiast uczucie choroby nie: bo gdy nawet choroby nie ma, samo to uczucie jest chorobliwe (por. ustęp o hipochondrii). Tak interpretuję tę nie całkiem zresztą jasną myśl Kanta. [przypis tłumacza]

Przy czytaniu tego dzieła opanowuje nas takie uczucie, jak przy spoglądaniu na wielką przyrodę (…) duch proroków hebrajskich spoczywał na tym późnym ich wnuku — Heine, Zur Gesch. d. Relig. u Philos. in Deutschland, zweites Buch. [przypis tłumacza]

przydłużając przy odpowiednich warunkach fonetycznych wyraz o jedną zgłoskę (np. Hen(e)ry zamiast Henry) — pisownia tego nie uwzględnia. [przypis tłumacza]

Przyganiano Diogenesowi (…) pisanych — Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 48. [przypis tłumacza]

Przyganiano wielkiemu Scypionowi, że był śpiochem (…) — por. Plutarch, Iż pożądane jest, aby książę był uczony. [przypis tłumacza]

przyglądała się (…) człeczynie, który klęczał z zawiązanymi oczami na pokładzie okrętu — Aluzja do egzekucji admirała Byng, którego Wolter, nie znając go zresztą osobiście, daremnie starał się ocalić. Admirała Byng stracono w r. 1757 za to, że dał się pobić koło Minorki flocie francuskiej, mimo że nie udowodniono mu ani zdrady, ani zaniedbania. [przypis tłumacza]

przygodę z tych, jakie zdarzają się tylko w klasztorach — kwestia klasztorów odgrywa w ówczesnej literaturze francuskiej niemałą rolę. Jeden z najgłośniejszych utworów Diderota nosi tytuł La Religieuse (Zakonnica). [przypis tłumacza]

przygodził się szpetny figiel landgrafowi heskiemu — Aluzja do udanej kapitulacji, z pomocą której Karol IV, po bitwie pod Muhlberg (1547), dostał w ręce landgrafa heskiego. [przypis tłumacza]

przygotował się Solon do nadania państwu tak znakomitych praw — Solon uchodził powszechnie za twórcę demokracji ateńskiej, mimo że według jego ustaw pełnia praw obywatelskich była zależna od majątku. Umiarkowani arystokraci czasów Ksenofonta radzi byli na nowo wprowadzić tę formę na miejsce radykalnej demokracji. Głosili więc powrót „do konstytucji ojców”, co nieźle brzmiało. Ksenofont sympatyzował z takimi poglądami, gdyż wychował się w przekonaniach niedemokratycznych. [przypis tłumacza]

przy grzmocie oklasków — μετὰ κρότου, cum plausu; wprawdzie niedodane χειρῶν, a był i κρότος ἐνόπλιος. [przypis tłumacza]

przyjaciele Lizandra — Lizander organizował w miastach azjatyckich oligarchiczne „towarzystwa” (heterie), którym obiecywał rządy w ich miastach, a które miały być wrogami Aten, podporą dla dążeń Sparty i osobistych ambitnych planów Lizandra. Oligarchów tych zwołał był Lizander do Efezu i ci „przyjaciele” teraz działają tak, jak się po nich spodziewał: dążą, by Lizander powrócił do władzy. [przypis tłumacza]