Przypisy

rycerz Schillera, który wszedł do klatki lwa po rękawiczkę swej damy — chodzi o balladę Fryderyka Schillera Rękawiczka. [przypis tłumacza]

rycerz (…) szlachetny Walentyn, którego widzieliśmy w pierwszym dniu maja, jak dla schludności rozłożył swoje moszny na stole przed sobą (…) — prastary obyczaj między rycerstwem Anglii i Francji, iż dnia 1 maja, w czas wabienia się ptaków, dobierali się losem w pary Walentynów i Walentynek (por. Hamlet, piosnka Ofelii). [przypis tłumacza]

ryparograf — Pliniusz nazywa Pyrejkusa „ryparografem”, czyli malarzem rzeczy pospolitych. [przypis tłumacza]

rysy okrucieństwa — Plutarch mówi obszernie o jego okrucieństwie, a za najhaniebniejszy czyn uważa (19), że Antoniusz podczas proskrypcji [tu: okres wyjęcia spod prawa i skazania na śmierć przeciwników politycznych na mocy list proskrypcyjnych ogłoszonych przez II triumwirat; red. WL] poświęcił Cezarowi własnego wuja w zamian za głowę swego wroga, Cycerona. Ale wuj ów uszedł śmierci. — Mnie okropniejszym wydaje się śmiech na widok głowy i ręki Cycerona, a nade wszystko dziesiątkowanie pewnych oddziałów podczas odwrotu z Partii, gdzie przecież sam Antoniusz przede wszystkim zawinił nierozwagą. Nawiasem mówiąc, ten sam postępek Mommsen — widocznie pod wpływem Herrenmoral [niem.: moralność panów] — chwali jako szczęśliwie zastosowaną srogość. — Okrucieństwo Antoniusza w związku z proskrypcjami (zresztą z niedokładnością w szczegółach historycznych) przedstawia sam Szekspir w akcie IV, scena 1 Juliusza Cezara; sprawia to nawet wrażenie pewnej sprzeczności z naszym dramatem. [przypis tłumacza]

Ryszardet bez Ferragusa — Forti-Guerra (1674–1735) napisał poemat pt. Ricciardetto, którego pierwszą pieśń ułożył w jednym dniu, mając tym pretensję dowieść, jak łatwo jest sięgnąć po laury Ariosta. Poemat ten doczekał się przekładu lub raczej naśladownictwa w języku francuskim ogłoszonego w r. 1766. [przypis tłumacza]

Ryszard Steele (1672–1729) — zasłynął jako założyciel i redaktor dwóch znakomitych czasopism angielskich, mianowicie „The Taller” (1709) i „The Spectator” (1710). [przypis tłumacza]

rytmem bez harmonii naśladuje wielka część tancerzy… — Mowa tutaj o tańcu, powyżej zaś o muzyce dlatego, że sztuki te łączyły się niekiedy ściśle z poezją, np. w dramacie. [przypis tłumacza]

rytmy Eurypida, jako przespał brat rodzoną siostrę swoją — dramat Eurypidesa, Ajolos: treścią jego jest miłość kazirodcza pomiędzy rodzeństwem, Kanachą i Makareusem. [przypis tłumacza]

rytualny trójrzędowiec — Salaminia i Paralos, dwa statki państwowe do przewożenia tzw. theoroi, czyli delegacji religijnych, wysyłanych z ramienia rządu na religijno-narodowe uroczystości, głównie na wyspę Delos. [przypis tłumacza]

ryzyko alternatywy — alternatywy: król dobry lub zły. Według Russa elekcja alternatywy takiej nie stawia, kładąc wszystkie szanse po stronie dobroci króla. [przypis tłumacza]

Rząd jest (…) osobą moralną, wyposażoną w pewne właściwości, czynną jako zwierzchnik, bierną jako państwo, i która da się rozłożyć na inne podobne stosunki, w następstwie czego rodzi się nowa proporcja — organizm rządzący składa się z wielkiej liczby najrozmaitszych władz i urzędów, rozporządzających różnymi zakresami władzy, przyznanymi im przez prawo i pozostających do siebie w różnym ustosunkowaniu, bądź równorzędnych wobec siebie, bądź hierarchicznie podporządkowanych. Można by zatem do tych różnorakich i bardzo złożonych stosunków zastosować podobnie symbolikę proporcji. [przypis tłumacza]

rządy naszych społeczeństw, jak powiada Arystoteles — Arystoteles, Etyka nikomachejska, X, 9. [przypis tłumacza]

rządy proste posiadają bowiem maksimum zarówno siły, jak słabości… — siły przy monarchicznej formie, słabości przy formie demokratycznej. [przypis tłumacza]

Rządy zdał w ręce swej małżonki Aleksandry… — por. Starożytności XIII, XVI. [przypis tłumacza]

Rządził absolutnie podwładnymi, rzecz największej wagi w wojnie — gdzie indziej widział Demostenes w absolutyzmie Filipa piętę Achillesową jego rozmachu wojennego. [przypis tłumacza]

Rzecz dzieje się w Epidamnus, na ulicy… — Scena ma typowy wygląd, gdyż z niewielu wyjątkami, jak np. w Linie, gdzie akcja odbywa się na wybrzeżu morskim, wszystko dzieje się zwykle „na ulicy przed domami”, co jest konwencją teatru, a zresztą południowców, przeważnie na ulicy żyjących, nie razi. Wąska uliczka (angiportum) służy często jako schronienie osobom mającym coś podsłuchiwać. Ołtarz gra nieraz ważną rolę, kiedy np. niewolnik chroni się na jego stopnie przed gniewem pana lub kiedy się odbywa składanie ofiary. [przypis tłumacza]

rzeczenia Homera (…) cnota u biedaka — por. Homer, Odyseja, XVI, 347. [przypis tłumacza]

rzeczenia (…) jednej pani, która przeszła przez ręce kilku żołnierzy — toż samo u Brantome'a Żywoty pań swawolnych. [przypis tłumacza]

rzeczenie Antystenesa (…) — Gellius Aulus, Noctes Atticae IX, 5. [przypis tłumacza]

Rzeczy istnieją równocześnie… — ustęp od słów: „Rzeczy są równocześnie (…)” do: „(…) jako przedmiotów doświadczenia” jest dodatkiem drugiego wydania. [przypis tłumacza]

rzeczy (…) opowiadanych przez Plutarcha (…) Agezilausa eforowie ukarali (…) — Plutarch, Agesilaos, 5 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

rzeczy stałe i wieczne (…) będą dla nas stanowić jakby coś ogólnego, czyli rodzaje określeń poszczególnych rzeczy zmiennych tudzież przyczyny najbliższe wszystkich rzeczy — „Rzeczy stałe i wieczne” zwą się w Etyce „objawami nieskończonymi”. Są to: w przymiocie rozciągłości ruch, w przymiocie myślenia rozum nieskończony. Na prawach ruchu polega praworządność świata materialnego, na prawach zaś rozumu nieskończonego praworządność świata duchowego. [przypis tłumacza]

rzeczy źle nabyte nie płużą nabywcy — Wergiliusz, Georgiki 4, 559. [przypis tłumacza]

rzekła — następuje oratio obliqua, którą Clementz i jak zwykle Henkel zamieniają na oratio recta. [przypis tłumacza]

rzekł Diogenes Demostenesowi (…) tym głębiej w nim siedzisz — Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 34. [przypis tłumacza]

rzekł Kallikratidas, że (…) ucieczka jednakowoż jest hańbą — jeżeli Kallikratidas uważał stanowiska Ateńczyków za niezwyciężone, powinien był dla dobra swego państwa nie zważać na poczucie osobistego honoru, lecz uczynić zeń ofiarę. Gani takie samolubne postępowanie Cycero w swym dziele O powinnościach, II 24. Wódz spartański miał obowiązek nie dopuścić do tego, by ta największa bitwa, jaką Grecy dotychczas między sobą stoczyli, skończyła się klęską Sparty; raczej było nie dopuścić do bitwy. Ale Kallikratidas bardziej ufał być może jakości swoich ludzi, niż zważał na ich liczbę; przełamanie było wykluczone, dlatego zdecydował się do walki na skrzydłach, co dawało szanse zwycięstwa. [przypis tłumacza]

„Rzetelna waga — rzetelne odważniki” — skrót przypowieści Salomona (11): „Waga fałszywa jest ohydą dla Pana, lecz pełne odważniki podobają Mu się” i z Trzeciej Księgi Mojżeszowej: „Będziecie mieli wagi rzetelne, odważniki rzetelne”. [przypis tłumacza]

rzeźb poczynionych wbrew Zakonowi — „Nie uczynisz sobie posągu”, לֹֽ֣א תַֽעֲשֶׂ֨ה־לְךָ֥֣ פֶ֣֙סֶל֙ (Wj 20, 4 wyd. i tłum. dr J. Cylkowa). [przypis tłumacza]

rzeź owa haniebna miała miejsce w szabat — dzień siedemnastego Elula (Gorpiajos, wrzesień), jako dzień wypędzenia Rzymian z Jerozolimy i Judei, został uznany za święto (Graetz, III, 573). [przypis tłumacza]

Rzuć go (…) wady. — Tu Alcest, rozgrzawszy się, przechodzi do zarzutów wprost. Zarazem Molier, który od pierwszego swego wystąpienia w Paryżu wydał wojnę nieszczerej i ckliwej literaturze cieszącej się uznaniem salonów, daje wyraz przez usta Alcesta swoim osobistym poglądom. Nie zapominajmy, iż Molier, który musiał posiadać świadomość swego geniuszu, stał w mniemaniu ogółu niżej od niejednego z płaskich wierszorobów. Na liście pensji królewskich figurował jako „wyborny poeta komiczny” z pensją 1000 funtów, podczas gdy taki Chapelain widniał tam jako „największy poeta francuski wszystkich czasów” z pensją 3000 funtów. Widzimy też, jak śmiało Molier rozszerza ramy komedii. W scenie pierwszej poruszył ważne problemy społecznego życia, pośrednio kwestię etyki sądownictwa, tutaj wprowadza ustęp krytyki literackiej. [przypis tłumacza]

rzucano — do przepaści = dodatek tłumacza. [przypis tłumacza]

rzucił (…) drzewce za żelazem — przysł. franc. „jeter la manche apres la coignée”. [przypis tłumacza]

rzuciłem zmarłych schron i ciemności bramy… — wyimki z ról tragicznych Ajschinesa, nieprzypadkowo najbardziej fatalne. [przypis tłumacza]

rzucili się w wir wojny * — gwiazdka oznacza, że rękopis jest w tym miejscu uszkodzony. [przypis tłumacza]

Rzymianie przenieśli swoje godła do świątyni (…) i wśród hucznych okrzyków obwołali Tytusa imperatorem — „Brzmiało na całym wschodzie dawne i stateczne zamniemanie, iż ten, co podówczas światu ma panować, z żydowskiej ziemi pochodzić będzie”, Swetoniusz, Żywot Wespazjana IV (przekł. Kwiatkowskiego); Tacyt, Dzieje V, 13, cyt. wyżej; Swetoniusz, Żywot Tytusa V. [przypis tłumacza]

Rzymianom tedy w czasie owej przerwy wojennej… — por. Starożytności XIV, XV, 4–9. [przypis tłumacza]

rzymskiej siły zbrojnej * dla swoich użyć celów — gwiazdka oznacza, że rękopis jest w tym miejscu uszkodzony. [przypis tłumacza]

rzymskiemu temu Herkulesowi — Plutarch (rozdz. 4) mówi, że Antoniusz wysokim czołem i orlim nosem przypominał rzeźby i obrazy przedstawiające Herkulesa [mitycznego herosa o olbrzymiej sile]. Miał także ród swój wywodzić od syna jego, Anteona. Stąd szyderczy przytyk Kleopatry. [przypis tłumacza]

Ściągnę ja go z rynku — pana (Pyrgopolinicesa), zob. wyżej, w. 73. [przypis tłumacza]

ścięgna — τὰ νεῦρα, nervi, Sehnen (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

[ściśle powiem… kucharzy] ([eloquar recte tibi cocti quid sit, quasi coquarum] captum sit collegium) — tekst uszkodzony, uzupełnił Niemeyer. [przypis tłumacza]

śląc mi głosy, sny i ptaki — z tego wszystkiego wróży się o przyszłości. [przypis tłumacza]

Ślad owego niepokoju można znaleźć przede wszystkim w dziełach ówczesnych autorów, odnoszących się niechętnie do Żydów — Flawiusz, Przeciw Apionowi. [przypis tłumacza]

ślepa latarnia — człowiek zaopatrzony w taką latarnię sam widzi śród ciemności, nie będąc jednak widzianym. [przypis tłumacza]

Ślicznie — Przy tych słowach zjawia się Doryna i na imię Tartufanadstawia ucha. [przypis tłumacza]

ślubowaną ofiarę — por. ks. III, 2. [przypis tłumacza]

śluby z tobą — To, czego nie uzyskała wprzód gorąca miłość Alcesta, sprawiła zachwiana pozycja światowa Celimeny: naraziwszy się na zemstę wpływowych wielbicieli oraz groźnej „przyjaciółki”, rada będzie znaleźć tarczę w osobie Alcesta. [przypis tłumacza]

śmierć przez strącenie go w przepaść — tzw. baratron [przepaść w Atenach w pobliżu Akropolu]. [przypis tłumacza]

śmierć Rolandowa — Wedle podania Roland po klęsce Ronsewalskiej miał umrzeć z pragnienia. [przypis tłumacza]

śmierć żony Fulwiusza (…) — Plutarch, O gadulstwie, 9. [przypis tłumacza]

Śmierć zaskoczyła go w chwili… — rok 79 p.n.e. [przypis tłumacza]

śmierć (…) z tobą — urywek z tragedii Woltera pt. Zulima. [przypis tłumacza]

Śmiertelnicy (…) słuchaliby (…) samorzutnego nakazu własnej osobistości, jest to bowiem jedyny głos, którego nie lekceważy się bezkarnie, jedyny przewodnik, wskazujący nam rozkoszne ścieżki cnoty, wiodące do szczęścia — Por. Discours Préliminaire, s. XXIX–XXX oraz De rerum natura Lukrecjusza (I, 101). [przypis tłumacza]

śniącego (…) prześcieradła — por. Cyceron, O wróżeniu, II, 69. [przypis tłumacza]

…śpiewał piewca Mignony — znana piosnka Mignony w Wilhelmie Meistrze Goethego: «Kennst du das Land wo die Citronen blühen?/ … … … … … …/ Dahin! dahin/ Möcht ich mit dir, o mein Geliebter, ziehn!» [przypis tłumacza]

Śpiewali pean i tańczyli, podobnie jak w świętych procesjach — Podczas procesji do miejsc świętych śpiewano peany i ilustrowano je figurami tanecznymi. [przypis tłumacza]

Śpi i siorbie — sorbet dormiens. [przypis tłumacza]

śramanera — sanskr. śrāmanera, chiń. shamen, jap. shamon. Buddyjski mnich tudzież mniszka, który wyrzekł się doczesnego świata w imię podążania ścieżką wiodącą ku wyzwoleniu. W oryginalnym znaczeniu słowo śramanera oznaczało osobę, która ogoliła głowę, porzuciła cały dotychczasowy majątek i status społeczny i poświęciła się treningowi ciała i umysłu w celu wykorzenienia złych nawyków i pielęgnowania dobrych. Początkowo termin ten odnosił się do nie-buddyjskich praktykujących, wyznawców dżinizmu praktykujących i studiujących Wedy i Upaniszady. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn — Epist. CXX. 3. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn ma ich najwięcej z przyczyny rozdwojenia jego przyjaciół — Inni czytają nieprzyjaciół. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn, Montaigne Sebond — Św. Augustyn w Apologii Rajmunda Sebonda przez Montaigne'a. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn, powstając przeciw takim ludziom (…) — Augustyn z Hippony, Państwo Boże, XXI, 5. [przypis tłumacza]

św. Augustyn przeciw mnichom afrykańskim — Augustyn z Hippony, De Opere Monachorum (O pracy mnichów), rozdz. 23, 31, 32. [przypis tłumacza]

św. Bernard, Cant. 24 — Bernard z Clairvaux (1090?–1153), Sermones in Cantica canticorum (Kazania o Pieśni nad pieśniami), XXIV, 4. [przypis tłumacza]

św. Bernard [wyśmiewał błędy ludzkie] — w: Epistulae 336. [przypis tłumacza]

św. Hieronim w swoich listach [śmiał się z błędów i szaleństw] — w: Epistulae 84, 99, 101. [przypis tłumacza]

Św. Hilary w przedmowie do Psalmów, powiada (…) — Wedle tego rozdziału XIV Ezdrasz miał odtworzyć Pismo spalone w czasie niewoli, na rozkaz i pod dyktatem Boga. [przypis tłumacza]

Świątynia (…) stała na górze — Syjon, którą niekiedy zwano także Moria (2 Krn 3, 1; w Rdz 22, 2, jest mowa o „ziemi Moria”, אֶ֖רֶץ הַמֹּרִיָּ֑ה ed. Cylkowa; u Wujka: „ziemia Widzenia”). [przypis tłumacza]

świątynia w Rawennie — Słynna katedra, zbudowana przez cesarza Teodoryka na szczątkach świątyni Heraklesa. [przypis tłumacza]

świątynia Złotego Cielca — zbudowana przez Jeroboama; właściwie wystawił dwie, jedną w Betel, drugą „w Dan, u źródeł Małego Jordanu”, p. Starożytności, VIII, VIII, 4. [przypis tłumacza]

świątyni — τέμενος, u Papego: Tempelbezirk, obręb świątyni. [przypis tłumacza]

świątyni — właściwie Przybytku, τῷ ναῷ. [przypis tłumacza]

świątyni — właściwie także: świętych miejsc, τῶν ἁγίων. [przypis tłumacza]

świadomie czerpał z obcych źródeł — Słynne powiedzenie: Je prends mon bien où je le trouve. [przypis tłumacza]

Świat jakiś ziemi naszej przebiegł tuż pod nosem — Molier czyni tu aluzję do poematu X. Cotin pt. Galanterie sur la comète apperçue en décembre 1664 et janvier 1665. [przypis tłumacza]

…światła stolicy i wyspy Amak — część Kopenhagi leży na wyspie Amak, połączonej mostem z wyspą Zelandyą. [przypis tłumacza]

świat (…) nie będzie się już obawiał kwiatu bobowego — Starożytni wierzyli, iż kwiat bobu ma zdolność sprowadzania pomieszania zmysłów. [przypis tłumacza]

światowe esprit polega na uprzejmym mówieniu o niczym (…) na ukryciu rozumu, kiedy jest się zmuszonym go pokazać — Cytat nie został zidentyfikowany przez autorkę. Chodzi o stwierdzenie Charlesa Pinot Duclosa z rozdz. VIII traktatu z 1758 r. pt. Considérations sur les mœurs de ce siècle (Rozważania o obyczajach tego stulecia); w wyd. Paris, Champion 2005, s. 164, tu: przekład tłumaczki. [przypis tłumacza]

Świętą Solimą — Ἱεροσόλυμα; przedtem zwane tylko Solimą: Σόλυμα. Oto jest ustęp, w którym każdy współczesny krytyk odnosi łatwe nad Flawiuszem zwycięstwa lingwistyczne wskutek odnalezionych r. 1888 listów glinianych w El-Amarna, w środkowym Egipcie, z czasów Amenofisa IV ([=Amenhotep IV, Echnaton] około 1400 lat p.n.e.), wykazujących, że już wtedy w Jerozolimie mieszkali jacyś Habiri czy Chabiri (Hebrajczycy), więc przed osiedleniem się w „Ziemi Obiecanej”, że byli pod władzą egipskich uwehu, czyli gubernatorów (niższego rzędu oficerów) i że Jerozolima zwała się wtedy Urusalim (Carl Niebuhr, Die Amarna-Zeit, Lipsk 1903; Hugo Winckler: Keilinschriftliches Textbuch zum alten Testament, Lipsk 1903; Schrader w klinach znajduje także formę: Ursalimmu). Tymczasem być może, że Flawiusz, jeśli szedł za tradycją, nie był tak daleki od prawdy. Jerozolima zwała się dawniej Szalem (שָׁלֵם, pokój, Rdz 14, 18; Σαλὴμ, LXX). Przymiotnik ἱερός znaczy nie tylko „święty”, ale i „mocny” (Pape: I, 1242a). Słowo Ur znaczy po egipsku: wielki. Więc mogło było nastąpić tu połączenie Ur-Szalem, Ur-salimmu, a ponieważ w klinach babilońsko-asyryjskich obok formy Ur istnieje Uru, więc także Urusalim listów Tel-Amarneńskich, podobnie jak chaldejskie Ur-Kasdim. A zarazem po dwakroć w dziejach nazwa ta znikała: raz, kiedy miasto było w rękach Jebuzytów, a wtedy zwało się Jebuz (Sdz 19, 10), drugi raz, kiedy je w perzynę obrócili Rzymianie i zbudowaną na jej gruzach kolonię nazwali Aelia Capitolina (czasy Hadriana). Ale nazwy te przepadły razem z tymi, którzy je nadawali, utrzymało się odwieczne „Jeruzalem”. O innych nazwach jak Syjon, Miasto Dawidowe, nie wspominam, bo to do rzeczy nie należy. [przypis tłumacza]

święte miejsca — τὰ ἅγια. [przypis tłumacza]

święte ziele werweniczne — werwena była u Rzymian zielem świętym. [przypis tłumacza]

święto nad święta — Święto Demetry i Kory w Eleusis i mysterie eleusyńskie: „wierni” to wtajemniczeni tj. mystowie, zakon najbardziej czczony, najbogobojniejszy; procesja z Aten do Eleusis należała do największych uroczystości w Helladzie. [przypis tłumacza]

Święto Namiotów — σκηνοπηγίας ἑορτὴ, חַ֧ג הַסֻּכֹּ֛ות (Kpł 23, 34); [także: Święto Szałasów, Kuczki a. Sukkot (hebr.), żydowskie święto religijne upamiętniające mieszkanie w szałasach i namiotach (sukka: szałas) podczas ucieczki Izraelitów z Egiptu i wędrówki do Kanaanu; obchodzone przez 7 dni; jedno z trzech świąt, podczas których w starożytności pielgrzymowano do Świątyni w Jerozolimie; red. WL]. [przypis tłumacza]

Święto Szałasów, Sukot — dosł.: „szałasy”; święto przypadające w pięć dni po Sądnym Dniu. Jest to też święto zbiorów. W święto Sukot pobożni Żydzi stawiają sobie szałasy, na pamiątkę szałasów, w których odpoczywali ich przodkowie wędrujący przez 40 lat do Kanaan po wyzwoleniu ich przez Mojżesza z niewoli egipskiej. [przypis tłumacza]

Świętoszek aktorski — P. Regnier (de la Comédie française), Le Tartufe des comédiens, Paris 1896. [przypis tłumacza]

Święto Znoszenia Drewien — „A ogień na ołtarzu zawżdy będzie gorzał, który będzie żywił kapłan, podkładając drwa rano na każdy dzień” (Kpł 6, 2), stąd święto „Korban-Ecim” dnia 15 sierpnia obchodzone, aczkolwiek cały okres świąteczny trwał dziewięć dni [kalendarz żydowski opiera się na cyklu księżycowym i słonecznym, jego daty nie mają stałych odpowiedników w kalendarzu gregoriańskim, stąd też Korban etzim, obchodzone 15 dnia miesiąca Av (Ab), nie zawsze wypadało 15 sierpnia; red. WL]. [przypis tłumacza]

święty Apostoł (…) niechaj będą jak gdyby nie mieli żony — Pierwszy list św. Pawła do Koryntian. [przypis tłumacza]

Święty Jan miał nawrócić serca ojców do dzieci, a Jezus Chrystus rzucić między nie rozdwojenie — Łk 1, 17 i 12, 51. [przypis tłumacza]

święty Paweł, pierwszy pustelnik — włoski święty, Jan Paolo. [przypis tłumacza]

Święty Tomasz Angielczyk — Tomasz Becket, arcybiskup Canterbury (1119–1170) zamordowany przy ołtarzu z rozkazu Henryka II. [przypis tłumacza]

święty trój… tapczan — Sokrates chce powiedzieć „święty trójnóg” — ale ponieważ ma tylko tapczan w swym ubogim domostwie, więc zaprasza na święty trój-tapczan. [przypis tłumacza]

świnia, od których roi się wprost w Papimanii — Cochons au bon Dieu, szyderczy epitet dawany kanonikom. [przypis tłumacza]

świntuch (stercoreus) — właściwie: „gnojarz”. Plautus nie przebiera czasem w wyrazach, zwłaszcza o ile chodzi o przezwiska. [przypis tłumacza]

świt komarzy — Żartobliwa nazwa na oznaczenie późnej pory, kiedy komary zaczynają brzęczeć. [przypis tłumacza]

św. Maclou — biskup z St.-Mels, zmarły około r. 565. Święto jego obchodzą we Francji 15 listopada. [przypis tłumacza]

św. Paweł, Barjezus — Dz 13, 11. [przypis tłumacza]

św. Paweł mieni się „największym grzesznikiem”, (…) „z nieświadomości i ze zbytniego zapału” — 1 Tm 1, 13–15. [przypis tłumacza]

Św. Paweł na wyspie Malcie — Dz 28, 1–10. [przypis tłumacza]

Św. Paweł powiada sam, iż ludzie będą bronić małżeństw (…) — 1 Kor 7, 35. [przypis tłumacza]

σχοτεινος (gr.) — ciemny. [przypis tłumacza]