Przypisy

z bojary — dziś popr. forma N. lm: z bojarami. [przypis edytorski]

z bojaźni spuścić (starop.) — zrezygnować nieco z [ulegania] bojaźni [tj. strachowi], ośmielić się nieco; por. dzisiejsze: spuścić z tonu. [przypis edytorski]

zbojca (daw.) — zabójca. [przypis edytorski]

zbojca — dziś popr.: zabójca. [przypis edytorski]

z boka (starop.) — dziś: z boku. [przypis edytorski]

zbombardowanie Tulonu — w odpowiedzi na rewoltę rojalistyczną podczas rewolucji francuskiej, wojska republikańskie prowadziło od 18 września do 18 grudnia 1793 r. oblężenie Tulonu (portu będącego ważną bazą floty), zakończone bombardowaniem artyleryjskim miasta, a następnie rzezią ludności miasta; w drugiej fazie oblężenia, kiedy poprzedni dowódca artylerii został ranny, zastąpił go na wezwanie Konwentu Napoleon Bonaparte. [przypis edytorski]

zbornia (daw.) — miejsce zborne, zakwaterowania wojska. [przypis edytorski]

Zborowskich ścięte głowy — Krasińskiemu chodzi tu raczej o ścięte głowy przedstawicieli szlachty polskiej w ogóle; to przypuszczalnie nawiązanie do rabacji galicyjskiej (która rozpoczęła się 19 lutego 1846 r. od pogromu ludności ziemiańskiej), zupełnie w oderwaniu od sławnej sprawy Zborowskiego. [przypis edytorski]

Zborowski, Samuel (1540–1584) — skazany na banicję w 1574 za zabójstwo w afekcie popełnione w burdzie podczas koronacji Henryka Walezego, dwa lata później powrócił do Polski jako dworzanin u boku Stefana Batorego, został hetmanem kozackim na Zaporożu i wziął udział w wojnie z Rosją w 1580, lecz następnie spiskował przeciw królowi z Habsburgami, z ich poparciem, a bez zgody króla, podjął niszczycielską wyprawę łupieską na ziemie tureckie w 1583, narażając stosunki Rzeczpospolitej z Turcją (w razie nieukarania winnych najazdu sułtan Murad III zagroził wojną); gdy w 1584 Zborowski ściągnął zbrojnie do Polski i stanął w województwie krakowskim, w majątku swej siostrzenicy w Piekarach, kanclerz Jan Zamoyski wydał rozkaz egzekucji dekretu z 1574; Samuel Zborowski został pojmany i stracony przez ścięcie 26 maja 1584, przed śmiercią odmówiono mu posługi duchownego (był kalwinistą); jego sprawa wywołała szereg protestów ze strony szlachty. [przypis edytorski]

Zborowski, Samuel — rotmistrz królewski i hetman kozacki, ścięty w 1584 r. na dziedzińcu zamku wawelskiego za spiskowanie przeciw królowi Stefanowi Batoremu. [przypis edytorski]

Zborowski, Samuel (zm. 1584) — magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy, po powrocie do Krakowa ścięty; tytułowy bohater dramatu wierszem Juliusza Słowackiego. [przypis edytorski]

Zborowski, Samuel (zm. 1584) — rotmistrz królewski i hetman kozacki, ścięty w 1584 na dziedzińcu zamku wawelskiego za spiskowanie przeciw królowi Stefanowi Batoremu. [przypis edytorski]

zborzysko (daw.) — zbiorowość a. zebranie. [przypis edytorski]

zbożnie — bogobojnie; uczciwie, cnotliwie. [przypis edytorski]

zbożnie (daw.) — bogobojnie; uczciwie, cnotliwie. [przypis edytorski]

zbożni żeglarczycy — pobożni żeglarze. [przypis edytorski]

zbożny (daw.) — błogi, spokojny; poważny, pełen skupienia; bogobojny. [przypis edytorski]

zbożny (daw.) — bogobojny; uczciwy, cnotliwy. [przypis edytorski]

zbożny (daw.) — pobożny, dobry, szlachetny. [przypis edytorski]

zbożny (daw.) — pobożny, uczciwy, szlachetny. [przypis edytorski]

zbożny łan — łan zboża. [przypis edytorski]

zbożny — pobożny, kierujący się szlachetnością. [przypis edytorski]

zbożny (starop.) — pobożny, dostatni (raczej w sensie bogactwa duchowego). [przypis edytorski]

z bracią — z pozostałymi braćmi zakonnymi. [przypis edytorski]

zbracić się z kim (starop.) — pobratać się z kim. [przypis edytorski]

zbradzać — przechodzić w bród. [przypis edytorski]

zbraknąć — nie wystarczyć. [przypis edytorski]

zbraniał — dziś popr.: wzbraniał. [przypis edytorski]

Zbrasław, czes. Zbraslav — dziś część Pragi, do 1974 samodzielna miejscowość położona na płd. od stolicy Czech. [przypis edytorski]

zbrój — zbroję. [przypis edytorski]

zbroczyć — zakrwawić. [przypis edytorski]

zbrodnią (daw. forma) — dziś B.lp r.ż.: zbrodnię. [przypis edytorski]

zbrodniąż jest — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż; znaczenie: czy jest zbrodnią. [przypis edytorski]

Zbrodnia i kara — powieść Fiodora Dostojewskiego, opublikowana w 1866 roku. [przypis edytorski]

zbrodnia przy Rue Morgue i tajemnica zabójstwa Marie Roget — opisywane we wcześniejszych nowelach: Zabójstwo przy Rue Morgue oraz Tajemnica Marii Roget, których głównymi bohaterami są te same osoby: paryski detektyw C. Auguste Dupin i jego przyjaciel, narrator historii; w obu pojawia się ich znajomy prefekt policji, pan G. [przypis edytorski]

Zbrodnię, raz popełnioną — jedną z ważniejszych atrakcji początków gabinetu figur woskowych była tzw. Komnata Horrorów (ang. Chamber of Horrors). Przedstawiała głowy ofiar francuskiej rewolucji oraz ówczesnych morderców. [przypis edytorski]

zbrodniów (daw.) — zbrodniarzy; D. lm od zbrodzień: zbrodniarz. [przypis edytorski]

Zbrodni pogonie — mowa o Eryniach. [przypis edytorski]

zbrodzień (daw.) — zbrodniarz, przestępca. [przypis edytorski]

zbrodzień (daw.) — zbrodniarz. [przypis edytorski]

zbrodzień — dziś: zbrodniarz. [przypis edytorski]

zbrodzien a. zbrodzień — dziś popr. forma: zbrodniarz. [przypis edytorski]

zbroica (daw.) — zbroja. [przypis edytorski]

zbroica — zbroja. [przypis edytorski]

zbroica — zgrubienie od: zbroja. [przypis edytorski]

zbroie (starop. forma) — D.lp r.ż.: zbroi. [przypis edytorski]

zbroie (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: zbroi. [przypis edytorski]

zbroie (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: zbroi. [przypis edytorski]

zbroja — tu: broń. [przypis edytorski]

zbroja (…) Wulkanowej (…) roboty — zbroja ukuta przez Hefajstosa (w mit. rzym. Wulkana) dla Achillesa (wg Iliady Homera). [przypis edytorski]

Zbroja Zawiszy — Tetmajer był zafascynowany postacią Zawiszy Czarnego, prócz tego wiersza napisał o nim również dramat. Fascynacji daje wyraz Wesele Stanisława Wyspiańskiego: postaci Poety, wzorowanej właśnie na Tetmajerze, ukazuje się widmo Zawiszy. [przypis edytorski]

zbroje i przyłbice (starop. forma) — dziś D.lm r.ż.: zbroi i przyłbicy (nie udźwignęliby). [przypis edytorski]

zbroje [nie kładą] (starop. forma) — dziś forma D.lp r.ż.: zbroi. [przypis edytorski]

zbroje (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: zbroi. [przypis edytorski]

zbroje (starop. forma) — zbroi. [przypis edytorski]

zbrojne dźwigała (starop.) — dźwigała rycerzy (uzbrojoną piechotę). [przypis edytorski]

zbrojno — dziś popr.: zbrojnie. [przypis edytorski]

zbrojno — dziś: zbrojnie. [przypis edytorski]

zbrojny — uzbrojony. [przypis edytorski]

zbronić (daw.) — obronić. [przypis edytorski]

zbronować broną — spulchnić i wyrównać wcześniej zoraną ziemię. [przypis edytorski]

Zbrucz — rzeka na zach. Ukrainie, lewy dopływ Dniestru; niegdyś rzeka graniczna. [przypis edytorski]

zbrukany (daw.) — zabrudzony, brudny. [przypis edytorski]

zbrukany — dziś raczej: pobrudzony, zabrudzony. [przypis edytorski]

z bruku twojego chciałbym mieć kamień, na którym krew i łza nie świecą — końcowy fragment wiersza Cypriana Kamila Norwida Dedykacja z 1866 r. (cyt. lekko zniekształcony, w oryginale: „Z bruku twego radbym mieć kamień (…)” itd.) [przypis edytorski]

z brzega — dziś popr.: z brzegu. [przypis edytorski]

zbudować (daw.) — wyciągnąć z czegoś pocieszenie a. naukę moralną. [przypis edytorski]

zbudować się czym a. być zbudowanym czym — zyskać otuchę, nadzieję lub wyrobić sobie dobre zdanie z powodu czegoś (czyjegoś postępku, obserwowanych zjawisk itp.). [przypis edytorski]

zbudowałem był — forma daw. czasu zaprzeszłego; dziś: zbudowałem (dawniej, przedtem). [przypis edytorski]

zbudowanie — tu: budujące, ulepszające moralnie nauczanie. [przypis edytorski]

zbudź twego męża — w oryginale niem. wecke den Bräutigam auf: obudź narzeczonego (pana młodego). [przypis edytorski]

zbudząż — czy zbudzą; przecież zbudzą. [przypis edytorski]

zbudziła — tu: wzbudziła. [przypis edytorski]

zbudził się był (daw.) — konstrukcja czasu zaprzeszłego stosowana dla wyrażenia czynności wcześniejszej, poprzedzającej inną, o której mowa dalej; znaczenie: „zbudził się uprzednio”. [przypis edytorski]

zbuk (gw.) — zgniłe jajko; tu: rodzaj wyzwiska. [przypis edytorski]

zburzenie Teb (335 p.n.e.) — kiedy niedługo po objęciu władzy Aleksander III Macedoński prowadził kampanię na północy, na wieść o rzekomej jego śmierci w bitwie miasto Teby zbuntowało się przeciwko panowaniu macedońskiemu. Łagodne warunki postawione przez władcę, który szybko przybył ze swoim wojskiem, nie zostały zaakceptowane. Teby zostały zdobyte przez Aleksandra, ok. 6000 mieszkańców wymordowano, 30 tys. pozostałych sprzedano w niewolę, a miasto zrównano z ziemią. [przypis edytorski]

zburzenie Troi — wg różnych autorów starożytnych nastąpiło pomiędzy ok. 1250 a 1150 p.n.e. [przypis edytorski]

z burzliwymi żywioły — dziś popr. forma N.lm: z burzliwymi żywiołami. [przypis edytorski]

zbutwiały — uległy rozpadowi pod wpływem grzybów i bakterii. [przypis edytorski]

zbyć (daw.) — pozbyć się. [przypis edytorski]

zbyć (daw.) — stracić coś, pozbyć się czegoś. [przypis edytorski]

zbyć (daw.) — stracić. [przypis edytorski]

zbyć konia (starop.) — stracić konia. [przypis edytorski]

zbyć mozołów — pozbyć się trudów. [przypis edytorski]

zbyć — pozbyć się, stracić. [przypis edytorski]

zbyć — pozbyć się, tu: pogubić, zapomnieć. [przypis edytorski]

zbyć — pozbyć się, zgubić. [przypis edytorski]

zbyć się (daw., gw.) — pozbyć się. [przypis edytorski]

zbyć się — pozbyć się. [przypis edytorski]

zbyć (starop.) — tu: stracić. [przypis edytorski]

zbyć — tu: pozbyć się, zrezygnować. [przypis edytorski]

zbyć — tu: sprzedać. [przypis edytorski]

zbycie — pozbycie się. [przypis edytorski]

z bydlęty — dziś popr. forma N. lm: z bydlętami. [przypis edytorski]

zbyłem — tu: pozbyłem się, zgubiłem a. zapomniałem. [przypis edytorski]

zbyrczeć (gw.) — brzęczeć (z gwary góralskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował staropolszczyznę). [przypis edytorski]

zbyrkać (gw.) — dzwonić, hałasować. [przypis edytorski]

Zbyszków (daw.) — Zbyszkowy, należący do Zbyszka. [przypis edytorski]

Zbyszkom z Bogdańca (…) — mowa o rycerzach polskich, bohaterach Krzyżaków Sienkiewicza (wyd. 1900). [przypis edytorski]

Zbyszyce — dawniej miasto, obecnie wieś w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim. [przypis edytorski]