Przypisy

żertwa (daw.) — ofiara; u daw. Słowian ofiara całopalna składana na cześć bóstwa. [przypis edytorski]

żertwa (daw.) — ofiara, zwykle przez spalenie. [przypis edytorski]

żertwa — ofiara, zwykle przez spalenie. [przypis edytorski]

żertwić (daw.) — ofiarować. [przypis edytorski]

żertwiennik — miejsce składania ofiar, ołtarz. [przypis edytorski]

żertwienny (daw.) — ofiarniczy. [przypis edytorski]

żertwienny — ofiarny, należący do zwierzęcia składanego w ofierze bogom; por. żertwa: ofiara. [przypis edytorski]

żertwować — składać w ofierze. [przypis edytorski]

żerujące — tu: zbierackie. [przypis edytorski]

żeś (…) był — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: że byłeś. [przypis edytorski]

Żeście z tym (…) winowajcą (…) plamy na słońcu w swej willi odkryli — Galileusz regularnie odwiedzał willę Bandiniego na Kwirynale i przeprowadził tam część swoich obserwacji plam słonecznych. [przypis edytorski]

żeś — dziś: że jesteś. [przypis edytorski]

żeś młody rozpustnik — forma skrócona; inaczej: że jesteś młody rozpustnik (że jesteś młodym rozpustnikiem). [przypis edytorski]

żeś mnie nie widział — inaczej: że mnie nie widziałeś (konstrukcja z przestawną końcówką czasownika). [przypis edytorski]

żeś musiała — inaczej: że musiałaś (przykład konstrukcji z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

żeśmy palili księgi owe Twardowskiego o ich ekspedycjach napisane — Kronika wierszowana S. Twardowskiego Władysław Czwarty (1649), na skargę posłów moskiewskich, że obrażała honor Moskwy i carski, uległa częściowemu zniszczeniu; pro forma spalono z niej coś niecoś dla zaspokojenia niesłusznych żądań poselskich. Wraca jednak nieraz Potocki do tego ataku i ubolewa nad losem, co w tak poniżający sposób nagrodził trudy Twardowskiego. [przypis edytorski]

żeś (…) naznaczył — dziś raczej: że naznaczyłeś. [przypis edytorski]

żeś powinien — inaczej: że powinieneś. [przypis edytorski]

żeś tu dzisiaj bił — że się tu dzisiaj biłeś. [przypis edytorski]

żeś ty był praw (daw.) — że miałeś rację. [przypis edytorski]

Żeś Ty nie Ojcem świata, ale… — Mickiewicz, Dziady część III, Improwizacja. [przypis edytorski]

żeś uczynił łaskę — «Jeśli będzie ona z jego rodziny i będzie odpowiednia dla niego: będę wiedział, żeś uczynił łaskę mojemu panu», zob. Raszi do 24:14. [przypis edytorski]

Żeśwa (gw.) — żeśmy. Zachowana dawna końcówka czasowników 1 os. l. mn. Inne realizacje np. robiliśwa — robiliśmy; por. robiliśta, żeśta — robiliście, żeście. [przypis edytorski]

żeś w poprzek legł — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: że (…) ległeś. [przypis edytorski]

żeś wzięła — «Z tej przyczyny, że Rachel nie miała dzieci, Jakub spał z nią [częściej niż z Leą], aby dać jej ukojenie na duszy», zob. Radak do 30:15. [przypis edytorski]

żeś (…) znalazł — inaczej: że znalazłeś (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

że są królowie — tu w znaczeniu: ponieważ są królami. [przypis edytorski]

że się Balladyna krwawi — tj. że w dramacie Balladyna większość bohaterów ginie tragicznie. [przypis edytorski]

że się jej lepiej podoba — dziś popr.: (…) bardziej podoba. [przypis edytorski]

że się na ciebie mogę spuścić — sens: że mogę na tobie polegać. [przypis edytorski]

Że się nie truję — w domyśle: jedzeniem ze stołu morderców. [przypis edytorski]

że się od nich pochowały — że się przed nimi pochowały. [przypis edytorski]

że się tak „cudownie z nim obszedłem” — chodzi o recenzję autorstwa Przybyszewskiego powieści Knuta Hamsuna Mysteriën w czasopiśmie „Die Zukunft” (nr 105, t. 8, r. 1894). [przypis edytorski]

że się to wspomionie (starop. konstrukcja) — że się o tym wspomni. [przypis edytorski]

że siui anszante (zniekszt. fr. je suis enchanté) — dosł. jestem zachwycony/a; formuła używana przy zawieraniu znajomości. [przypis edytorski]

że staliście się anieli — nawiązanie do słów z wiersza J. Słowackiego o sile fatalnej jego poezji, która działać będzie: „aż was, zjadacze chleba w aniołów przerobi” (por. Testament mój). Wyspiański podejmuje dyskusję z romantyzmem, z uwznioślonym wizerunkiem Polski, Polaków i polskości wykreowanym przez poezję romantyczną. Nadała ona naszemu patriotyzmowi ton trudny do utrzymania; nie wiadomo, co z tym projektowanym patriotycznym „anielstwem” począć, jak mówi Maryna, czyli nie ma sposobu, by je wykorzystać w codziennym życiu i działaniu. [przypis edytorski]

że też on od tego swojej „Prawdy” nie zaczął — Prawda najwidoczniej była tytułem lub częścią tytułu dzieła Protagorasa. [przypis edytorski]

że to niemożliwe, żeby wiele było jednym, a jedno żeby było i tym, i owym, więc się bawią i nie pozwalają mówić, że człowiek jest dobry, tylko że dobry jest dobry, a człowiek jest człowiek (…) Nieraz i starsi ludzie z powodu ubóstwa umysłowego podziwiają takie koncepty… — Antystenes z Aten (ok. 436–ok. 365 p.n.e), jak się wydaje, uważał, że każda rzecz ma swoją własną, tożsamościową definicję (opis), której nie można odnieść do niczego innego, z czego wynika niemożliwość sprzeczności i fałszu, możliwe jest tylko orzekanie tożsamości; podobne poglądy mieli Eutydem i Dionizodoros (por. dialog Platona pt. Eutydem). [przypis edytorski]

że w tym jakieś licho — że to sprawka jakiegoś licha (tj. demona, siły nieczystej). [przypis edytorski]

że żurawie, Na Pigmejów w wielkim gniewie, Szary klucz na niebie klecą — wg mit. gr. Pigmeje toczyli wojny z żurawiami. [przypis edytorski]

że za dziewczyną muszę — w domyśle: muszę iść. [przypis edytorski]

żgać (daw.) — kłuć. [przypis edytorski]

żgać — dźgać, kłuć. [przypis edytorski]

żgło (daw.) — koszula śmiertelna. [przypis edytorski]

żgliszcze — dziś: zgliszcze. [przypis edytorski]

żgnąć (daw.) — dźgnąć, ukłuć. [przypis edytorski]

żgnąć — dziś: dźgnąć. [przypis edytorski]

żgnąć — dziś popr.: dźgnąć. [przypis edytorski]

żgnąć — ukłuć, ukąsić. [przypis edytorski]

żgnięcie (gw.) — dźgnięcie. [przypis edytorski]

żigolak — młody mężczyzna czerpiący korzyści materialne z dotrzymywania towarzystwa lub ze stosunków ze starszą, zamożną osobą. [przypis edytorski]

żigolo — płatny partner do tańca w lokalu rozrywkowym; młody mężczyzna czerpiący korzyści materialne z dotrzymywania towarzystwa lub ze stosunków z zamożnymi kobietami. [przypis edytorski]

żinka (ukr. жінка) — kobieta; żona. [przypis edytorski]

żinku (ukr.) — żonę. [przypis edytorski]

żłób — koryto. [przypis edytorski]

żłób — skrzynia, w której umieszcza się paszę dla koni lub bydła. [przypis edytorski]

żleb — dolina o stromych ścianach wcinająca się w stok górski. [przypis edytorski]

żleb — podłużne, rynnowate wcięcie przecinające pionowo stok lub ścianę skalną, powstałe na skutek wietrzenia skał. [przypis edytorski]

żleb — podłużne, rynnowate zagłębienie w skale biegnące w dół stoku, powstałe wskutek erozji skalnej. [przypis edytorski]

żleb — strome wcięcie w górskim stoku. [przypis edytorski]

Żmichowska, Narcyza (1819–1876) — nauczycielka, powieściopisarka i poetka publikująca pod pseudonimem Gabriella (wg daw. pisowni: Gabryella), emancypantka, twórczyni grupy tzw. entuzjastek, jedna z prekursorek polskiego feminizmu; ukończyła Instytut Guwernantek, ucząc się m.in. pod kierunkiem Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, w 1837 r. podjęła pracę jako nauczycielka domowa dzieci Władysława Zamoyskiego i w tym charakterze wyjechała w 1838 r. do Paryża, gdzie pod kierunkiem swego brata, emigranta polistopadowego podjęła gruntowne studia w Biblioteque Nationale oraz zaczęła uczęszczać na posiedzenia naukowe Akademii Francuskiej (niedostępnej wówczas dla kobiet), straciła posadę i w 1839 r. wróciła do Warszawy; publikowała w „Pielgrzymie” pod red. Eleonory Ziemięckiej i „Przeglądzie naukowym” pod red. Edwarda Dębowskiego. Była zaangażowana w nieudane, tragiczne w dalszych skutkach powstanie 1846 roku i „przedburzę” Wiosny Ludów (emisariuszka TDP, kontakty z Karolem Libeltem); za swe zaangażowanie polit. skazana na 2,5 roku więzienia, a następnie na dozór policyjny i osiedlenie w Lublinie; autorka m.in. powieści Poganka. [przypis edytorski]

Żmierzynka a. Zmierzynka, dziś Żmerynka (ukr. Жмеринка) — miasteczko na Podolu, dziś na terytorium obwodu winnickiego w centralnej części Ukrainy. [przypis edytorski]

żmiich — dziś popr. forma przymiotnikowa: żmijowych; a. forma D. lp (kogo? czego? czyje?): żmii. [przypis edytorski]

żmija błotna — w oryg. swamp adder; fikcyjny gatunek jadowitego węża wprowadzony przez autora opowiadania: jako najjadowitszy wąż Indii miał zabijać ofiarę w ciągu dziesięciu sekund od ukąszenia; tak śmiercionośne są niewielkie (osiągające 40–50 cm długości) żmije afrykańskie z gatunku proatheris, pot. zwanego także żmiją nizinną a. żmiją błotną (lowland viper, swamp viper). [przypis edytorski]

żmija głucha z rozwidlonym ogonem — zapewne Acanthophis, rodzaj niezwykle jadowitych węży występujących w Australii. [przypis edytorski]

żmija sykliwa, Bitis arietans (biol.) — gatunek jadowitego węża występujący w Afryce i na Płw. Arabskim. [przypis edytorski]

żmij — tu ogólnie: gad. [przypis edytorski]

żmuda — trud, mozół. [przypis edytorski]

żmuda — wysiłek. [przypis edytorski]

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny. [przypis edytorski]

Żmudź — płn.-zach. część Litwy. [przypis edytorski]

Żmudź (Žemaitija a. Žemaitėjė) — płn.-zach. część Litwy. [przypis edytorski]

żmudzić (daw.) — marnować, trwonić czas. [przypis edytorski]

żmudzić (daw.) — zwlekać, marnować czas. [przypis edytorski]

żmudzin — koń żmudzki, rasa konia domowego, hodowana na Litwie i Żmudzi, głównie do prac rolnych i do zaprzęgu. [przypis edytorski]

żmudzin — konik żmudzki, przedstawiciel rasy koni hodowanych na Żmudzi, niewielkich, ale silnych i wytrzymałych. [przypis edytorski]

Żmujdzin — dziś: Żmudzin. [przypis edytorski]

Żmujdzinka — popr.: Żmudzinka, mieszkanka Żmudzi, krainy hist. stanowiącej zachodnią część Litwy. [przypis edytorski]

żmujdzki — dziś: żmudzki; tj. należący geograficznie do Żmudzi. [przypis edytorski]

żmujdzki — żmudzki, pochodzący ze Żmudzi, płn.-zach. części Litwy. [przypis edytorski]

Żmurko, Franciszek (1859–1910) — polski malarz salonowy, znany głównie jako twórca aktów i zmysłowych portretów kobiecych. [przypis edytorski]

żniwa — okres zbioru zboża. [przypis edytorski]

żniwiarka (daw.), ang.: harvest mouse (biol.) — badylarka, Micromys minutus, gatunek ssaka z rodziny myszowatych, zamieszkujący łąki, zarośla i uprawy zbożowe; w daw. systematyce Mus messorius. [przypis edytorski]

żniwo — żniwa; koszenie i zbieranie dojrzałego zboża. [przypis edytorski]

żniw — u Cylkowa: 'sprzętu'; uzasadnienie korekty: uwspółcześnienie, 'sprzęt' kojarzy się obecnie z czym innym. [przypis edytorski]

żniwy — dziś popr. forma N. lm: żniwami. [przypis edytorski]

żółć — tu: gniew. [przypis edytorski]

żółć — tu: złość, gorycz. [przypis edytorski]

żółć — tu: złość, nienawiść. [przypis edytorski]

żółć — tu: zły humor, złość. [przypis edytorski]

żółci OD-mani — tu: funkcjonariusze żydowskiej służby porządkowej w getcie. [przypis edytorski]

żółciowa — tu: chorowita. [przypis edytorski]

żółciowiec (daw.) — człowiek pełen żółci, zgryźliwy, złośliwy. [przypis edytorski]

żółciowy — tu: przepełniony goryczą, złością. [przypis edytorski]

Żółkiewski, Stanisław (1547–1620) — herbu Lubicz, magnat, hetman polny koronny od 1588, hetman wielki i kanclerz od 1618, wojewoda kijowski od 1608. W 1610 pokonał wojska rosyjskie w bitwie pod Kłuszynem i zajął Moskwę; zginął w bitwie z Turkami pod Cecorą; jego prawnukiem był król Polski Jan III Sobieski. [przypis edytorski]

Żółkiewski, Stanisław (1547–1620) — magnat, hetman wielki i kanclerz wielki koronny; wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom; stanął na czele polskiego korpusu interwencyjnego, wysłanego na pomoc tzw. dymitriadzie, w której wojska magnatów polskich uwikłały się w rosyjską wojnę domową, w 1610 pokonał wojska rosyjskie w bitwie pod Kłuszynem i zajął Moskwę, biorąc do niewoli cara Wasyla Szujskiego i jego dwóch braci. [przypis edytorski]

Żółkiewski, Stanisław (1547–1620) — magnat, hetman wielki i kanclerz wielki koronny; wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w bitwie z Turkami pod Cecorą. [przypis edytorski]

Żółkiewski, Stanisław (1547–1620) — magnat, hetman wielki i kanclerz wielki koronny; wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą. [przypis edytorski]

Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz (1547–1620) — magnat, hetman wielki i kanclerz wielki koronny; wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w bitwie z Turkami pod Cecorą. [przypis edytorski]

Żółkiewski, Stefan (1911–1991) — krytyk, historyk literatury, poseł na sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, redaktor „Kuźnicy” (1945–1948) i wielu innych czasopism. [przypis edytorski]