Przypisy

dzieło dr Szokalskiego — Wiktor Szokalski, Fantazyjne objawy zmysłowe (1862). [przypis redakcyjny]

dzieło Mirosławskiego — L. Mierosławski: De la nationalité polonaise dans l'équilibre européen par le Général… Paris, 1856, str[on] XV+531. [przypis redakcyjny]

dzieło o Modlitwie Pańskiej (…) przeczytaj — Ojcze nasz Augusta Cieszkowskiego. [przypis redakcyjny]

dzieło (z ros.) — sprawa. [przypis redakcyjny]

dzielić się (starop.) — [tu:] rozstawać się; [por.] z światem się dzieliła. [przypis redakcyjny]

„dzielnica łacińska” — dzielnica Paryża na lewym brzegu Sekwany, między Panteonem a pałacem Luksemburskim, od XII w. stanowi centrum naukowe. Tu znajdują się najważniejsze szkoły wyższe i instytuty naukowe. [przypis redakcyjny]

dzielność* (starop.) — cnota, zaleta; pol. cnota i dzielność to odpowiedniki łac. virtus. [przypis redakcyjny]

dzielność — tu: czynność, aktywność; skuteczność. [przypis redakcyjny]

dzielność — władza, siła. [przypis redakcyjny]

dzień feralny (z łac.) — dzień niepomyślny, fatalny, w którym wszelkie przedsięwzięcia kończą się niepowodzeniem lub nieszczęściem. Wiara w dni feralne, uznawana przez niektóre religie, była dość rozpowszechniona w owej epoce, choć oficjalnie uważana już za przesąd i wyśmiewana w literaturze (patrz: Małżeństwo z kalendarza Franciszka Bohomolca, Zabobonnik Franciszka Zabłockiego i inne). [przypis redakcyjny]

Dzień gasnął — Podczas namysłu rozumu dzień upłynął; noc nadchodzi, a z nią nowe zwątpienie. Albowiem postanowienia rozumowe zawsze są chwiejne, jedna wiara jest pewna siebie. Dlatego poeta pyta niżej w wierszu 11: czy może o własnej sile iść w tak wielką drogę? [przypis redakcyjny]

dzień i noc zastawiano stoły i śpiewano — w „kupletach” weselnych można i dziś jeszcze odnaleźć niejeden motyw z dziedziny wierzeń, przesądów, np. śpiewa młoda: „Czeszcie mi głowę,/ Rzucajcie włosy w ogień,/ By ich wiatr nie uniósł/ Na skrzypiące drzewo”; albo: „Która złamie (zetnie) wierzchołek brzózki (gałąź lipy),/ Ta wyjdzie za wdowca”. O Łajmie — doli (por. niżej) nie zapominają, np. „Ja idąc w obczyznę (wychodząc za mąż)/ Trzech naprzód wysłała:/ Bożeńko mi wrota otworzył,/ Łajma krzesło mi postawiła,/ Anioł mi ogień trzymał,/ Gdy wianeczek zdejmowano”; albo: „Wybiegnij Łajmo moja,/ Wprzód na pole młodego,/ Abym nóżką nie wstąpiła/ W łez kałużynę” itd. Liczba kupletów „sprośnych” niewielka. [przypis redakcyjny]

Dzień jeden nieszczęśliwy — mowa zapewne o zatwierdzeniu pierwszego rozbioru Polski przez sejm w dniu 30 IX 1773 r. [przypis redakcyjny]

dzień…, który go pogrążył w nicości — dzień abdykacji Napoleona. [przypis redakcyjny]

dzień mych urodzin — rzeczywiście na 28 sierpnia przypadał dzień urodzin Goethego i jego przyjaciela Kestnera, męża Karoliny, ukochanej Goethego z Garbenheim (por. przypis do listu z 26 maja). Wkrótce po swych urodzinach Goethe wyjechał z Garbenheim, by zapanować nad swą namiętną miłością do Karoliny. [przypis redakcyjny]

Dzień świtał Wacławowi królowi święcony — 28 września. [przypis redakcyjny]

dzień wyścigów — w roku 1878 wyścigi rozpoczęły się w pierwszych dniach czerwca. [przypis redakcyjny]

dziennik mój — o tym, że Werter pisał pamiętnik, nie było dotąd wzmianki. Notatkę tę Goethe dodał dopiero w drugiej redakcji. [przypis redakcyjny]

dzierżeć (starop.) — wytrzymać. [przypis redakcyjny]

dziesiąci (starop.) — forma gwarowa, zamiast: dziesięciu, tj. drugi przypadek [tj. D.] lp od rzeczownika dziesięć, dzisiaj odmieniamy podług liczebnika dwa, dwu itd. [przypis redakcyjny]

Dziesiątej — niegdyś wieś, dzisiaj przedmieście Lublina. Montanus dostał ją jako kanonik lubelski po śmierci Chmielowskiego w grudniu 1562 (por. Nagrobek Pawłowi Chmielowskiemu, II 58). [przypis redakcyjny]

dziesięć tysięcy mil — według Korzona tylko 9438 mil² geogr. [przypis redakcyjny]

dziesięć złotych — do poł. XIX w. mennica w Warszawie wybijała polskie monety; posługiwano się nimi długo, mimo wprowadzenia w Królestwie waluty rosyjskiej, rublowej. 1 zł polski równał się wartości 15 kopiejek, a 10 groszy wartości 5 kopiejek. [przypis redakcyjny]

dziesięć złotych, kopa — dziesięć złotych wtenczas znaczyło 96 zł. a kopa polska 18 zł. 13 gr. [przypis redakcyjny]

dziesięcina — dawna danina kościelna (pierwotnie dziesiąta część płodów naturalnych). [przypis redakcyjny]

dziesięcina — dziesiąta część urodzajów, należna duchowieństwu. [przypis redakcyjny]

dziesięcina wytyczna — gruntowa, pobierana w snopach. [przypis redakcyjny]

Dziewanna (mit. słow.) — bogini łowów, zwierzyny i lasów. Zdaniem Długosza odpowiednik Diany. W Polsce do XV w. topiona jako kukła ze słomy wraz z Marzanną w 4 niedzielę Wielkiego Postu. [przypis redakcyjny]

Dzieweczki te i prawie dziewice — tj. dziewczęta w różnym wieku: małe dziewczynki i niemal dorosłe panny. [przypis redakcyjny]

dziewica — tu: nimfa gór lub lasów, Oreada lub Driada. [przypis redakcyjny]

dziewięć pawłów — Paolo, ówczesna moneta papieska. [przypis redakcyjny]

dziewięsiel (daw.) — olbrzym, gigant. [przypis redakcyjny]

dziewięsiłka — olbrzymka. [przypis redakcyjny]

dziewierz (daw.) — brat męża, szwagier. [przypis redakcyjny]

dziewka (starop.) — [tu:] córka. [przypis redakcyjny]

dziewka* (zdr. od starop. dziewa) — dziewczyna. [przypis redakcyjny]

dziewka z Lagu — oryg. „donna del Lago”, „pani Jeziora”, Wiwiana, kochanka Merlina. Merlin położył się z jej namowy do zbudowanego przez siebie grobu dla przekonania się, czy nie za mały dla niego; tymczasem Wiwiana za pomocą czarów, które wyłudziła od niego, sprawiła, że już z grobu wyniść nie mógł. [przypis redakcyjny]

dziewoja (staropol.) — piękna panna. [przypis redakcyjny]

dziewosłębem mieć kogo (starop.) — swatem najpierwszym, przyjacielem użytym z prośbą o pannę. [przypis redakcyjny]

dziewosłębić (daw.) — swatać. [przypis redakcyjny]

dziewosłęb (starop.) — swat; poseł w sprawach kojarzenia par małżeńskich. [przypis redakcyjny]

dzieża — drewniane naczynie do rozczyniania mąki. [przypis redakcyjny]

dzikiej Erychty (…) co zmarłych dusze do ich ciał wzywała — Erichto, czarownica tesalska. [przypis redakcyjny]

Dzikie Pola — płd.-wsch. część Ukrainy, poniżej porohów Dniepru, niezamieszkany step, oddzielający Sicz Zaporoską od Chanatu Krymskiego, miejsce, gdzie chronili się zbiegowie. [przypis redakcyjny]

dzikie pola — zwyczajowe określenie obszaru stepowego nad dolnym Dnieprem. [przypis redakcyjny]

Dzików — miasteczko w Rzeszowskiem w Galicji. [przypis redakcyjny]

dziło (starop.) — (tylko w rymie) dzieło. [przypis redakcyjny]

dziło — [tu:] dzieło (w rymie). [przypis redakcyjny]

dziryt (daw.) — włócznia. [przypis redakcyjny]

dziryt — włócznia. [przypis redakcyjny]

Dziś bój tajemny wre odjęciem chleba, jakim rad żywić czuły Ojciec z nieba — Tu poeta z poglądu politycznego, jako gibelin, powstaje na nadużycie klątwy kościelnej, której wszakże kościół święty w czasach niezłagodzonych jeszcze obyczajami chrześcijańskimi w czasach, gdzie prawo pięści i krewkość ludzka brały górę nad wrodzonym uczuciem prawości i sprawiedliwości, używał tylko w wypadkach nagłych i koniecznych, jak umiejętny lekarz heroicznego lekarstwa. Przez odjęcie chleba poeta rozumie odjęcie sakramentów świętych, a szczególnie sakramentu komunii świętej, jaką zwykle zawieszano podczas trwającej ekskomuniki. [przypis redakcyjny]

Dziś jego trzoda nowej paszy chciwa — Kiedy św. Tomasz z Akwinu, dominikanin, życie św. Franciszka, który z św. Dominikiem był podporą Kościoła świętego, opowiedział, w następnych wierszach objaśnia, o ile jego zakon odstąpił od pierwotnych ustaw swojego zakonodawcy i jak niewielu pozostało wiernych pierwotnym ślubom zakonu. [przypis redakcyjny]

Dziś nam, błagamy, daj powszechną mannę — Przez powszednią mannę rozumie tu poeta nie chleb powszedni, o który modlimy się na ziemi, ale ożywienie, pokrzepienie ducha łaską bożą, bez czego żaden postęp duchowo-moralny nie jest możebny. [przypis redakcyjny]

Dziś odpowiadam na Twój list z d. 17 czerwca — w liście tym pisał Reeve m.in.: „Dosyć mi się podobała Twoja krótka, dyletancka podróż w okolice obłędu. Uważam jednak, że za dużo w niej czasem wschodniej napuszoności. Te jaskółki są niedorzeczne i ich suche siano także. Nie rozumiem przemiany imienia w siano, a jeśli to metafora, to za wymyślna dla mnie. Zdaje mi się, że uważasz hańbę za sławę w żałobie; jest ona najczęściej sławą uśpioną. Mało jest rodzajów hańb obiegających ziemię, zwykle tkwią one w sercu ofiary. Taką przede wszystkiem jest hańba bezczynności. Twoja, mój kochany, nie dość szybko biegła, byś jej nie mógł dogonić, skoro tylko się ruszysz”. [przypis redakcyjny]

dziura — tu: kryjówka. [przypis redakcyjny]

dziwną nam teorię deputowany Szaniecki wystawia (…) — Stanisław Barzykowski, Historia powstania listopadowego, III, s. 255. [przypis redakcyjny]

dziwną wam powiem, a powiem prawdziwą (starop.) — domyślne: rzecz (porównaj pieśń IV, zwr. 58). [przypis redakcyjny]

Dziwny obywatel — Towiański. [przypis redakcyjny]

dziw — [tu:] potwór. [przypis redakcyjny]

dzwonki z Loretu — dzwonki wyrabiane we włoskim sanktuarium maryjnym Loreto, którym przypisywano moc zabezpieczającą przed złem, np. przed skutkami burzy i piorunów. [przypis redakcyjny]

dzwonko — kawałek ryby, pokrajanej wpoprzek ciała (n. p. śledzia). [przypis redakcyjny]

dzwony się odezwą — na trwogę lub też pogrzebowe. [przypis redakcyjny]

dzyngi (daw.) — talerze (instrument perkusyjny). [przypis redakcyjny]

Écrasez l'infame! (fr.) — Zniszczcie nędznika! [przypis redakcyjny]

Ἐκ Διὸς ἀρχώμεϑα — Z Zeusa zacznijmy. [przypis redakcyjny]

é tanto carina (wł.) — jest tak urocza. [przypis redakcyjny]

È una magia! (wł.) — Prawdziwy cud! [przypis redakcyjny]

Εύρηκα (gr.) — znalazłem, wiem. [przypis redakcyjny]

ea intentione (łac.) — w tym zamiarze. [przypis redakcyjny]

Ebeltoft — port w Jutlandii na wschód od Aarhusen, nad zatoką tejże nazwy. [przypis redakcyjny]

Eblis — „Eblis albo Iblis, albo Garazael jest to Lucyfer u mahometanów”. (Objaśnienie Mickiewicza do Sonetów krymskich). [przypis redakcyjny]

eboracki (książę) — książę Jorku. [przypis redakcyjny]

Ebuda — wyspa, prawdopodobnie jedna z Hebryd na zachód od Szkocji. [przypis redakcyjny]

Ecce Deus (łac.) — oto Bóg. [przypis redakcyjny]

Ecce (…) forte civitas (łac.) — Oto po lewej widać właśnie miasto. [przypis redakcyjny]

Ecce homo! (łac.) — Oto człowiek! [przypis redakcyjny]

Ecce homo (łac.) — oto człowiek; słowa wypowiedziane wg Biblii przez Piłata o skazanym na ukrzyżowanie Jezusie. [przypis redakcyjny]

Ecce ibi (…) iaculantur (łac.) — Oto tam, widzicie, tam jest Aarhusen, gdzie strzelają. [przypis redakcyjny]

eccolo (…) chi lo sa! (wł.) — Otóż to… kto to wie? [przypis redakcyjny]

Eccolo ignorantes sumus — Otóż jesteśmy nieświadomi. [przypis redakcyjny]

eccolo (wł.) — otóż i on. [przypis redakcyjny]

ecco (wł.) — proszę, oto. [przypis redakcyjny]

Ecelin — Ezzelino da Romano (1194–1254), władca Padwy i Werony, jeden z najokrutniejszych tyranów, jakich znają dzieje. [przypis redakcyjny]

Echo (mit. gr) — nimfa górska, która za karę od Hery ani sama pierwsza przemówić, ani też, gdy inny mówi, milczeć nie może i cudze słowa powtarza. [przypis redakcyjny]

Echo się tylko głosem ozywała — [tu: ona, ta] Echo jako postać alegoryczna rodzaju żeńskiego. [przypis redakcyjny]

e contra (łac.) — na to. [przypis redakcyjny]

e contra (łac.) — wtedy przeciw temu. [przypis redakcyjny]

e converso (łac.) — przeciwnie. [przypis redakcyjny]

e converso (łac.) — przeciwnie, z drugiej strony. [przypis redakcyjny]

Eden (hebr.) — raj, kraina rajska. [przypis redakcyjny]

Eden (hebr.) — raj. [przypis redakcyjny]

Ed. Ka… — Edward Kapliński, architekt, brat znanego malarza Leona, emigranta z r. 1848. Edward Kapliński był serdecznie zaprzyjaźniony z Narcyzą i zajmuje w tych jej listach dużo miejsca. [przypis redakcyjny]

Eduardowie koniami na sztuki szarpali — zapewne myśli Staszic o walkach wielkich baronów z Edwardem II (1307–1327) i Edwardem III (1327–1377). [przypis redakcyjny]

Edward Abramowski (1868–1918) — psycholog, socjolog, teoretyk i działacz spółdzielczy. W młodości uczestnik ruchu robotniczego i popularyzator marksizmu, później przeciwstawiał walce politycznej idealistyczną teorię „rewolucji moralnej”, jako czynnika decydującego o przemianach społecznych. Rewolucja ta dokonywać się powinna w ramach dobrowolnych zrzeszeń, wśród których największe znaczenie posiada spółdzielczość. Rozwój jej miał z jednej strony doprowadzić do zwycięstwa socjalizmu, z drugiej, wypierając instytucje państwowe, powodować obumieranie państwa już w samym kapitalizmie i służyć walce z caratem (Zmowa powszechna przeciw rządowi, 1905). W anarchistycznej koncepcji Abramowskiego również przyszły ustrój socjalistyczny miał być bezpaństwowy. W filozofii i socjologii Abramowski był subiektywnym idealistą; u podstaw jego poglądów znajdował się fenomenalizm podmiotowy: „istotą zjawisk jest to, że mogą być one przedmiotem myśli”. — Utopijne koncepcje Abramowskiego posiadały stosunkowo duży wpływ na ówczesną inteligencję. [przypis redakcyjny]

Edward Jurgens — duchowy wódz młodzieży w epoce przed powstaniem. Mimo iż, podobnie jak Żmichowska, był przeciwnikiem zbrojnego ruchu, uwięziono go i umarł w Cytadeli. [przypis redakcyjny]

Edzelin — Ezzelino da Romano (1194–1254), władca Padwy i Werony, jeden z najokrutniejszych tyranów, jakich znają dzieje. [przypis redakcyjny]

efekt — skutek. [przypis redakcyjny]

efekty (lm) — tu: wypadki. [przypis redakcyjny]

efemerydy — jednodniówki, jętki. [przypis redakcyjny]

effecerunt (łac.) — wymogli. [przypis redakcyjny]