Przypisy

ἀδιαφορία (gr.) — adiafora; obojętność, zobojętnienie (wobec świata zewnętrznego a. wartości moralnych: dobra i zła). [przypis edytorski]

ἀκίνητος πάντα κινεῖ (gr.) — Arystoteles wspomina o tym w traktacie z zakresu filozofii przyrody, zatytułowanym O niebie. [przypis edytorski]

ἀκίνητος πάντα κινεῖ (gr.) — nieporuszony wszystko porusza. [przypis edytorski]

ὰ μεν πολλοις δοκει ταυτά γε ειναι φαμέν (gr.) — to, co się powszechnie wydaje, takie jest (por. Arystoteles, Etyka nikomachejska X 2). [przypis edytorski]

ἄνεμος, Acc. ἄνεμον, anemos, anemon (gr.) — wiatr. [przypis edytorski]

ἀποθανεῖν (gr.) — umrzeć (bezokolicznik aorystu strony czynnej); tu: śmierć samobójcza. [przypis edytorski]

ἄστυ (gr.) — miasto; w Attyce: Ateny, centralna część miasta-państwa (polis) w przeciwieństwie do okolicznych wiosek, portów i innych terenów. [przypis edytorski]

αὐτουργός τις τῆς φιλοσοφιας (gr.) — ten, kto wykonał samodzielnie pracę filozoficzną. [przypis edytorski]

achromazja (z gr., med.) — tu zamiast popr.: achromatopsja, całkowita ślepota barwna, bardzo rzadka choroba genetyczna, objawiająca się ślepotą barw (postrzeganiem świata niemal lub całkowicie w odcieniach szarości), światłowstrętem oraz znacznym obniżeniem ostrości wzroku. [przypis edytorski]

Afrodyta Kallipygos (gr.) — Afrodyta o pięknych pośladkach, rzymska rzeźba marmurowa z I–II w., uważana za kopię wcześniejszego greckiego oryginału, przedstawiająca boginię miłości unoszącą szaty i spoglądającą przez ramię na swoje nagie pośladki. [przypis edytorski]

agapa (z gr.) — uczta, wspólny posiłek chrześcijan na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy. [przypis edytorski]

agape (z gr.) — uczta, wspólny posiłek chrześcijan na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy. [przypis edytorski]

agon (z gr.) — spór, walka; także: zawody (igrzyska) okolicznościowe (organizowane np. dla uczczenia bóstw). [przypis edytorski]

agronom (z gr.) — człowiek zarządzający majątkiem rolnym; dziś: człowiek wykształcony w dziedzinie rolnictwa. [przypis edytorski]

Ajaks (z łac.) a. Ajas (gr.; mit. gr.) — w wojnie trojańskiej brało udział dwóch wojowników achajskich o tym imieniu: syn króla Telamona, zwany Ajasem Wielkim, najdzielniejszy po Achillesie wśród walczących przeciw Trojanom, oraz syna króla Ojleusa, zwany Ajasem Małym. [przypis edytorski]

Ajgina (gr.) — dziś: Egina, główne miasto na wyspie greckiej o tej samej nazwie, położonej w Zat. Sarońskiej, ok. 30 km na płd. od Aten; zdobyte przez Ateny w 459 p.n.e. [przypis edytorski]

akant (z gr.) — rzeźbiony motyw dekoracyjny w formie splotu liści; roślina o wielkich, kolczastych liściach. [przypis edytorski]

akmeizm (z gr. akmḗ: szczyt) — nurt w poezji rosyjskiej w latach 1912–1932, unikająca wieloznaczności odmiana klasycyzmu; akmeizm reprezentowali m. in. Nikołaj Gumilow, Osip Mandelsztam i Anna Achmatowa. [przypis edytorski]

Akropola (z gr. rzecz. r.ż. akrópolis) — dziś popr. w r.m.: Akropol. [przypis edytorski]

Akropola (z gr. rzecz. r.ż. akrópolis) — dziś popr. w r.m.: Akropol, warownia na wysokim wzgórzu, w Atenach służąca również celom kultowym. [przypis edytorski]

akropola (z gr. rzecz. r.ż. akrópolis) — dziś popr. w r.m.: akropol, w staroż. Grecji warownia znajdująca się na wysokim wzgórzu, obejmująca część lub całość miasta. [przypis edytorski]

akropolis (gr.) — akropol; w staroż. Grecji warownia znajdująca się na wysokim wzgórzu, obejmująca część lub całość miasta. Akropol w Atenach oprócz tego, że pełnił funkcję obronną, służył celom kultowym; znajdował się tam także skarbiec państwowy. [przypis edytorski]

Akropolis (gr.) — akropol; w staroż. Grecji warownia znajdująca się na wysokim wzgórzu, obejmująca część lub całość miasta. W jęz. greckim akrópolis to rzeczownik rodzaju żeńskiego, stąd dalej w tekście: Akropola. [przypis edytorski]

aksjomat (z gr. ἀξίωμα) — pewnik, podstawowe założenie; w tradycyjnej logice matematycznej i filozofii (za Euklidesem): zdanie przyjmowane za prawdziwe, którego, w obrębie danej teorii, nie dowodzi się. [przypis edytorski]

aksjomat (z gr.) — pewnik, niewzruszona zasada. [przypis edytorski]

amer (z gr. ameros: niemający części) — najmniejsza część materii w teorii atomowej szwajcarskiego botanika i genetyka Karla Wilhelma von Nägeliego z 1884; wg niej każdy atom składa się z miliardów eterycznych amerów, z których część jest ważka i skupia się w jądro, które otacza eteryczna atmosfera o gęstości malejącej wraz z odległością. [przypis edytorski]

amfibia (z gr.) — tu: płaz (np. żaba, salamandra). [przypis edytorski]

amnion (daw., gr.) — owodnia, błona płodowa okrywająca bezpośrednio płód i mająca zapewnić mu środowisko wodne. [przypis edytorski]

amorfizm (z gr.) — bezpostaciowość, bezkształtność. [przypis edytorski]

amphimixis (biol., z gr.) — połączenie gamety żeńskiej i męskiej; termin wprowadzony w 1891, obecnie w jęz. polskim nieużywany. [przypis edytorski]

anagnosin (z gr. ἀνάγνωσις, anagnosis: czytanie, odczytanie) — tu: rozpoznanie, diagnoza. [przypis edytorski]

anamneza (z gr. anamnesis: przypominanie) — sposób poznania danej rzeczy poprzez przypominanie sobie o niej. [przypis edytorski]

anamneza (z gr. przypomnienie) — filoz. u Platona oznacza przypomnienie sobie tego, co już zostało poznane w uprzednim życiu. [przypis edytorski]

androceum (z gr. ἀνήρ, ἀνδρός, aner, andros: mężczyzna; męski) — tu: pomieszczenie przeznaczone dla mężczyzn; palarnia, gabinet, w którym pan domu podejmował męskich gości. [przypis edytorski]

androgyna (z gr. androgynés; od: andrós: mężczyzna i gyné: kobieta) — osoba łącząca cechy męskie i kobiece, hermafrodyta; tu: przedstawienie sprawy małżeństwa z punktu widzenia zarówno mężczyzny, jak i kobiety. [przypis edytorski]

Androgyne (z gr. ανδρογυνής) — istota łącząca w sobie cechy męskie i żeńskie; w filozofii: człowiek idealny, pełny; wg koncepcji romantycznej: miłość idealna, całkowita jedność kobiety i mężczyzny. [przypis edytorski]

Androgyne (z gr. andrós: mężczyzna i gyné: kobieta) — istota łącząca w sobie cechy męskie i żeńskie; w filozofii: człowiek idealny, pełny; wg koncepcji romantycznej: miłość idealna, całkowita jedność kobiety i mężczyzny; także: tytuł poematu prozą Stanisława Przybyszewskiego z roku 1900, nasyconego erotyzmem i mistycyzmem, tęsknotą za miłością idealną. [przypis edytorski]

androgyn (gr.) — obojniak, hermafrodyta, istota wyposażona w narządy właściwe dla obydwu płci. [przypis edytorski]

anestetyczny (z gr.) — pozbawiony czucia. [przypis edytorski]

anodyna (z gr.) — środek uśmierzający ból w daw. medycynie; często na bazie opium, eteru lub chloroformu. [przypis edytorski]

Antarktyk (z gr. antarktikos: naprzeciw północy) — Antarktyka; obszar leżący na południowej półkuli kuli ziemskiej, obejmujący kontynent Antarktydy oraz wody Oceanu Południowego wraz z otaczającymi go wyspami. [przypis edytorski]

antropofagia (gr.) — ludzki kanibalizm, ludożerstwo. [przypis edytorski]

antropofagia (z gr.) — zjadanie ludzi, kanibalizm. [przypis edytorski]

antropofag (z gr.) — ludożerca. [przypis edytorski]

antydot (z gr. antídoton: dany przeciw) — a. antidotum; odtrutka, lek na coś. [przypis edytorski]

antypodowie (z gr. antipodes: naprzeciw stopy) — ludzie mieszkający na antypodach, tj. po przeciwnej stronie kuli ziemskiej. [przypis edytorski]

aoryst (z gr.) — jeden z czasów przeszłych w koniugacji greckiej. [przypis edytorski]

apage (gr.) — idź precz; tu: urwana formuła egzorcystyczna apage, Satanas: precz, Szatanie. [przypis edytorski]

apage satanas (gr.) — idź precz, szatanie (początek formuły egzorcyzmów). [przypis edytorski]

apage, Satanas (z gr.) — idź precz, Szatanie. [przypis edytorski]

apoftegmat (z gr.) — przypowieść, anegdota. [przypis edytorski]

apokalipsa (z gr. apokalypsis) — objawienie, wizja. [przypis edytorski]

Apokalipsa (z gr.) — Objawienie św. Jana, ostatnia księga w kanonie Nowego Testamentu, zawierająca wizję wydarzeń towarzyszących końcowi świata. [przypis edytorski]

apokryf (z gr. apokryphos: ukryty, tajemny) — w starożytności: tekst tajemny, dostępny tylko dla wtajemniczonych; dziś: dawna religijna księga żydowska lub chrześcijańska niezaliczona do kanonu ksiąg świętych, także: utwór o wątpliwym lub fałszywym autorstwie. [przypis edytorski]

apolog (gr.) — krótki utwór dydaktyczny, często posługujący się przejaskrawieniem; bajka. [przypis edytorski]

apologia (gr.) — obrona, mowa obrończa. [przypis edytorski]

apologia (gr.) — obrona, mowa obrończa; tu: utwór Platona znany częściej pod polskim tytułem Obrona Sokratesa. [przypis edytorski]

apolog (z gr.) — przypowieść. [przypis edytorski]

apostata (z gr.) — odstępca; osoba, która porzuciła dotychczasową wiarę. [przypis edytorski]

apostata (z gr.) — odstępca. [przypis edytorski]

apostrofa (z gr.) — tu: przemówienie do kogoś lub przeciw komuś. [przypis edytorski]

apostrofa (z gr.) — tu: zwrócenie się do kogoś. [przypis edytorski]

apostrofa (z gr.) — zwrot do kogoś; przydająca patosu figura retoryczna polegająca na bezpośrednim zwracaniu się, przemawianiu do jakiejś osoby a. pojęcia. [przypis edytorski]

apoteoza (gr.) — ubóstwienie. [przypis edytorski]

apoteoza (gr.) — ubóstwienie; w literaturze: pochwała. [przypis edytorski]

apoteoza (gr.) — ubóstwienie; w literaturze: przedstawienie idei, wydarzeń a. postaci jako godnych uwielbienia i czci, wyidealizowanie. [przypis edytorski]

apoteoza (z gr.) — ubóstwienie; przedstawienie idei, wydarzeń a. postaci jako godnych uwielbienia i czci, wyidealizowanie. [przypis edytorski]

apoteoza (z gr.) — ubóstwienie. [przypis edytorski]

Arachne (z gr. pająk; mit. gr.) — lidyjska dziewczyna, mistrzyni tkactwa, która zuchwale odważyła się zmierzyć w tej dziedzinie z Ateną. Na tkaninie Ateny ukazani zostali bogowie olimpijscy oraz ich potęga, a także (aluzyjnie) kary, jakie ponoszą ludzie za okazaną wobec bogów pychę. W odpowiedzi Arachne utkała obraz przedstawiający związki miłosne bogów z ziemiankami. Rozzłościło to dziewiczą boginię, która podarła pracę dziewczyny, a ją samą pobiła czółnem tkackim. Arachne powiesiła się z rozpaczy, ale Atena w akcie skruchy za swój postępek ożywiła ją pod postacią pająka, mistrza tkackiego w świecie zwierząt. [przypis edytorski]

archikrator (gr.) — władca wszechpotężny. [przypis edytorski]

architektonika (z gr.) — tu: projekt, układ. [przypis edytorski]

architriclinus (z gr.) — przewodnik uczty, dyktujący tempo picia (łac. magister bibendi). [przypis edytorski]

areopag (gr.) — najwyższy sąd w staroż. Atenach. [przypis edytorski]

areopag (gr.) — rada starszych w staroż. Atenach, będąca najwyższą władzą sądowniczą. [przypis edytorski]

asfodel (z gr.) — złotogłów; wg mit. gr. po łąkach nim porośniętych przechadzają się cienie zmarłych w świecie podziemnym. [przypis edytorski]

astrosoma (gr.) — ciało astralne. [przypis edytorski]

ataksja (z gr.) — zaburzenie koordynacji ruchowej. [przypis edytorski]

Athribis (gr.) — stolica 10. nomu Dolnego Egiptu, ok. 70 km na północ od Memfis. [przypis edytorski]

authos epha (gr.) — on sam (Pitagoras) powiedział; formułka, jaką Pitagorejczycy przerywali spór naukowy. [przypis edytorski]

Bakchos (gr.) — przydomek Dionizosa. [przypis edytorski]

Baktriana (gr.) — Baktria, starożytna kraina w Azji Środkowej, w ob. północnym Afganistanie między Amu-Darią a Hindukuszem. [przypis edytorski]

balista (z gr. βαλλειν: rzucać) — machina oblężnicza miotająca pociski (belki a. kamienie). [przypis edytorski]

baratron (gr.) — przepaść, do której wrzucano skazanych na śmierć złoczyńców, a także słabowite bądź kalekie dzieci. [przypis edytorski]

barbarzyńca (z gr. bárbaros) — u staroż. Greków określenie nie-Greka, człowieka należącego do obcej kultury i posługującego się językiem innym niż grecki; początkowo słowo to miało charakter neutralny, dopiero później zaczęło oznaczać przedstawiciela niższej kultury, niecywilizowanego, prymitywnego i okrutnego. [przypis edytorski]

bazylissa (z gr.) — żona cesarza bizantyjskiego, cesarzowa. [przypis edytorski]

biss (z gr. byssos) — bisior, cienka, delikatna tkanina, zwana jedwabiem morskim, wytwarzana w starożytności z jedwabistych nici powstających z szybko krzepnącej wydzieliny niektórych małży. [przypis edytorski]

blasfemia (daw., z gr.) — bluźnierstwo. [przypis edytorski]

Boetos (gr.) — Hetepsechemui (ok. 2850 p.n.e.), założyciel II dynastii faraonów egipskich. [przypis edytorski]

bolida (z gr.) — dziś popr.: bolid, żarzący się meteor lub inne niewielkie ciało niebieskie przelatujące przez atmosferę i eksplodujące w powietrzu lub spadające na ziemię. [przypis edytorski]

Bromios (gr.) — szumny bóg: przydomek Dionizosa. [przypis edytorski]

bronchitis (z gr.) — bronchit, zapalenie oskrzeli. [przypis edytorski]

Bubastis (gr.) — Per-Bastet, miasto we wschodniej Delcie, w pobliżu dzisiejszego Az-Zakazik. Centrum kultu bogini miłości i płodności Bastet, stolica 18. nomu Dolnego Egiptu. [przypis edytorski]

Bucefał (z gr. Βουκέφαλος, Bukefalos: byczogłowy) — imię konia Aleksandra III Wielkiego. [przypis edytorski]

bukolika (z gr.) — sielanka; tu: obraz pełen spokoju i harmonii. [przypis edytorski]

cassiteros (gr.) — cyna. [przypis edytorski]

cerograf (z gr.) — właśc. cyrograf, własnoręczne pisemne zobowiązanie. [przypis edytorski]

chlamida (gr.) — płaszcz zarzucany na prawe ramię. [przypis edytorski]

chlamida (gr.) — płaszcz zarzucany na prawe ramię. [przypis edytorski]

choreg (gr.) — zamożny obywatel greckiego miasta-państwa wyznaczony przez władze do wystawienia na własny koszt chóru biorącego udział w agonie (konkursie) teatralnym lub muzycznym, z czym wiązało się dobranie chóru, sfinansowanie jego przygotowania, jak również opłacenie kostiumów, dekoracji, efektów specjalnych i akompaniujących muzyków. Nagrodą za wkład choregów było przyznawanie w Atenach nagród za zwycięskie przedstawienie wspólnie dramaturgom i choregom. [przypis edytorski]

chrestomatia (z gr.) — wybór tekstów różnych autorów przeznaczony do celów edukacyjnych; wypisy. [przypis edytorski]