Przypisy

Al Capone — właśc. Alphonse Gabriel Capone, pseudoonim Scarface (1899–1947) amerykański gangster pochodzenia włoskiego, działający w Chicago. [przypis edytorski]

Alcesta — opera Christopha Willibalda Glucka z 1767 roku. [przypis edytorski]

Alcest — bohater Mizantropa Moliera. [przypis edytorski]

Alcest i Filint — bohaterowie komedii Moliera Mizantrop (1666): Alcest występuje przeciwko obłudzie arystokracji francuskiej, Filint jest wobec niej tolerancyjny. [przypis edytorski]

Alcestis (mit. gr.) — córka Peliasa, która zgodziła się umrzeć, by przedłużyć życie mężowi. [przypis edytorski]

Alcest — postać z dramatu Moliera Mizantrop; człowiek szlachetny, ale mało elastyczny; tytułowy mizantrop, nielubiący ludzi i nieumiejący z nimi współżyć; zakochany w Celimenie, czyni jej wyrzuty z powodu swojej zazdrości. [przypis edytorski]

Alceusz a. Alkajos (ok. 620 p.n.e.–ok. 550 p.n.e.) — grecki poeta liryczny z Mityleny na wyspie Lesbos, część życia z powodu udziału w spisku przeciw tyranowi Myrsylosowi spędził na wygnaniu; dużą część jego dzieła stanowiła poezja polityczna. [przypis edytorski]

alchemia — przednaukowa dziedzina dociekań i doświadczeń, zajmująca się próbowaniem różnych składników, kombinacji i procesów chemicznych w celu odkrycia sposobu przemiany metali nieszlachetnych w złoto, wynalezienia eliksiru nieśmiertelności oraz specyfiku leczącego wszelkie choroby. [przypis edytorski]

alchemiczny — stosowany w alchemii, czyli przednaukowej praktyce, z której wywodzi się współczesna chemia. Podstawową różnicę stanowi wiara alchemików w możliwość zmiany jednych pierwiastków w inne drogą reakcji chemicznych oraz nierealistyczne cele (np. przemiana ołowiu w złoto). [przypis edytorski]

al chet (hebr.) — „Za grzech”. Początkowy fragment modlitwy porannej. [przypis edytorski]

alchimista prawy — alchemik prawdziwy; powtarzający się koncept u Reja: żarłok jest prawdziwym alchemikiem, mianowicie przemieniającym złoto w gnój. [przypis edytorski]

Alciona (mit. gr.) — nawiązanie do księżniczki Alkiony, córki boga wiatrów Eola, która po stracie męża rozpaczała tak bardzo, że bogowie zamienili ją w ptaka zimorodka. [przypis edytorski]

alcjon (mit. gr.) — ptak, w którego została zamieniona Alkione (łac. Alcyone) i który buduje swoje gniazdo na plaży w okresie spokoju na morzu; zimorodek. [przypis edytorski]

Alcott, Louisa May (1832–1888) — amerykańska pisarka, jedna z pionierek powieści dla młodzieży. [przypis edytorski]

Alcybiades (450–404 p.n.e.) — wódz i polityk ateński, w młodości uczeń Sokratesa, jako strateg odegrał dużą rolę w ostatnich 15 latach wojny peloponeskiej; znany z wystawnego życia. [przypis edytorski]

Alcybiades a. Alkibiades (450–404 p.n.e.) — ateński polityk i wódz, w młodości uczeń Sokratesa, znany był ze skłonności do rozpustnego, wystawnego życia. [przypis edytorski]

Alcybiades a. Alkibiades (450–404 p.n.e.) — wódz i polityk ateński, w młodości uczeń Sokratesa, jako strateg odegrał dużą rolę w ostatnich 15 latach wojny peloponeskiej; znany z wystawnego życia. [przypis edytorski]

Alcybiades a. Alkibiades (450–404 p.n.e.) — wódz i polityk ateński, w młodości uczeń Sokratesa, jeden z bohaterów dialogu Platona Uczta; jako strateg odegrał dużą rolę w ostatnich 15 latach wojny peloponeskiej. [przypis edytorski]

Alcyd a. Alkides (mit. gr.) — Herakles (w mit. rzym. Herkules); heros był synem Zeusa i Alkmeny, żony króla Teb, Amfitriona, którego ojcem był Alkajos; przydomek utworzony jest zgodnie z tą właśnie, ludzką linią rodu Heraklesa; potwierdza go niejako to, że za popełnioną w szale zbrodnię (zabicie swoich dzieci spłodzonych z Megarą) Herakles miał z wyroku bogów udać się do Tirynsu, daw. siedziby rodu Amfitriona, a więc też Alkajosa, i dla tamtejszego króla 12 prac. [przypis edytorski]

Alcyd a. Alkides (mit. gr.) — Herakles (w mit. rzym. Herkules); heros był synem Zeusa i Alkmeny, żony króla Teb, Amfitriona, którego ojcem był Alkajos, przydomek utworzony jest zgodnie z tą właśnie, ludzką linią rodu Heraklesa i utwierdzony niejako tym, że za popełnioną w szale zbrodnię (zabicie swoich dzieci spłodzonych z Megarą) miał on z wyroku bogów udać się do Tirynsu, daw. siedziby rodu Amfitriona, a więc też Alkajosa, i wykonać z niewolniczym posłuszeństwem 12 prac dla tamtejszego króla. [przypis edytorski]

Alcyd a. Alkides (mit. gr.) — Herakles (w mit. rzym. Herkules), jako oficjalnie syn śmiertelniczki Alkmeny i jej męża, króla Amfitriona, syna Alkajosa (Alceusza). [przypis edytorski]

Alcyda topolą wieńczy — w wieńcu z topoli na głowie składano w Italii ofiarę Herkulesowi (którego imię zastępuje tu przydomek herosa: Alcyd). [przypis edytorski]

Alcyd — Herkules. [przypis edytorski]

Alcyd (mit. gr.) — heros Herkules, syn Alkmeny (łac. Alcmene). [przypis edytorski]

Alcyd (mit. gr.) — przydomek Heraklesa. [przypis edytorski]

Alcyd (mit. gr., z rzym. Alcides) — heros Herkules. [przypis edytorski]

Alcydowe słupy — słupy Heraklesa. [przypis edytorski]

Alcyna — czarownica, królowa wyspy z opery Georga Friedricha Händla. [przypis edytorski]

Aldebaran — gwiazda podwójna (składają się na nią czerwony olbrzym i karzeł); najjaśniejszy obiekt gwiazdozbioru Byka i czternasty co do jasności na niebie. [przypis edytorski]

Aldebaran — najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Byka. [przypis edytorski]

Aldeboran — właśc. Aldebaran: nazwa gwiazdy podwójnej, najjaśniejszej w konstelacji Byka. [przypis edytorski]

Alderete, José (1560–1616) — hiszpański jezuita, jurysta, rektor w Granadzie. [przypis edytorski]

alderman (hist., ang.) — radny, członek rady miejskiej; od staroang. ealdorman: starszy. [przypis edytorski]

aldermanowie — starszyzna (miejska). [przypis edytorski]

alderman — rajca miejski. [przypis edytorski]

Aldgate — jedna z bram byłego muru obronnego wokół Londynu, aktualnie stacja metra. [przypis edytorski]

ale a. ali (starop.) — tu: oto. [przypis edytorski]

alea iacta [est] (łac.) — kości zostały rzucone (przen. o podjęciu nieodwracalnej decyzji). [przypis edytorski]

Alea iacta est (łac.) — kości zostały rzucone (zwrot przysłowiowy, oznaczający decyzję, której nie da się cofnąć). [przypis edytorski]

ale (ang.) — piwo angielskie. [przypis edytorski]

aleatico — wino z włoskiej odmiany czerwonych winogron o tej samej nazwie. [przypis edytorski]

ale — bet. [przypis edytorski]

alebych (daw.) — ale bym. [przypis edytorski]

aleć (daw.) — ale; ale przecież. [przypis edytorski]

aleć (daw.) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć; znaczenie: ale przecież, ale jednak. [przypis edytorski]

aleć (daw.) — spójnik „ale”, wzmocniony partykułą „-ć”. [przypis edytorski]

aleć (daw.) — spójnik ale, wzmocniony partykułą -ć. [przypis edytorski]

aleć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć. [przypis edytorski]

aleć — spójnik ale z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć. [przypis edytorski]

ale co wiedzieć, co myśli (starop.) — ale nie wiadomo, co myśli. [przypis edytorski]

alef, beth, gimel — pierwsze litery alfabetu hebrajskiego; z połączenia dwóch pierwszych wywodzi się słowo „alfabet”. [przypis edytorski]

alef (hebr.) — pierwsza litera alfabetu hebrajskiego, wymawiana jako głoska a lub e. [przypis edytorski]

alegoria — symboliczne przedstawienie jakiejś treści, zwykle z pomocą personifikacji i animizacji. [przypis edytorski]

alegoria — symboliczne przedstawienie treści. [przypis edytorski]

alegować (z łac. allegare) — składać dowód, dowodzić, przytaczać coś na dowód, powoływać się na co, uzasadniać, popierać. [przypis edytorski]

ale ir (lenk.) — bet ir. [przypis edytorski]

Ale ja ci nie opowiem (…) historii o Alkinoosie, tylko o dzielnym żołnierzu — w oryginale gra słów: imię Alkinoos oznacza „dzielny umysł”. [przypis edytorski]

Aleja Szucha — w czasie okupacji przy warszawskiej Alei Szucha mieściła się siedziba Gestapo. [przypis edytorski]

Aleja Szucha — właśc. Aleja Jana Chrystiana Szucha; ulica w śródmieściu Warszawy. Pod numerem 25 znajdowała się siedziba Gestapo. [przypis edytorski]

aleja Trzeciego Maja — ulica w Warszawie, na Powiślu, przedłużenie Alej Jerozolimskich, od Nowego Światu do mostu Poniatowskiego. [przypis edytorski]

Aleje Jerozolimskie — ulica w warszawskich dzielnicach Śródmieście, Ochota, Włochy i Ursus. [przypis edytorski]

alekant — wino hiszpańskie alkońskie (od: Alicante). [przypis edytorski]

ale k czemu to — sens: ale do czego zmierzam? [przypis edytorski]

Alek (gw.) — ale. [przypis edytorski]

Aleko — bohater Cyganów (1824), jednego z romantycznych „południowych poematów” Puszkina. [przypis edytorski]

Aleksander Dumas ojciec (1802–1870) — pisarz francuski; autor licznych, barwnych powieści historyczno-przygodowych (Trzej muszkieterowie, Hrabia Monte Christo, Królowa Margot) oraz dramatów (Antony). [przypis edytorski]

Aleksander I (1777–1825) — od 1801 cesarz (car) Rosji z dynastii Romanowów, starszy brat księcia Konstantego; po kongresie wiedeńskim (1815) król Polski. [przypis edytorski]

Aleksander I (1777–1825) — od 1801 r. cesarz (car) Rosji z dynastii Romanowów, syn Pawła I, starszy brat księcia Konstantego (który zrzekł się praw dziedzicznych do tronu) oraz Mikołaja; po kongresie wiedeńskim (1815) król Polski; jego następcą był Mikołaj I. [przypis edytorski]

Aleksander I (1777–1825) — od 1801 r. cesarz (car) Rosji z dynastii Romanowów, syn Pawła I, starszy brat księcia Konstantego, który zrzekł się praw dziedzicznych do tronu, oraz Mikołaja; po kongresie wiedeńskim (1815) król Polski; jego następcą był Mikołaj I. [przypis edytorski]

Aleksander I Battenberg (1857–1893) — pierwszy władca (książę) niepodległej Bułgarii, wybrany w 1879 przez Zgromadzenie Narodowe w wieku 22 lat; w 1886 zmuszony do abdykacji przez Rosję. [przypis edytorski]

Aleksander II (1818–1881) — od 1855 r. cesarz (car) Rosji z dynastii Romanowów, król Polski, wielki książę Finlandii, następca Mikołaja I; zginął 13 marca 1881 w wyniku zamachu bombowego dokonanego przez Polaka, Ignacego Hryniewieckiego, działacza organizacji Narodnaja Wola. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e) — król Macedonii, uczeń Arystotelesa, zwycięzca w wojnie z Persją; jego podboje zainicjowały epokę hellenistyczną; jego ulubiony ogier Bucefał (gr. Bukefalos: byczogłowy), którego sam za młodu okiełznał i którego dosiadał we wszystkich swoich kampaniach wojennych, był jednym z najsłynniejszych koni starożytności. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e) — król Macedonii, uczeń Arystotelesa, zwycięzca w wojnie z Persją; jego podboje zainicjowały epokę hellenistyczną. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e) — król Macedonii, wybitny wódz, dzięki swoim podbojom utworzył ogromne imperium. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e) — król Macedonii, wybitny wódz, zwycięzca w wojnie z Persją, dzięki swoim podbojom utworzył ogromne imperium. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e.) — zw. Aleksandrem Wielkim; król Macedonii (336–323 p.n.e.), wybitny wódz i strateg; w walce z imperium perskim zajął Azję Mniejszą, następnie wkroczył do Syrii i Fenicji. Wszystkie miasta fenickie, oprócz Tyru, poddały się bez walki. Położony na wyspie, doskonale ufortyfikowany Tyr został zdobyty przez Aleksandra po kilku miesiącach oblężenia. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński a. Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.) — król Macedonii z dynastii Argeadów w latach 336–323 p.n.e. Podczas podboju Anatolii, po przybyciu do miasta Gordion, Aleksander powinien był rozwiązać legendarny węzeł (by zgodnie z przepowiednią zostać panem całej Azji); jednak król po prostu przeciął go mieczem. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński, zw. Aleksandrem Wielkim (356–323 p.n.e) — król Macedonii, uczeń Arystotelesa, zwycięzca w wojnie z Persją; wybitny strateg i jeden z największych zdobywców w historii ludzkości, jego podboje zainicjowały epokę hellenistyczną; Aleksander nad Granikiem: Aleksander przed bitwą nad rzeką Granikos (maj 334 p.n.e.) w Azji Mniejszej, aby nie złamać tradycji macedońskiej zabraniającej władcy działań wojennych w miesiącu daisios, nakazał uznać go za „drugi artemisios”; bitwa została wygrana przez Aleksandra i zapoczątkowała jego pasmo sukcesów w Azji. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński, zw. Aleksandrem Wielkim (356–323 p.n.e) — król Macedonii, uczeń Arystotelesa, zwycięzca w wojnie z Persją; jego podboje zainicjowały epokę hellenistyczną. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński, zw. Aleksandrem Wielkim (356–323 p.n.e) — król Macedonii, wybitny wódz, dzięki swoim podbojom utworzył ogromne imperium. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński, zw. Aleksandrem Wielkim (356–323 p.n.e) — król Macedonii, wybitny wódz i strateg; w 333 p.n.e. pokonał wielką armię perską w bitwie pod Issos, zajął Syrię i Fenicję i rok później wkroczył do Egiptu, gdzie witano go jako wyzwoliciela spod okupacji perskiej; wyrocznia w oazie Siwa uznała Aleksandra za syna boga Amona-Re i prawowitego władcę; podczas pobytu w Egipcie założył w delcie Nilu miasto Aleksandrię. [przypis edytorski]

Aleksander III Romanow (1845–1894) — cesarz Rosji, król Polski (od 1881), syn Aleksandra II; wprowadził tzw. kontrreformy, prowadził akcję rusyfikacyjną, wspierał nastroje antysemickie, utworzył tajną policję polityczną (Ochrana); w 1888 był celem zamachu przeprowadzonego przez nieznanego sprawcę: eksplodowała bomba podłożona w pociągu wiozącym cara, jednak Aleksander III wyszedł z zamachu cało. [przypis edytorski]

Aleksander III Romanow (1845–1894) — cesarz Rosji, król Polski (od 1881), syn Aleksandra II; wprowadził tzw. kontrreformy, prowadził akcję rusyfikacyjną, wspierał nastroje antysemickie, utworzył tajną policję polityczną (Ochrana). [przypis edytorski]

Aleksander III, właśc. Rolando Bandinelli (ok. 1100–1181) — papież (od 1159); jego wybór na następcę Hadriana IV spotkał się ze sprzeciwem części kardynałów, którzy wybrali innego kandydata: Ottaviano de Monticelli, który przyjął imię Wiktora IV; doprowadziło to do rozłamu w Kościele trwającego do 1178. [przypis edytorski]

Aleksander II Romanow (1818–1881) — cesarz Rosji, król Polski, wielki książę Finlandii; zginął 13 marca 1881 w wyniku zamachu bombowego dokonanego przez Polaka, Ignacego Hryniewieckiego, działacza organizacji Narodnaja Wola. [przypis edytorski]

Aleksander II Romanow (1818–1881) — cesarz rosyjski; twórca wielu liberalnych reform, m.in. uwłaszczenia chłopów w Rosji i Królestwie Polskim; zginął w zamachu bombowym. [przypis edytorski]

Aleksander II Romanow (1818–1881) — cesarz rosyjski; twórca wielu liberalnych reform, m.in. uwłaszczenia chłopów w Rosji i Królestwie Polskim; zginął w zamachu bombowym; w celu wsparcia powstańców słowiańskich i wzmocnienia pozycji Imperium Rosyjskiego na Bałkanach wszczął wojnę przeciwko Imperium Osmańskiemu (wojna rosyjsko-turecka 1877–1878). [przypis edytorski]

Aleksander I Romanow (1777–1825) — cesarz Rosji (od 1801), król Polski od 1815 (Królestwo Polskie), syn i następca Pawła I; przeciwnik Napoleona Bonapartego podczas wielkiej inwazji na Rosję (1812). [przypis edytorski]

Aleksander IV, właśc. Rinaldo Conti (ok. 1185–1261) — bratanek papieża Grzegorza IX, papież (od 1254); walczył z rządzącym Sycylią i Neapolem Manfredem Hohenstaufem; potępił idee Joachima z Fiore, podjęte przez fraticellich franciszkańskich; poszerzył uprawnienia inkwizycji. [przypis edytorski]

Aleksander Jagiellończyk (1461–1506) — późniejszy król polski (w latach 1501–1506). [przypis edytorski]

Aleksander Kamiński (1903–1978) — pedagog, członek ruchu harcerskiego, w czasie wojny w ZWZ/AK, zasłynął opublikowaniem w czasie okupacji konspiracyjnej książki Kamienie na szaniec, w której opisał losy warszawskich harcerzy działających w podziemiu, nie ustrzegł się jednak błędów (m.in. niesłusznie posądził Henryka Ostrowskiego ps. „Heniek” o załamanie w śledztwie i zdradzenie Gestapo informacji na temat warszawskiej konspiracji). [przypis edytorski]

Aleksander Macedoński a. Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.) — król Macedonii, wybitny wódz i strateg. [przypis edytorski]

Aleksander mawiał: „Iżbych nie był Aleksandrem, niczym bych nie radszy był jako Diogenesem” — „Gdybym nie był Aleksandrem, nikim chętniej bym nie chciał być niż Diogenesem”; wypowiedź często przytaczana przez autorów starożytnych, łączona jednak z inną anegdotą: król stanął przed wylegującym się filozofem, przechwalając się swoją władzą i pytając, czy ma jakieś życzenie, na co Diogenes odpowiedział, że owszem: żeby się przesunął, bo zasłania mu słońce (por. np. Plutarch,Żywoty równoległe. Aleksander 14). [przypis edytorski]

Aleksander (mit. gr.) — Parys, królewicz trojański. [przypis edytorski]

Aleksander (mit. gr.) — Parys, syn Priama, uwiódł i porwał Helenę, piękną żonę Menelaosa, wywołując w ten sposób wojnę trojańską. [przypis edytorski]

Aleksander Sewerus (208–235) — także: Aleksjan Bassianus, Aleksander Sewer; syn Julii Mamei i Gesjusza Marcjana (uważany też za nieślubnego syna Karakalli); cesarz rzymski 222–235; zaliczany do dynastii Sewerów, ponieważ w 218 r. został adoptowany przez swego brata ciotecznego, cesarza Heliogabala, zamordowanego w 222 r. z inicjatywy matki Aleksandra. Aleksander liczył sobie wówczas 13 lat, w rzeczywistości więc, mimo że został obwołany cesarzem, rządy sprawowały jego matka i babka (Julia Meza). Za czasów Aleksandra Sewera poczynione zostały zmiany prowadzące do ograniczenia przywilejów wojska (pretorianów) i przywrócenia pozycji senatu w państwie; w tych sprawach ważnym doradcą Sewera był prawnik Ulpian Domitius. Starano się też pozyskać lud rzymski poprzez obniżenie podatków publicznych, pomoc ubogim, ustanowienie świadczeń alimentacyjnych dla dzieci obu płci, a także inwestycje budowlane służące mieszkańcom Rzymu, takie jak budowa okazałych łaźni publicznych (thermae Alexandrinae), akweduktu, dokończenie budowy term Karakalli i renowacja term Nerona; Aleksander wzniósł też świątynię Jowisza Mściciela (Jovis Ultor). W 228 r. doszło jednak do krwawych zamieszek w Rzymie, podczas których zginął zamordowany przez pretorianów Ulpian. Następnie w 232 r. wybuchła wojna z Persją, której Aleksander dał odpór, pokonując w 233 r. króla Ardaszira I. Kolejna inwazja nastąpiła ze strony plemion germańskich i doprowadziła do kryzysu, gdy Aleksander w oczekiwaniu na powrót oddanych sobie legionów z wojny perskiej wdał się w rokowania z Germanami; został wówczas zamordowany przez pretorianów 21 marca 235 r.W jednym ze źródeł hist. (Historia Augustae) zachowała się wzmianka o tolerancyjnym traktowaniu chrześcijan przez Aleksandra Sewera. W Irydionie Zygmunta Krasińskiego rys ten został nadmiernie uwydatniony, aby uczynić z Aleksandra Sewera postać antycypującą pierwszego cesarza-chrześcijanina, Konstantyna Wielkiego (272–337). [przypis edytorski]

Aleksander Sewer, właśc. Severus Alexander (208–235) — ostatni cesarz rzymski z dynastii Sewerów, zamordowany przez legionistów; po jego śmierci nastąpił głęboki, trwający pół wieku kryzys państwa. [przypis edytorski]

Aleksander Sewer, właśc. Severus Alexander (208–235) — ostatni cesarz rzym. z dynastii Sewerów, zamordowany przez legionistów; po jego śmierci nastąpił głęboki, trwający pół wieku kryzys państwa. [przypis edytorski]

Aleksander — tj. Parys. [przypis edytorski]

Aleksander — tu: Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.), król Macedonii, wybitny wódz, dzięki swoim podbojom utworzył ogromne imperium, które rozpadło się po jego śmierci. [przypis edytorski]