Przypisy

Ferragus, Księżna de Langeais, Dziewczyna o złotych oczach. [przypis tłumacza]

Fersefatta — Persefona, żona Plutona. [przypis tłumacza]

Fertur unusquisque (…) lapis deorsum — Pchany jest każdy do pożądania tego, co dlań dobre, a do unikania tego, co dlań złe, najbardziej jednak do unikania najgorszej z przyrodzonych złych rzeczy, jaką jest śmierć; i to z jakąś koniecznością natury, nie mniejszą niż ta, która pcha kamień w dół. [przypis tłumacza]

festinatio tarda est — Quintus Curtius, Historiae Alexandri Magni, IX, 9, 12. [przypis tłumacza]

Ficyn — tłumacz dzieł Platona i Plotyna i autor wielu pism metafizycznych. [przypis tłumacza]

fides ex auditu (łac.) — Rz 10, 17. [przypis tłumacza]

Fidrygałki faszerowane, znalezione w starożytnej budowli — Żaden z pewnością ustęp dzieła Rabelais'go nie był obficiej komentowany niż owe sławne Fanfreluches antidotées. Dawne wydanie Rabelais'go zwane Edition variorum, które stanowi istną orgię komentatorstwa, poświęca mu nie mniej niż 27 stron druku, przy czym każdy najdrobniejszy szczegół ma swoje wytłumaczenie. Tymczasem zdaje się niewątpliwą rzeczą, iż Rabelais, wydrwiwając w tym rozdziale ciemne proroctwa i alegorie, ulubione średniowiecznej literaturze, rozmyślnie dał swoim Fidrygałkom jedynie pozory jakiegoś głębokiego sensu, którego w istocie nie mają. Przytoczymy tu choć główne punkty rzekomej interpretacji tego poematu z przyczyny interesu historyczno-literackiego, jaki mogą one mieć dla ciekawych czytelników. [przypis tłumacza]

Figi zimą szukać… — z Epikteta: fragm.; także następne: 34, 35, 36, 37, 38. [przypis tłumacza]

figmentum malum (łac.) — zły twór. [przypis tłumacza]

Figura huius mundi (łac.) — 1 Kor 7, 31: „Obraz twego świata”. [przypis tłumacza]

Filadelfia — Φιλαδελφεία, רַבַּ֨ת בְּנֵי־ עַמּ֜וֹן Rabat synów Ammona (Pwt 3, 11 etc.), dzisiejsze ruiny w północno-wschodnim kierunku od północnego krańca Morza Martwego, odkryte przez Seetzena i Burkhardta. [przypis tłumacza]

Filammon — głośny bokser. [przypis tłumacza]

Filemon (361–263 p.n.e.) — rodem Syrakuz, jeden z najwybitniejszych komediopisarzy greckich z okresu tzw. komedii nowej. Napisał 97 sztuk i zasłynął głównie w Atenach, gdzie nawet Menandra przewyższył w popularności. Z jego Kupca (Έμπορος), na którym oparł się Plautus w niniejszej komedii, nie zachował się ani jeden fragment. Inną jego sztukę, mianowicie Skarb (Θησαυρός) przerobił Plautus w swym Dniu trzygroszowym (Trinummus). [przypis tłumacza]

Filibert Delorm — Nadworny budowniczy Henryka II, jeden z największych architektów Francji, twórca planu Tuillerii. [przypis tłumacza]

Filipa — syna Jakima, p. II, XVIII, 4 i II, XX, 1. [przypis tłumacza]

Filip de Comines — Commines, autor głośnych Pamiętników z epoki panowania Ludwika XI i Karola VIII. [przypis tłumacza]

Filip, dowiedziawszy się (…) — por. Cicero, De officiis, II, 15. [przypis tłumacza]

Filip [II Macedoński (382–336 p.n.e.)] — król macedoński, ojciec Aleksandra. [przypis tłumacza]

Filip Sidney (1554–1586) — autor sonetów, niezmiernie popularnego romansu Arkadia, z którego Szekspir zaczerpnął historię Glouce stera w Królu Learze, oraz dziełka polemiczno-teoretycznego Obrona poezji. [przypis tłumacza]

Filip Strozzi — Wówczas najbogatszy człowiek we Florencji. [przypis tłumacza]

Filip wyczerpał już wszystkie środki oszukańcze, którymi wzbił się w potęgę, i że ta ma się już ku samemu końcowi — nie polityczny sąd mówcy, ale środek perswazji. [przypis tłumacza]

Filistion, Fojbos, Oryganion — osoby bliżej nieznane. [przypis tłumacza]

Filofanes — „zwodny przyjaciel”. [przypis tłumacza]

Filokomazjum (z gr. Φιλόκωμος) — „Lubiąca biesiady”. [przypis tłumacza]

Filon-Żyd — Dla odróżnienia od innych Filonów, w szczególności Filona z Byblos. [przypis tłumacza]

Filon z Aleksandrii (ok. 20 p.n.e.–54 n.e.) — żydowsko-hellenistyczny filozof. [przypis tłumacza]

Filopemon potępił siłowanie się (…) — Plutarch, Filopojmen, 3 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

Filotas przyciął mu bardzo uciesznie w tym względzie (…) — por. Quintus Curtius, Historiae Alexandri Magni, VI, 9. [przypis tłumacza]

Filoteamon — „ciekawy oglądać”. [przypis tłumacza]

Filozof Antystenes, kiedy go wtajemniczono w misteria Orfeusza (…) — Diogenes Laertios, Antystenes z Aten [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 3–4. [przypis tłumacza]

Filozof Antystenes mawiał do uczniów (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Antystenesa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 2. [przypis tłumacza]

Filozofa Polemona (…) żona pozwała przed sąd (…) — por. Diogenes Laertios, Polemon z Aten [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IV, 17. [przypis tłumacza]

filozofarz — w oryginale jest: Philosophaster. By ten wyraz oddać w polskim, urobiłem słowo „filozofarz”, podobne do szafarz, garbarz, grabarz, rakarz, handlarz itd. [przypis tłumacza]

filozof Chryzyp powiadał, iż od swoich nauczycieli (…) chce się nauczyć jeno samych dogmatów (…) — Diogenes Laertios, Chryzyp [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VII, 179. [przypis tłumacza]

filozof efektycki i pyrrhoński — Efektycy, czyli sceptycy, których filozofia zasadzała się na powątpiewaniu i niewydawaniu bezwzględnego sądu. Pyrrhonianie, od założyciela Pyrrhona z Elidy, który filozofię swą zasadzał na szukaniu prawdy, a najwyższe szczęście na obojętności. Scenę z filozofem Wiatraczkiem niemal dosłownie wcielił Molier do swego Małżeństwa z musu (Marfuriusz), wzmocniwszy ją kapitalnym rozwiązaniem za pomocą kija. [przypis tłumacza]

Filozofią pyrrończyków jest chwiać się (…) — Cyceron, Księgi akademickie (Academica), IV, 67. [przypis tłumacza]

Filozofia transcendentalna jest to idea umiejętności (…) — tu się rozpoczyna drugi rozdział Wstępu w pierwszym wydaniu. [przypis tłumacza]

filozof noszący twoje imię — Jan Jakub Rousseau, Emil, Ks. II. [przypis tłumacza]

Filozofowie cyrenajscy gardzili (…) — Diogenes Laertios, Arystyp z Cyreny, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, II, 92. [przypis tłumacza]

filozofowie, którzy chcieli dojść do jakiejś większej doskonałości (…) — Seneka, O pokoju ducha, 14. [przypis tłumacza]

Filozof Pyrrhon, popadłszy na morzu w niebezpieczeństwo (…) — Diogenes Laertios, Pyron z Elidy [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IX, 68. [przypis tłumacza]

filozof samosatejski — Lukian z Samosaty, zostawił rozprawę o sztuce pisania historii. [przypis tłumacza]

filozof — tu: Empedokles. [przypis tłumacza]

filozofujący profesorowie — w oryginale jest Philosophieprofessoren (a nie Professoren der Philosophie). Schopenhauer używa tego wyrazu w znaczeniu pogardliwym. Profesorów uniwersytetu i ich filozofii nienawidził serdecznie, nie tylko dlatego, że byli pod wpływem Hegla (który także należy do Philosophieprofessoren), ale i dlatego, że był przekonany o ich nienawiści ku sobie. Antagonizm ten tkwi zresztą głębiej, nie tylko w charakterze Schopenhauera i w milczeniu, jakim go zbywano, także w sposobie jego filozofowania, przeciwnym filozofii spekulatywnej. Zob. Wstęp, rozdz. 2. [przypis tłumacza]

fioraia (wł.) — kwiaciarka. [przypis tłumacza]

firnis (niem.) — pokost. [przypis tłumacza]

Fit (…) timore — Cicero, De divinatione, I, 37. [przypis tłumacza]

flagitii (…) corpora — Ennius u Cycerona: Cicero, Tusculanae quaestiones [Tusculanae disputationes] V, 33. [przypis tłumacza]

flagrante crimine (łac.) — na gorącym uczynku. [przypis tłumacza]

Flakkus — Horacy; Ars poetica, 362: Haec placuit semel: haec decies repetita placebit. [przypis tłumacza]

flere (…) capita (łac.) — „Wszyscy zaczęli płakać i bić się po głowach” (tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Fletcher, John (1579–1625) — dramaturg, piszący do spółki z Franciszkiem Beaumontem (1584–1616), a po jego śmierci samoistnie. Najbardziej znane utwory: Tragedia dziewicy, Filaster i szereg komedii. [przypis tłumacza]

fletniści — stanowili oni muzykę wojskową Lacedemończyków, podawali takt marszu, wtórowali pieśni bojowej i grali podczas składania ofiar. [przypis tłumacza]

fletnista z galery — najniższa kategoria grajków: niewolnicy lub najmici poruszali wiosłami do taktu prymitywnej melodii, co regulowało i mechanizowało poruszenia wioseł; inaczej wiosła mogłyby przez zderzenie ulec strzaskaniu. Grecy byli świadomi związku między rytmem a pracą. [przypis tłumacza]

Flexilis (…) armos — Claudianus, In Rufinum, II, 358. [przypis tłumacza]

Flius (Fliunt) lub Flejus (Flejunt) — w północno-wschodnim Peloponezie [na płn.-zach. od Nemei], rządzony zwykle przez arystokrację i wierny Sparcie. Podczas wojny korynckiej doszli do władzy demokraci; ci odmówili Sparcie posiłków i ogłosili się neutralnymi. [przypis tłumacza]

flora — ogół roślin właściwych pewnemu krajowi, pewnej okolicy. [przypis tłumacza]

Florencja za czasów tego starego pryka i nudziarza Cacciaguidy — opowieść Cacciaguidy Raj, pieśń XV: „Florencja w starym mieszcząca się grodzie. / Skąd jej, jak dzisiaj, wydzwaniały wieże. / Podówczas żyła w skromności i zgodzie…” [Cacciaguida degli Elisei (ok. 1098–ok.1148) z Florencji był krzyżowcem i przodkiem Dantego; red. WL]. [przypis tłumacza]

Florentyna — [por.] Kawalerskie gospodarstwo, Stracone złudzenia, Pierwsze kroki. [przypis tłumacza]

Floryna — [por.:] Stracone złudzenia, Córka Ewy etc. [Balzaca; red. WL]. [przypis tłumacza]

Fluctus (…) fundo — Vergilius, Aeneida, VII, 528. [przypis tłumacza]

Flut — Ich habe das Bild in der Übersetzung teils ergänzt, weil es sonst nicht verständlich wäre, teils gemildert, um den im Originaltext damit verbundenen widrigen Nebenbegriff zu beseitigen. [przypis tłumacza]

Focjon (…) przerwał — Plutarch, Praecepta gerendae reipublicae. [przypis tłumacza]

Focjon [(z łac.), właśc. Fokion zw. Dobrym (402–318 p.n.e.)] — na śmierć skazany, wypiwszy puchar trucizny, polecił swemu synowi, by nigdy nie myślał o zemście. [ateński wódz i polityk, ugodowy wobec Macedończyków; uczeń Platona; skazany przez Ateńczyków za zdradę; red. WL] [przypis tłumacza]

Foederis aequas dicamus leges (łac.) — Sojuszu równe ustanówmy prawa (Wergiliusz, Eneida, księga XI). [przypis tłumacza]

Fojniks — syn Amyntora z Tesalii, wygnany z rodzicielskiego domu znalazł przytułek u króla Myrmidonów, Peleusa; tutaj zajmował się wychowaniem jego syna, Achillesa (por. Iliada IX 432 i n.). [przypis tłumacza]

Fokaja — miasto jońskie na wybrzeżu Lidii. [przypis tłumacza]

Fokaja — w Azji Mniejszej, na południe od Arginuz. [przypis tłumacza]

Fokis [a. Fokida] — górzysta kraina granicząca z Beocją, sławna z wyroczni Apollona w Delfach. [przypis tłumacza]

Folliculos (…) Linquunt — Lucretius, De rerum natura V, 801. [przypis tłumacza]

Fonia — Rosjanin. [przypis tłumacza]

Fontenelle, [Bernard le Bovier de] (1657–1757) — wówczas nestor piśmiennictwa francuskiego, sekretarz Akademii, opierający swą wziętość głównie na dziełach z zakresu popularyzacji naukowej (Rozmowy o mnogości światów, etc.). [przypis tłumacza]

„Forkidy” i „Prometeusz” — Prometeusz w okowach, dochowana do czasów naszych tragedia z trylogii Ajschylosa. Forkidy tegoż poety nieznane. [przypis tłumacza]

forma dat esse rei (łac.) — forma daje rzeczom ich istotę. [przypis tłumacza]

Formae (…) iracundias — Cicero, De natura deorum, II, 28. [przypis tłumacza]

forma mutata, mutatur substantia (łac.) — ze zmianą formy odmienia się istota rzeczy. [przypis tłumacza]

forma na czapkę (…) kotliczek do parowania wina — Synonimy na oznaczenie głowy. [przypis tłumacza]

Formion — był sławnym admirałem. [przypis tłumacza]

formularz do podpisania — formularz ten brzmiał: „Potępiam sercem i ustami Pięć Twierdzeń zawartych w książce Kornela Janseniusza, jako niebędących nauką św. Augustyna, którego Janseniusz źle wyłożył”. Mimo iż janseniści podpisali ostatecznie formularz, jezuici umieli podsycać niechęć Ludwika XIV do tej upartej gminy, w której król podejrzewał zawsze tło opozycji politycznej. Na schyłku jego panowania, w r. 1710, zburzono opactwo Port-Royal des Champs, klasztor rozpędzono, wielu jansenistów wtrącono do Bastylii. Mimo tych prześladowań jansenizm trwał podziemnie dalej. W r. 1713 papież Klemens wydał słynną bullę Unigenitus, w której potępił 101 twierdzeń wyjętych z książki Refleksje moralne o. Quesnela, głowy jansenizmu po śmierci Arnaulda. Twierdzenia te ogłoszono za heretyckie, fałszywe i bluźniercze: o. Quesnela wtrącono do więzienia. Bulla ta rozdwoiła Francję na dziesiątki lat, gdyż część biskupów nie chciała jej uznać. Śmierć Ludwika XIV dała jansenistom chwilę wytchnienia, gdyż regent nie interesował się sporami religijnymi, ale niebawem ministrowie jego, ks. Dubois i ks. Fleury, starając się o względy Rzymu, wznowili prześladowanie. Doprowadzeni do rozpaczy, janseniści próbują znów apelować do ogółu, ale nie mając na zawołanie nowego Pascala, szukają grubszych sposobów. W r. 1727 rozchodzi się pogłoska, że na grobie diakona Parisa dzieją się cuda. Gromadzący się tam janseniści — przy napływie gawiedzi — popadali w ekstazy i konwulsje (rodzaj tańca św. Wita); na jakiś czas wywołało to poruszenie w Paryżu, ale niebawem zwierzchność zamknęła cmentarz. Konwulsje trwały pewien czas po domach; oto forma, do której spłaszczyła się podniosła religia Saint-Cyrana, Arnaulda, Pascala! W r. 1752, papież wydał dekret, zabraniający udzielania komunii tym, którzy nie podpiszą bulli Unigenitus. Parlament, przesiąknięty duchem jansenizmu, zaprotestował. Swarom tym położyło kres wygnanie jezuitów, które nastąpiło w r. 1766. Z usunięciem potężnych przeciwników jansenizm, który wyrodził się w czystą opozycję, stracił resztkę żywotności. [przypis tłumacza]

Fors (…) aures — Catullus, Carmina 67, 170. [przypis tłumacza]

forteca dyndynardzka — Od dźwięku dzwonów dyn-dyn. [przypis tłumacza]

Fortis imaginatio generat casum (łac.) — „Siła wyobraźni rodzi rzecz samą” (tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Fortunae caetera mando — Ovidius, Metamorphoses, 11, 140. [przypis tłumacza]

Fortunae (…) vias (łac.) — „Sami pracujemy nad tym, aby pomnożyć nędzę naszego istnienia” (Propertius, Elegiae, III, 7, 44; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Fortuna (…) frangitur (łac.) — „Szczęście ma szklane nóżki: błyszczą, lecz są kruche” (Publilius Syrius; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

fouteau — buk; pokrewny temu źródłosłowowi czasownik oznacza bardzo gminne wyrażenie czynności płciowej. [przypis tłumacza]

Fracastor właśc. Girolamo Fracastori (1483–1553) — był, jak i Haller, zarazem lekarzem i poetą. Napisał koło r. 1530 wielce poczytny poemat epickodydaktyczny, poświęcony przymiotowi pt. Syphilis seu morbus gallicus. Przedrukowywano go często jeszcze w w. XVIII [przypis tłumacza]

Fragment dawnego mitologisty — w tej dowcipnej alegorii handlarz wiatrów przedstawia wspomnianego już nieraz Johna Lawa. [przypis tłumacza]

Fragonard (1732–1804) — jeden z najwybitniejszych malarzy francuskiej szkoły XVIII w. [przypis tłumacza]

franca — Syfilis był w owym czasie w Europie ogromnie rozpowszechniony. [przypis tłumacza]

Francesco Maria Molza (1489–1544) — najwybitniejszy poeta wśród petrarkistów, znawca łaciny, greckiego i hebrajskiego, autor wierszy lirycznych, poezji żartobliwych, stanc i poematu Ninfa Tiberina. [przypis tłumacza]

Francja antarktyczna — Brazylia, dokąd przybył w r. 1557 Villegagnon, człowiek odważny i awanturniczy; osiedlił się w Brazylii z gromadką protestantów, którzy szukali tam schronienia. [przypis tłumacza]

francuskiego literata, dla którego często świat zamyka się w Paryżu — E. Goncourt, najczystszej krwi literat, powiada gdzieś, że tematem dla literatury może być paryżanin, reszta to historia natuturalna. [przypis tłumacza]

Francuza: rozumiem Frygijczyka i Trojana — Niektórzy historycy wywodzili Francuzów od Trojan. [przypis tłumacza]

Fréron (1718–1776) — redaktor „Année littéraire”, wróg Woltera, któremu nieraz dał się we znaki swą gryzącą ironią. Wolter odpłacał mu to przy każdej sposobności, nie przebierając w środkach, jak widać z powyższego ustępu. [przypis tłumacza]

Fréron, [Élie (1718–1776)] — dziennikarz i pisarz XVIII w., głośny zwłaszcza nienawiścią Woltera. [przypis tłumacza]

Frearoi (Studzienki) — gmina (dzielnica) Aten. [przypis tłumacza]

Frederycyja — miasteczko nad Małym Bełtem, w części przez żydów zamieszkałe. [przypis tłumacza]

fregata (łac. celox, gr. κέλης, κελήτιον) — zręczna, obrotna pokojóweczka hetery słusznie otrzymuje tę nazwę, skoro sama pani nazywa się u Plauta czasem navis praedatoria, „okręt piracki” (Bracia, w. 348). [przypis tłumacza]

Fregdiakon — Φρηγδίακον (N), Βηδρίακον (D), Bedriacum, Betriacum, w górnej Italii między Weroną i Cremoną [staroż. Bedriacum w rzym. prowincji w Galia Cisalpina (Galia Przedalpejska), ob. Calvatone]. [przypis tłumacza]