Przypisy

najady (mit. gr.) — nimfy wodne, opiekujące się źródłami. [przypis tłumacza]

Na jaką karę (…) zasługuje taki hultaj, któremu śmierć tysiąca rodaków dodała otuchy? — Demostenes powiedział gdzie indziej, że między politykiem a społeczeństwem musi istnieć pewna harmonia nastrojów. [przypis tłumacza]

najbardziej niezwyciężona strona postępowania Filipa jest dla was najlepsza — Już w Pierwszej Filipice znachodzi się podobna sztuczka adwokacka, która argument contra obraca na argument pro. Sprawa Aten była podobna do tych „kruchych” spraw sądowych, które wymagały naciągania: właśnie dla nich wynaleziono sofistykę. Nadto szło o sztuczne podtrzymanie optymizmu. [przypis tłumacza]

Najbardziej własnowolna śmierć jest najpiękniejsza — Seneka (Młodszy), Listy moralne do Lucyliusza, LXX. [przypis tłumacza]

najbogatsze po Babilonie miasto w Azji — Krezus stał się przysłowiowy z powodu swych bogactw. Królowie lidyjscy pierwsi bili monetę; przed nimi nikt na Wschodzie nie wpadł na pomysł, by kawałki drogiego kruszcu oznaczyć stemplem urzędowym. Babilon uważa Ksenofont za miasto należące do króla asyryjskiego. Od czasu króla Nabuchodonozora był Babilon największym i najwspanialszym miastem na ziemi. Miasto zdobiły pałace i ogrody wiszące, uchodzące za cud świata. Podziw budziły obwarowania miasta i kamienny most na Eufracie. Stolica Nabuchodonozora była ogniskiem kultury i handlu światowego. Za Ksenofonta znaczenie Babilonu, podległego Persom, podupadło, Ksenofont Babilonu z widzenia nie znał. Za jego czasów największymi miastami w Europie były Syrakuzy i Ateny. [przypis tłumacza]

najbrzydszym ze wszystkich sylenów — sylenowie należą do bóstw niższego rzędu, tak samo jak np. nimfy. Archaiczna sztuka grecka przedstawiała ich w postaci ludzkiej, ale z końskimi uszyma, kopytami (w Atenach nawet z całą nogą końską) i ogonem. Sztuka klasycznej epoki przedstawia Sylena jako starca z łysą głową, wyłupiastymi oczyma, grubymi wargami i płaskim zadartym nosem. Podobny wygląd miał Sokrates. Do sylena Marsjasza przyrównuje Sokratesa Platon w swym Sympozjon (rozdz. 32). Młodsi sylenowie zwą się satyrami. [przypis tłumacza]

najbystrzej ze wszystkich chwytacie sens słów — przysłowiowa bystrość umysłu ateńskiego. [przypis tłumacza]

Najcelniejszy człowiek najcelniejszej szkoły filozoficznej (…) Zenon, powiada (…) — Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, LXXXII i LXXXIII. [przypis tłumacza]

najchudsze z naszych ptaków przyśpiewują nam teraz chórem — braciszkowie odprawiający nowicjat. [przypis tłumacza]

Najcnotliwsze matrony w Rzymie miały sobie za zaszczyt ofiarować wieńce i kwiaty bogu Priapowi (…) — por. Augustyn z Hippony, Państwo Boże, VI, 9. [przypis tłumacza]

najdumniejszą i najpewniejszą siebie jazdę — tesalska jazda była od niepamiętnych czasów najsłynniejsza w Grecji. [przypis tłumacza]

na Jerozolimę — roku 37 p.n.e. [przypis tłumacza]

na Jerozolimę zaś i na cały kraj nałożył podatek— rok 63 p.n.e. [przypis tłumacza]

Najgorsza strona przeszłości jest najlepszą zapowiedzią na przyszłość — powtarza się ten środek ucieczki przed desperacją. Widocznie nie było lepszych. [przypis tłumacza]

najkrótszą drogą na nieprzyjaciół — około 15 km. [przypis tłumacza]

najlepiej prowadzić rządy przy pomocy tych, co zdołają (…) stawać na pożytek państwa, tego zdania byłem dawniej i teraz się nie przerzucam — taki program przypomina konstytucję Solona z VI wieku i słusznie może nazywać się powrotem do „praw ojców”. Oligarchowie powoływali się na to, że chcą rządów jak za czasów ojców. [przypis tłumacza]

Najlepszym środkiem zapobieżenia uzurpacjom tak straszliwego ciała (…) byłoby uczynić to ciało niestałym i wyznaczyć okresy czasu, w których by nie funkcjonowało… — instytucja trybunatu Russa przypomina senat konserwujący konstytucji konsularnej (roku VIII) we Francji oraz senat drugiego cesarstwa. [przypis tłumacza]

najmędrszy z prawodawców — Platon, cyt. u Montaigne'a II, 12. [przypis tłumacza]

najmniej nos odgryzła! (oportebat nassum abreptum mordicus) — nie dość jasny dla nas koncept; zdaje się, chodzi o zaznaczenie, że więcej kocha wszystkie inne rzeczy, z których Menechma obdziera, niż jego samego. [przypis tłumacza]

Najmniejsze poruszenie oddziaływa na całą naturę; morze całe zmienia się od jednego kamyka — Kartezjuesz. [przypis tłumacza]

Najpiękniejsza baszta mądrości — to właśnie sztuka wychowania. [przypis tłumacza]

najpierw dostarczcie środków i sił w mniejszym zakresie — Demostenes pragnie wyprawę przedstawić w rozmiarach możliwie skromnych, przewidując zarzuty stronnictwa rozwagi, że przedsięwzięcie przerasta zdolności ekonomiczne Aten. [przypis tłumacza]

Najpierw powaśniły się rodziny (…) najwięksi przyjaciele — zdanie to wypada w naszym przekładzie nieco inaczej niż w przekładach dotychczasowych, gdyż w edycji Niesego są dwie drobne zmiany, a mianowicie opuszczone jest μή przed ὁμονοούντων, a następnie po οἱ φίλτατοι słowo λαοὶ wzięte jest w nawias jako wątpliwe. Gdyby nawet to słowo zostać miało, nie można go rozumieć jako „populi” przekładu łacińskiego, ale jako „liczni przyjaciele” albo „całe masy najlepszych przyjaciół” etc. W ten sposób stopniowanie rosnącej niezgody jest jasne i naturalne, gdy tymczasem przenoszenie się zwady z „rodzin” na „rody” było ciemne, a już całkiem bez sensu z „rodzin” na „ludy”. [przypis tłumacza]

Najpierwszym przymiotem człowieka jest jego organizacja — Por. Systemat Epikura (myśl XXXII). [przypis tłumacza]

najpierw — τοτε πρωτον, tunc primum, Clementz: „zum ersten mal (an seiner Seite)”?? [przypis tłumacza]

najpochopniejszy do zmiany demokracji w rządy czterystu — działał bardzo gorliwie jako przywódca umiarkowanych oligarchów. [przypis tłumacza]

najpodstępniejszy i najprzewrotniejszy ze wszystkich, którzy się jakimś łajdactwem odznaczyli — nie mogę bowiem inaczej rozumieć tekstu: πανουργότατος μὲν καὶ δολιώτατος τῶν ἐπισήμων ἐν τοῖσδε τοῖς πονηρεύμασιν ἁπάντων, a inne pojmowanie wynikło może z przecinka, umieszczonego po słowie ἐπισήμων (Dindorf); callidissimus quidem et dolosissimus nobilium, in nequitia vero omnium; verschlagen und tückisch wie keiner der Grossen des Landes, in Ruchlosigkeit überhaupt seinesgleichen nicht hatte (Clementz); [pominięto tłum. na rosyjski]. Sądzę, że ów nieszczęsny przecinek zaćmił pogląd na tendencję Flawiusza, który nie mógł tak w czambuł potępić wszystkich „wpływowych”, „wielkich”, „szlachetnych” swego kraju, jednym słowem partii konserwatywnej, której stronę trzymał przeciwko „rozbójnikom”, jak nazywał powstańców. [przypis tłumacza]

najświętsi muszą wciąż trwać w obawie i drżeniu (…) jak powiada św. Paweł o sobie samym — 1 Kor 2, 3. [przypis tłumacza]

najsłabszą [część wojska] — prawe skrzydło, przeciw któremu stało lewe nieprzyjaciela, nie bardzo groźne. Sam Epaminondas dzierżył tym razem także lewe tebańskie, ale ustawił je jeszcze głębiej niż na 50 ludzi i sformował z nich klin. [przypis tłumacza]

najsromotniejsza z chorób — syfilis. [przypis tłumacza]

Najstarszą ze wszystkich społeczności i jedyną przyrodzoną jest rodzina… — ze wszystkich związków ludzkich jedynie rodzina jest wytworem praw natury: rezultatem przyrodniczej konieczności. Żadne inne więzy nie krępują człowieka w przedspołecznym stanie: człowiek jest z natury zupełnie wolny i niezależny. Nie można więc legitymować społecznej zależności człowieka naturą ani też dopatrywać się w rodzinie prawzoru prawnych społeczeństw. Niemniej, jak już z poprzednich twierdzeń wynika, społeczeństwo uprawnione nie będzie mogło być społeczeństwem gwałcącym naturę człowieka. By być społeczeństwem prawnym, będzie musiało uwzględnić wolną naturę człowieka. [przypis tłumacza]

najszlachetniejszemu narodowi pod słońcem — ὑφ᾽ ἡλίῳ πάντων προύχοντες εὐγενείᾳ (Niese), προύχειν δοκοῦντες (Dindorf). [przypis tłumacza]

Najważniejsze (…) zagadnienia — najważniejszym zagadnieniem jest pytanie, czy przedsięwzięta rzecz się uda. Dla wiedzy ludzkiej niedostępna znajomość przyszłości, pytać o nią trzeba bogów. [przypis tłumacza]

Najweselsze i najpogodniejsze komedie jego powstały też po druku sonetu 138 — Creizenach w Geschichte des Neueren Dramas, t. V („die Entfaltung des glücklichsten Humors”). [przypis tłumacza]

największą koniecznością dla wolnych jest hańba publiczna — powtarzany później aforyzm. [przypis tłumacza]

Największa część starożytnych mniemała (…) popierając to podobieństwem dzieci do rodziców — Plutarch, O odwlekaniu kary przez bogów, 19. [przypis tłumacza]

największe dobro wszystkich, które powinno być celem wszelkiego prawodawczego systemu (…) sprowadza się ono do dwóch głównych przedmiotów: wolności i równości… — według Russa zatem wolność obywateli (w znaczeniu poprzednio ustalonym) nie tylko jest warunkiem prawności ustroju państwowego, ale nadto jest warunkiem siły państwa, jego spójności, gdyż ustrój dopuszczający zależności pewnych jednostek od poszczególnych jakichś osób, wyłącza te jednostki od zsolidaryzowania swych interesów z państwem: w ich interesie leży wówczas wyzwolić się, a nie pracować dla cudzej wyłącznie korzyści. Że równość (przedmiotowa powszechność woli powszechnej) jest warunkiem wolności, dowodził Russo w poprzednich rozdziałach (zwłaszcza ks. II, rozdz. IV), wspomniał również, że będzie jedynie fikcyjną równością bez równości rzeczywistej, zwłaszcza majątkowej. Stąd zadaniem prawodawstwa powinno być staranie o utrzymanie wśród obywateli tej faktycznej równości majątkowej, kulturalnej itd., oraz zapobieganie powstawaniu zbyt wielkich różnic. [przypis tłumacza]

Największy filozof w świecie na desce aż nadto szerokiej (…) — Por. Montaigne, Próby. I. 20; II, 12. [przypis tłumacza]

największym wrogom — Spartanom i Persom. Lacedemończycy rzeczywiście kazali go zabić, ale na czas przestrzeżony, uciekł do Tissafernesa. [przypis tłumacza]

największym zaszczytem dla Tytusa było to, że sam rodzic wyjechał z miasta naprzeciw niego — „Wszczęło się podejrzenie, jakoby się odstrychnął od ojca i wschodnie dla siebie państwo oderwać zamyślał, co jeszcze więcej pomnożył odjazdem swoim do Aleksandrii, gdzie na poświęceniu w Memfis woła Apisa z przepaską się królewską na głowie pokazał… Z tych przyczyn pospieszywszy ku Włochom… zjechał niespodzianie cesarza, zawstydzając tym sposobem płoche o sobie wieści: »Otóż przybyłem, rzekł, ojcze, przybyłem«”. (Swetoniusz, Żywot Tytusa V, przekł. Kwiatkowskiego). [przypis tłumacza]

najwspanialsze — βασιλικώτατα, königlichen (? superl. Cl.). [przypis tłumacza]

najwyższy dowód względów i delikatności (…) — Crébillon syn, Igraszki kącika przy kominku; Noc i chwila. [przypis tłumacza]

najwznioślejsi z Rzymian — Brutus, Kasjusz, Kato, z którymi Kleopatra zestawia Antoniusza [Katon Młodszy, podobnie jak Brutus i Kasjusz, był republikaninem, który po klęsce w decydującej bitwie (z Juliuszem Cezarem pod Tapsus) popełnił samobójstwo; red. WL]. [przypis tłumacza]

nakład pierwszego wydania Człowieka-maszyny (…) miał się niebawem wyczerpać — Egzemplarze tego wydania należą dziś do „białych kruków” bibliograficznych. Biblioteka Uniwersytecka w Lipsku jest np. jedyną znaczniejszą książnicą niemiecką, posiadającą pierwsze wydanie Człowieka-maszyny. [przypis tłumacza]

Na kogóż więc czekam? Z jakiego miasta przyjdzie wódz, aby to uczynił? — nie mogę wymawiać się tym, że do Ateńczyka po wojnie peloponeskiej nie będą tu mieli zaufania; trzeba działać natychmiast. [przypis tłumacza]

na koniec (…) lada jaki — Proroctwo zniesienia Inkwizycji i pomyślniejszych widoków przyszłości. [przypis tłumacza]

na koniec trzeciego okresu twórczości Szekspira — o ile w miejsce dawniejszego podziału na trzy okresy — z Furnivallem i Dowdenem przyjmiemy cztery. Furnivall był autorem dzieła The succession of Shakespere's Works and The Use of metrical Tests in settling it itd. (Następstwo dzieł Szekspira i użycie kryteriów metrycznych przy jego ustalaniu), Londyn 1877, nadto wstępu do wydania Leopold Shakespeare. Edward Dowden, profesor uniwersytetu w Dublinie, autor znakomitego dzieła Shakspere, his Mind and Art (Szekspir, jego umysł i sztuka) 1874, oraz dziełka Shakspere Primer (Elementarz szekspirowski), streszczającego doskonale najważniejsze wyniki badań nad poetą po r. 1877. Od tego czasu wyszło do r. 1912 15 wydań. Podział na cztery okresy przyjął się powszechnie. [przypis tłumacza]

na której przebycie barbarzyńca potrzebował całego roku, ukończył w niespełna jednym miesiącu — przesada. Siły zbrojnej Agesilaosa Ksenofont nie podaje, pewno umyślnie. [przypis tłumacza]

na który wszelako los srodze zasłużył za takie sprzyjanie wrogom swego ludu — τῆς δὲ πρὸς ἀλλοφύλους πίστεως ἕνεκεν ἀκολούθοις πάθεσι χρησάμενος, ad fidem quam etc. [przypis tłumacza]

nalewają czysto — tzn. nie rozlewając. [przypis tłumacza]

na lewo — tzn. na prawo od strony widza, na tę drogę, która wiedzie na rynek i którędy musi wracać z rynku Menechmus I (p. wyżej w. 220). [przypis tłumacza]

Należałoby i ciebie posłuchać… — wymiana słów między Hermogenesem a Antystenesem przerywa Sokratesowi. Teraz mówi Sokrates znowu. Słowa Antystenesa mocno go zaciekawiły. [przypis tłumacza]

należy do całkiem innej historji. W owej historji p. de Charlus raczej pozwolił umrzeć królowej, niżby się miał spóźnić do fryzjera, mającego go upiększyć dla kontrolera tramwajowego — i tej historji nigdy Proust nie napisał. [przypis tłumacza]

należy postawić naprzód przesłanki, a wniosek winien sam nastąpić — patrz wybieg 10. [przypis tłumacza]

należy (…) prosić samych ustawodawców — przytyk do Eubulosa, który przeciwdziałał wojskowym ambicjom. [przypis tłumacza]

należy uchwalić — wojsko greckie jest bardziej demokratyczne niż armia rzymska lub nowożytna, dlatego demokratycznie agituje się za dyscypliną. [przypis tłumacza]

należy uwięzić — nie za karę, lecz dla pewności, że nie ucieknie. Nie wolno aresztować obywatela, który poda trzech poręczycieli, że zjawi się na rozprawie. Wyjątek stanowi, jeśli skarży się o zdradę lub spisek. [przypis tłumacza]

należy wyłącznie poszukiwać środka, zdolnego uczynić ludzi mądrzejszymi, niż dotąd — [Kartezjusz,] Discours de la méthode. [przypis tłumacza]

na Liparze — na północ od Sycylii. [przypis tłumacza]

Nam (…) ante (łac.) — „Cokolwiek swoje kształty porzuca lub zmienia,/ Powoduje natychmiast śmierć dawnego bytu” (Lucretius, De rerum natura, II, 752; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nam (…) atri (łac.) — „I nie zeszła noc po dniu, ni jutrznia po nocy,/ Iżby nie posłyszały niemowląt kwilenia/ Obok lęków i płaczów, czarnych druhów zgonu!” (Lucretius, De rerum natura, II, 579; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

nam (…) furit — Vergilius, Georgica, III, 98. [przypis tłumacza]

nam (…) habemus — Cicero, Paradoxa stoicorum, V, 2. [przypis tłumacza]

nam id, cuius gratia, una e causarum numero est — gdyż to, dzięki czemu (się coś dzieje), jest jedną z szeregu przyczyn. [przypis tłumacza]

na miejscu — ὑπαντιάζοντας. Nie rozumiem wyrażenia Clementza „gegen die Brüstung drängten”. [przypis tłumacza]

namiestników — ὑπάρχους, praefectos, Vassalen (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Nam istis (…) censeo (łac.) — „Albowiem tych, którzy świegot ptaków rozumieją i lepiej znają wątrobę bydlęcą niż swoją, i z tego prorokują, tych można słyszeć, ale nie trzeba słuchać” (Pacuvius cyt. w: Cicero, De divinatione, I, 57; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nam (…) metutum — Lucretius, De rerum natura, V, 1139. [przypis tłumacza]

Nam mulier (…) ictum — Lucretius, De rerum natura, IV, 1266. [przypis tłumacza]

na moim stanowisku stanął dotąd z naszych tłumaczów jeden Ostrowski — patrz odpowiednie rozdziały mej pracy O polskich przekładach dramatów Szekspira. [przypis tłumacza]

Nam (…) potesse — Lucyliusz w: Nonius Marcellus, De compendiosa doctrina, V, 8, 97. [przypis tłumacza]

Namque (…) sit — Lucretius, De rerum natura, VI, 704. [przypis tłumacza]

Namque (…) sus (łac.) — „Nos mój woń każda najpierwej przenika:/ Czy obrosłego koźli pot ramiączka,/ Czy w łonie samym sromliwa bolączka,/ Zwęszę wpierw niźli wyżeł na barłogu dzika” (Horatius, Epodes, XII, 4; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nam (…) reddat — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 81. [przypis tłumacza]

Nam (…) res — „Teraz dopiero płynie głos prawdy spod serca,/ Spada maska i jawi kształt; treść istoty” (Lucretius, De rerum natura, III, 57; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nam (…) semper (łac.) — „Otóż oprócz tych zasad, nie mogę wymyślić/ Ani znaleźć rad innych dla ciebie, bo wszystko/ Wiecznie to samo” (Lucretius, De rerum natura, III, 957; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nam si tartopere (…) errat — Lucretius, De rerum natura, III, 674. [przypis tłumacza]

Nam (…) undas — Vergilius, Aeneida, VII, 770. [przypis tłumacza]

Nam utilissimus idem ac brevissimus bonarum malarumque rerum delectus, cogitare quid aut nolueris sub alio principe, aut volueris (łac.) — Najzbawienniejszym i najkrótszym rozeznania dobrych od złych części prawidłem jest uważać na to, co byś sam rad widział w panującym, a czego byś nie chciał (Tacyt, Dzieje I, 16; przekł. Naruszewicza). [przypis tłumacza]

Nam (…) venirent (łac.) — „Bo gdy spostrzegł, że wszystko, czego tu potrzeba/ Dla śmiertelnych, natura już przygotowała,/ Że ludzie sławą, mieniem, zaszczytem darzeni,/ Wraz otoczeni dziatwą wzorową i zacną,/ Pomimo wszystko noszą utrapienia w sercu/ I dusze wolne zmuszą służyć troskom czarnym;/ Zrozumiał to i pojął, że naczynie samo/ Jad wytwarza, co psuje całą wnętrza wartość/ I to zewnętrzne szczęście, ba i przyszłość kazi” (Lucretius, De rerum natura, VI, 9; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Nam (…) videtur — Lucretius, De rerum natura, V, 1411. [przypis tłumacza]

na nasad zabierz grab … zepnie z pługiem dyszel w sam raz długi — opis tamtoczesnego pługa dla czytelnika niezrozumiały, tym bardziej że trudno doń i polskich wyrazów dobrać odpowiednich. Jest wprawdzie szczegółowo określony ten pług w dziełach odnoszących się do starożytności, ale bez rysunku opis niewiele więcej by nauczył niż to, co się mieści w tekście niniejszego utworu. [przypis tłumacza]

na nic nie zdały się poprawki — Poprawki te częścią utrwaliły się w tekście, takim jaki dziś posiadamy, częścią w kostiumie, którym Molier starał się (chwilowo) Tartufowi nadać jak najbardziej świecki charakter. [przypis tłumacza]

Nanyue — jap. Nangaku (677–744). Chiński mistrz chan z okresu dynastii Tang. Powszechnie nazywany Nanyue Huairang (jap. Nangaku Ejō). Przyjął święcenia mnisze w wieku 15 lat i przez osiem lat praktykował pod okiem szóstego patriarchy Huinenga (jap. Enō). Po śmierci otrzymał pośmiertny tytuł Dahui (jap. Daie). Jednym z jego głównych uczniów był Mazu Daoyi (jap. Baso Dōichi) [przypis tłumacza]

na Obozowisko Asyryjczyków — κατὰ τὴν Ἀσσυρίων παρεμβολὴν, z czasów Sanheriba [asyryjskiego króla, który w 701 p.n.e. zaatakował królestwo Judy i obległ Jerozolimę], w stronie zachodnio-północnej Bezety. Patrz dalej V, IX, 4, uwaga do słowa „Sennachereim”. [przypis tłumacza]

Na obu bogów — na Dioskurów, czyli Kastora i Polluksa; spartańskie zaklinanie się. [przypis tłumacza]

na obu bogów — na Kastora i Polluksa, lakońskie zaklęcie, wygłoszone w dialekcie lakońskim, a nie attyckim. [przypis tłumacza]

na Olimpu turnicach (….) wodę z Nilu (…) w Okeana gdzieś sadach (…) Staw Meocki (…) łeb śnieżystą Mimanta (…) przyjmcie ofiarę… — Sokrates wzywa Chmury z czterech stron świata: z północy, zachodu, południa i wschodu. Olimp na północnej granicy Tracji, dziś Elembo, szczyt blisko 3000 m wysoki, „niebieski dwór” olimpijskich bogów; sady Okeanosa na zachodzie to święty gaj Hesperyd i złotych jabłek, gdzie nimfy, osłonione przed ludzkim okiem parawanem Chmur, pląsają święty rej (dziś Gibraltar); Staw Meocki i Mimas, szczyt w Jonii azjatyckiej, więc na wschodzie, Nil na południu. [przypis tłumacza]

na Olimp z ziemi o drogach szerokich — z Hezjoda, Erga [tytuł polski: Prace i dnie], 197. [przypis tłumacza]

napadł na Czarnków (Carnkou). — „Koło Santoka tylko trzymali Polanie za Notecią stanowisko. Ale Welun, Czarnków, Uście, Nakło, były powznoszone nad Notecią warownie, zapewniające Pomorzanom panowanie po obu stronach Noteci. — Te twierdze, zdobyć albo obalić było potrzeba, aby się w głąb kraju wedrzeć i w nim panowanie zapewnić. Krzywousty wszystkie do tego siły obrócił, zwierzchników tych grodów, mianowicie Gniewomira w Czarnkowie, Światopola w Nakle chrzcił, z nimi się powinowacił” (Polska śr. w, T. 2 str. 365). [przypis tłumacza]

napad na tyły wojsk maszerujących w górę bynajmniej nie mógł grozić — ścigający Greków Persowie uważali położenie ich za beznadziejne. Ich zdaniem, wyjście z kraju Karduchów było wykluczone. Każdy z perskich wodzów wrócił więc do swej prowincji. [przypis tłumacza]

Na Partów ruszym, słyszysz, Wentydiuszu? — patrz Wstęp. [przypis tłumacza]

napełnili Megarę i Teby zbiegami — Spartanie zakazali przyjmowania zbiegów i polecili wydać ich w ręce „trzydziestu”, co Ksenofont pomija milczeniem. Miasta greckie rozkaz ten zupełnie zignorowały, a Teby nawet wyznaczyły karę jednego talentu, jeśli ktoś odmówi pomocy prześladowanym wygnańcom, i popierały ich zbrojenia. [przypis tłumacza]

napierśnik — hebr. efod, אפוד. [przypis tłumacza]

napisał w złodziejskim narzeczu szajki szereg ballad o treści zaczerpniętej z życia włóczęgów. [przypis tłumacza]

napisaliśmy przeciw niemu kilka tysięcy grubych ksiąg (…) i tyleż broszurek —- Wolter ma na myśli jansenistów. [przypis tłumacza]

napisali to — Jezuici. [przypis tłumacza]

napisana w 1669 tragedia „Brytanikus” — pomiędzy Andromaką a Brytanikiem wystawił jeszcze Racine doskonałą komedię pt. Pieniacze, o temacie zaczerpniętym z własnych doświadczeń sądowych. [przypis tłumacza]

Napisane jest, iż Bóg nie objawił swoich praw poganom, i że pozwolił im błądzić — Ps 147, 20; Dz 14, 16. [przypis tłumacza]

napisane jest przeciwnie, że prawda boża trwa wiecznie — Ps 116, 2. [przypis tłumacza]