Przypisy

stoicyzm jako zasada dietetyki — stoicyzm jest systemem filozofii greckiej, którego twórcą był Zeno z Kition. Etykę stoików charakteryzują pojęcia niezłomnej cnoty i obowiązku; stąd też poszło, że ludzi niezłomnie cnotliwych i obowiązkowych po dziś dzień stoikami się zowie. Naczelną zasadą etyki stoicyzmu jest życie zgodne ze wskazaniami przyrody. Dla istot rozumnych jest najwyższym dobrem cnota, bo tak rozumna natura człowieka każe. Ona nakazuje nam walkę z afektami i pożądaniami. Wolni od nich zaznamy spokoju (apatia stoików). Do tego potrzeba rozumu, wskazującego co dobre, a co złe, a także siły ducha i woli. Jako wspólne źródło cnót podają więc stoicy to mądrość, to siłę ducha, a nawet zdrowie (jak to czyni Ąristo). [przypis tłumacza]

stojącą na wprost grobowców Heleny — ἀντικρὺ τῶν Ἑλένης μνημείων, e regione monumenti Helenae, das Denkmal der Helena (Clementz), [pominięto tłum. na rosyjski]. Boettger, objaśniając, pisze μνημεῖον Ἑλένης, tymczasem w tekście jest liczba mnoga μνημεῖα. Chodzi więc nie o jeden grobowiec, ale o kompleks cały, o nekropol. Nie ulega, wątpliwości, że sławny ów za czasów Józefa nekropol jest identyczny z nekropolem, który dziś znamy pod nazwą Grobów Królewskich w dzielnicy północnej Jerozolimy, skręcając w kierunku wschodnim z ulicy Nabulus. Jest to wspaniały zabytek, aczkolwiek kolumny i kapitele są zupełnie zniszczone. Mylnie sądzono, że tu chowano starych królów żydowskich; tak samo leżące o pół godziny drogi dalej za miastem „Groby Sędziów” nie pochodzą bezwarunkowo z epoki Sędziów w znaczeniu „Wodzów”. Zestawienie obu tych nekropolów nasuwa myśl, że o ile wnętrza odpowiadają w zupełności typowym skalnym grobom żydowskim, o tyle zewnętrza wykazują wpływ architektury greckiej i rzymskiej. Groby Sędziów z charakterystycznym greckim trójkątem nad wejściem są bezsprzecznie starsze; Groby Królów zdradzają wyraźny wpływ architektury rzymskiej. Grobowce Heleny były za czasów Józefa tak sławne, że prawie wątpliwości żadnej ulegać nie może, iż tu o te dziś nam znane Grobowce chodzi. Boettger sam wyznaje, że w Palestynie nie był; bo inaczej od pierwszego spojrzenia byłaby go uderzyła liczba mnoga (μνημεῖα) tekstu greckiego. „Denkmal” Clementza i „памятникь” Henkla wykazują, że szanowni tłumacze nie zastanawiali się nad tą kwestią. [przypis tłumacza]

stokrotnie — πολλάκις. [przypis tłumacza]

stołek skromny przystawiwszy i stolik ubogi — Homer, Odyseja XX 259. [przypis tłumacza]

storm-glass — barometr. [przypis tłumacza]

Sto sprzeczności byłoby prawdą — domyślnie: gdyby regułą był autorytet. [przypis tłumacza]

stosunek ten jest proporcją składającą się ze stosunków wyrazów środkowych, jak to w dalszym ciągu zobaczymy — księga III, rozdz. I. [przypis tłumacza]

stosunek zwierzchnika do poddanych jest tym większy, im liczniejszy jest naród, a przez oczywistą analogię to samo możemy powiedzieć o rządzie w stosunku do urzędników — to znaczy, że im większa jest liczba członków rządu, tym większa zachodzi różnica między wolą rządu jako grupy, mającej własne interesy, a wolą szczególną poszczególnych członków ciała rządowego. [przypis tłumacza]

sto tysięcy proroków — Persowie obliczali cyfrę proroków na 125. 000. [przypis tłumacza]

sto tysięcy szaleńców z naszego rodzaju ubranych w kapelusze, którzy mordują sto tysięcy innych żyjątek ubranych w turbany albo też giną z ich ręki — aluzja do wojny turecko-rosyjskiej w latach 1736–1739. [przypis tłumacza]

strach (…) nie tylko sam jest przykrym uczuciem, ale także (…) niszczy wszelkie przyjemne uczucia — widać, że Ksenofont czytał dzieła filozoficzne (Platona), roztrząsające zagadnienia z zakresu psychologii. [przypis tłumacza]

strach paniczny — πανικῷ δείματι (od słowa „Pan”, nagły, niespodziewany, niedający się wytłumaczyć). Wyrażenie to, mające i u nas prawo obywatelstwa, zachowałem. [przypis tłumacza]

„Straconych zachodów miłości”, komedii, której źródła dotąd nie odkryto — wypadek wyjątkowy. Drugim takim utworem, z pewnymi zastrzeżeniami, jest Sen nocy letniej. [przypis tłumacza]

straszliwym ciosem będzie dla mnie twoje milczenie — ten list został bez odpowiedzi. [przypis tłumacza]

Straszne Dni — dziesięć dni pokuty od Rosz-haszana do Jom Kipur, podczas których decyduje się los człowieka, czy będzie żył lub umrze. [przypis tłumacza]

Straszne Dni — Dziesięć dni pokuty od Rosz-haszana do Jom Kipur, podczas których decyduje się los człowieka, czy będzie żył lub umrze. [przypis tłumacza]

Straszne Dni (hebr. Jomin Noroim) — tak nazywają Żydzi święta Nowego Roku i Sądnego Dnia, bowiem wówczas — według ich wierzeń religijnych — Bóg sądzi ludzi i wyznacza im los, zgodny z ich dotychczasowymi postępkami. [przypis tłumacza]

Strasznieś chmurna — przyjęto: tristis admodum es, według Niemeyera. [przypis tłumacza]

strategowie — od r. 501 wybierano corocznie w Atenach 10 strategów (wodzów), co miesiąca wymagane było dla nich „wotum zaufania”. Kierowali oni poborem wojskowym, sprawowali dowództwo nad armią i flotą, strzegli karności wojskowej. Mieli też znaczenie polityczne: stawiali wnioski przed Radą i przed Zgromadzeniem ludowym (zwłaszcza w sprawie środków pieniężnych na wojnę), zawierali układy, podpisywali pokój, zdawali Radzie sprawę, wprowadzali przed Radę posłów państw obcych, pobierali daniny na rzecz Związku Morskiego. [przypis tłumacza]

stratopedarcha — dosłownie: dowódca obozu. [przypis tłumacza]

strażnic — φρούρια, castella, Wachtcastelle (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

straż przyboczną — p. Starożytności XX, VIII, 6. [przypis tłumacza]

Strofady — wyspy zamieszkałe przez harpie, na Morzu Jońskim. [przypis tłumacza]

stron (…) niecierpliwiących (…) „dandyzmem” — Gdybyśmy nie wiedzieli, że Oktaw de T*** to sam autor, byłby on jako bohater powieści nie do zniesienia, gdyż Musset zaniedbał mu dać jakiekolwiek rysy stanowiące rękojmię iż próżniactwo, jakie przez cały czas uprawia, jest płodnym próżniactwem poety, a nie jałowym próżniactwem wałkonia [dandyzm — wyszukana elegancja zachowania i stroju, granicząca z ekstrawagancją; w XIX w. praktykowana w kołach artystycznych jako sprzeciw wobec mieszczańskiego etosu opartego na pragmatyzmie; Red. WL]. [przypis tłumacza]

(…) struny wewnętrznej, która by naciągała zewnętrzne (…) — „Struna” jest właśnie owym pierwiastkiem pośredniczącym. Uzmysłowienie jego w tej postaci zawdzięczał autor Człowieka-maszyny Kartezjuszowi, ten bowiem uważał za siedlisko duszy wyrostek szyszkowy [szyszynkę; WL], wychodzące zaś zeń włókienka (dzisiejsze habenulae) za cugle, pomagające duszy przy wprowadzaniu ciała w ruch. [przypis tłumacza]

s trzeciego — zwykle obiera się dziesięciu wodzów (strategów). Tu wymienia autor trzech najważniejszych. [przypis tłumacza]

strzegąc odpowiednich miejsc — tj. twierdz, warowni pogranicznych, przesmyków górskich itp. [przypis tłumacza]

strzelec — często powtarzające się u Prousta wyrażenie „strzelec” (chasseur) okazało się u nas dla wielu zagadkowe. Dowodzi to, że obyczajowość jednej epoki staje się rychło obca następnym pokoleniom. Strzelec był to za czasów Prousta (także i u nas w Polsce) służący w pańskich domach, przeznaczony zwłaszcza do posyłek, a przekształcony zapewne z prawdziwego strzelca, z którego zachował kurtkę z zielonemi wyłogami i czapkę z piórkiem. Wzorem pańskich domów, strzelec przeszedł i do hoteli, w tym samym charakterze służącego do szczególnych zleceń. Przed kilku laty jeszcze grano w Warszawie farsę francuską Strzelec od Maxyma. Strzelec nie odpowiada późniejszemu boyowi, ponieważ strzelcem mógł być zarówno młody chłopiec (zwłaszcza w hotelach) jak i dorosły mężczyzna. [przypis tłumacza]

strzelec — często powtarzające się u Prousta wyrażenie „strzelec” (chasseur) okazało się u nas dla wielu zagadkowe. Dowodzi to, że obyczajowość jednej epoki staje się rychło obca następnym pokoleniom. Strzelec był to za czasów Prousta (także i u nas w Polsce) służący w pańskich domach, przeznaczony zwłaszcza do posyłek, a przekształcony zapewne z prawdziwego strzelca, z którego zachował kurtkę z zielonymi wyłogami i czapkę z piórkiem. Wzorem pańskich domów, strzelec przeszedł i do hoteli, w tym samym charakterze służącego do szczególnych zleceń. Przed kilku laty jeszcze grano w Warszawie farsę francuską Strzelec od Maksyma. Strzelec nie odpowiada późniejszemu boyowi, ponieważ strzelcem mógł być zarówno młody chłopiec (zwłaszcza w hotelach), jak i dorosły mężczyzna. [przypis tłumacza]

stud-book — księga w której się zapisują imiona koni wygrywających na wyścigach (stud znaczy stadnina, book książka). [przypis tłumacza]

Stulte (…) optas — Ovidius, Tristia, III, 8, Ii [przypis tłumacza]

stulti (…) fertur — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 15. [przypis tłumacza]

Stultitiae (…) motus — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 74. [przypis tłumacza]

stultitiam (łac.) — Św. Paweł, 1 Kor 1, 19. Quia in Dei sapientia non cognovit mundus, non cognovit mundus per sapientiam Deum, placuit Deo per stultitiam praedicationis salvos facere credentes. [przypis tłumacza]

Stupor et mirabilia facta sunt in terra (łac.) — „Rzecz dziwna i sroga dzieje się w tej ziemi”. [przypis tłumacza]

stychomancja — wróżenie z wierszy sybilli. [przypis tłumacza]

styl jego jest bezpośredni, żywy — Oczywiście w najszczęśliwszych momentach, poza licznymi zaniedbaniami wynikłymi z improwizowanego charakteru tych fragmentów. [przypis tłumacza]

Stylpon filozof (…) — Diogenes Laertios, Stilpon z Megary [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, II, 117. [przypis tłumacza]

Styl Rzymian odznaczał się tym (…) — por. Cicero, Academica, II, 47 (zakończenie). [przypis tłumacza]

Suarez — Suarezów jest dwóch: cytowany już Franciszek Suarez i mniej znany Jan Franciszek Suarez, hiszp. teolog z XVI w. [przypis tłumacza]

Suave (…) laborem — Lucretius, De rerum natura II, 1. [przypis tłumacza]

Suavis (…) memoria — Cicero, De finibus bonorum et malorum, II, 32. [przypis tłumacza]

sub (…) latentes — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 33. [przypis tłumacza]

Subriusz Flawiusz, skazany z rozkazu Nerona na śmierć (…) — Tacyt, Roczniki, XV, 67. [przypis tłumacza]

Sub te erit appetitus tuus (łac.) — Rdz 4, 7: „tobie będzie przynależeć jego chuć”. [przypis tłumacza]

subtelni doktorowie skotyści — Duns Skot, teolog lubujący się w subtelnych rozróżnieniach. [przypis tłumacza]

such things (ang.) — takie rzeczy. [przypis tłumacza]

Sudores (…) videmus — Lucretius, De rerum natura, III, 155. [przypis tłumacza]

Sufficit (…) poscit — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 90, [przypis tłumacza]

sufflaminandus est — zahamować go! [przypis tłumacza]

Suffundere (…) effundere (łac.) — „Raczej powinieneś twarz człowieka krwią wstydu zarumienić, aniżeli twe ręce jego krwią ubroczyć” (Tertullianus, Apologeticum; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Sui eum non receperunt — quotquot autem non receperunt annon erant sui (łac.) — „Swoi go nie przyjęli, a ci, co go nie przyjęli czy byli swoimi?”. [przypis tłumacza]

suka — szałas. [przypis tłumacza]

sukka — budowla wznoszona na podwórku podczas Sukot. Upamiętnia namioty Żydów rozbijane w czasach biblijnych na pustyni. [przypis tłumacza]

suknia — palla oznacza długą, po kostki sięgającą, typową szatę kobiecą, nieraz bogato zdobioną i haftowaną. Przedstawiano w niej także bogów, np. Apollina, a występowali w niej również tancerze i tancerki, zwłaszcza przy swawolnych tańcach. Menechmus wdział ją na siebie i okręcił się płaszczem (pallium), by ją w ten sposób, w skrytości przed żoną, wydostać z domu. [przypis tłumacza]

suknie i klejnoty — przyjęto poprawkę Vahlena: pallas, zamiast pallam (Lindsay). Rozżalona kobieta z jednej sukni zrobiła już suknie. Tak samo dalej w. 816. [przypis tłumacza]

Sukot a. Sukes — Święto Szałasów, Kuczki. Obchodzone na pamiątkę pobytu Żydów na pustyni. Również uroczystość zakończenia zbiorów. [przypis tłumacza]

Sukot — dosł.: „szałasy”; święto przypadające w pięć dni po Sądnym Dniu. Jest to też święto zbiorów. W święto Sukot pobożni Żydzi stawiają sobie szałasy, na pamiątkę szałasów, w których odpoczywali ich przodkowie wędrujący przez 40 lat do Kanaan po wyzwoleniu ich przez Mojżesza z niewoli egipskiej. [przypis tłumacza]

Sukot — Święto Szałasów trwające siedem dni; w tym czasie Żydzi jedzą i śpią w szałasach, tak jak ich przodkowie podczas Exodusu [tj. wyjścia z niewoli egipskiej]. [przypis tłumacza]

Sukot — Święto Szałasów; trwa siedem dni; w tym czasie Żydzi jedzą i śpią w szałasach, tak jak ich przodkowie podczas Exodusu. [przypis tłumacza]

Sukot — Święto Szałasów; trwa siedem dni; w tym czasie Żydzi jedzą i śpią w szałasach, tak jak ich przodkowie podczas Exodusu. [przypis tłumacza]

Sukot (Sukes) — Święto Szałasów, Kuczki. Obchodzone na pamiątkę pobytu Żydów na pustyni. Również uroczystość zakończenia zbiorów. [przypis tłumacza]

sułtanka Sheraa — oznacza panią de Pompadour. [przypis tłumacza]

Sulmone (…) umbris — Vergilius, Aeneida, X, 517. [przypis tłumacza]

sumak — eine Gattung außerordentlich schneller und leichtfüßiger Gazellen, findet sich bloß auf den großen Steppen der Ukraine (Czayk. pow. kos.). Es kann dies wohl keine andere sein, als Antilope Saiga, die vom östlichen Polen bis nach Asien herdenweise oft zu Tausenden die Steppe bewohnt. [przypis tłumacza]

Summum ius summa iniuria (łac.) — Najwyższe prawo, najwyższa niesprawiedliwość. [przypis tłumacza]

Summum (…) optes — Martialis, Epigrammata, X, 47. [przypis tłumacza]

sunici — tradycjonaliści mahometańscy w przeciwieństwie do szyitów. [przypis tłumacza]

Sunt (…) confidunt (łac.) — „Są ludzie, którzy tylko to pochwalają, co, jak sądzą, sami potrafią” (Cicero, Pro Lucio Cornelio Balbo oratio ad iudices, 7; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Supplementum — Supplementum chronicorum Jakuba Filipa Bergano. [przypis tłumacza]

Susceperunt verbum cum omni aviditate, scrutantes Scripturas, si ita se haberent (łac.) — Dz 17, 11. [przypis tłumacza]

Suspension Bridge — most wiszący. [przypis tłumacza]

sustine et abstine — tak sformułował zasadę etyczną stoicyzmu stoik Epiktetos w drugiej połowie I wieku po Chr. Słowa te znaczą: „Bądź wstrzemięźliwy (w używaniu) i cierpliwy (w znoszeniu przeciwności losu)”. [przypis tłumacza]

Suzy i Ekbatana — Suzy (miasto lilii), stolica Persji; Ekbatana, staroperskie Hagmatana, stolica Medii. [przypis tłumacza]

swą siłą zbrojną — liczyła 200 konnych. Było to w Efezie, w 396 r. Farnabazos pojął później rzeczywiście za żonę córkę Artakserksesa. [przypis tłumacza]

Swammerdam, Jan (1637–1680) — przyrodnik holenderski, zajmował się sekcjonowaniem owadów i poczynił zajmujące spostrzeżenia. [przypis tłumacza]

swe chłopię — τον υιον. Tu dopiero dowiadujemy się, jakiej płci było dziecko. [przypis tłumacza]

swej sztuki — jedynej, jaka się zachowała. Wiemy jeszcze o zaginionej Bitwie pod Hexham, o treści, jak wskazuje tytuł, wziętej z dziejów wojen Białej i Czerwonej Róży [wojna domowa w Anglii w latach 1455–1485; red. WL]. [przypis tłumacza]

Swe kazania na muszki (…) wstążki — Jak zawsze tak i wówczas stroje współczesne musiały być niewątpliwie przedmiotem niejednego prawdziwego kazania. Toteż komedia ta jest nie tylko satyrą na obłudę, jest zarazem obroną dworskiej światowości przeciw szczerej nawet pruderii. Wciąż Molier stara się o to, aby zyskać swojej komedii stronników. [przypis tłumacza]

Swendborg — miasteczko nadbrzeżne na duńskiej wyspie Fionii. [przypis tłumacza]

Swetoniusz opowiada, iż (…) Kajus Rabiriusz — Swetoniusz, Boski Juliusz, 12 [w:] Żywoty cezarów. [przypis tłumacza]

Swetoniusz powiada, iż (…) wydobył z króla Ptolomeusza trzy miliony (…) talarów — por. Swetoniusz, Boski Juliusz, 54 [w:] Żywoty cezarów; w oryginale jest to sześć tysięcy talentów. [przypis tłumacza]

Swift, Jonathan (1667–1745) — autor Podróży Guliwera. [przypis tłumacza]

swojego podstróża (subcustodem suum) — Lurcjona, jako pomocnika Sceledrusa, któremu żołnierz oddał w nadzór Filokomazjum. [przypis tłumacza]

swojego zdrowia równie dobrze umacniać i zachowywać, jak, przeciwnie, przez chorobę — zapewne skrócony sposób mówienia, zamiast: „wmawiając w siebie chorobę”. [przypis tłumacza]

Sydon — Σιδων, צִידוֹן (Rdz 10, 15 etc.), w klinach: si-du-nu, dziś Saida. [przypis tłumacza]

Syene — Συήνη (tak samo w LXX), סְוֵנֵה (Ez 29, 10); wedle inskrypcji Sun, u Koptów Suan, dzisiejsze Assuan. Stąd Egipcjanie sprowadzali czerwony granit. [przypis tłumacza]

Syfasa — syna Aregetosa, Συφὰν υἱὸν Ἀρεγέτου (Niese), Σωφᾶν υἱὸν 'Παγουήλου (Dindorf). [przypis tłumacza]

syjonizm — żydowski ruch patriotyczny dążący do odbudowania państwa na dawnej swojej ziemi. [przypis tłumacza]

sykariusze — których nazwa pochodzi wedle Starożytności XX, VIII, 10, od słowa sica, nóż bandycki, wielkości perskich akinaków, ale na rzymską modłę zakrzywiony. Była to zatem partia politycznych nożowców. [przypis tłumacza]

sykariusze — p. II, XIII, 3, uwaga. [przypis tłumacza]

Sykima i Argarizein — Sykima: Σίκιμα, LXX Συχέμ, Σίκιμα, w klinach: Szakmi (Niebuhr), שְׁכֶ֛ם ([Sychem] 1 Krl 12, 25 etc.), dzisiejsze Nâbulus (od: Neapolis), Naplus, Naplusa, miasteczko samarytańskie, położone w dolinie między górami Ebal i Garizim, liczące 13 000 mieszkańców, Samarytan 140; ich obecnie żyjący patriarcha zwie się Jakub Aron; Argarizein: Ἀργαρίζειν, LXX Γαρίζείν, גְּרִזִ֔ים ([Garizim] Joz 8, 33), dzisiejsze Dżebel et Tor. [przypis tłumacza]

sykofant — sykofantami zwano w Atenach w V w. przed Chr. ludzi, którzy dla zysku zawodowo uprawiali donosicielstwo. Stanowili oni prawdziwą plagę dla bogatych, albowiem ci musieli się im opłacać, bojąc się wplątania w proces, jeszcze kosztowniejszy, a czasem i niebezpieczny. Niebezpiecznym mógł być proces dla takiego arystokraty jak Charmides, którego demokratyczna prawomyślność zawsze musiała być podejrzana. [przypis tłumacza]

sykofant — sykofantami zwano w Atenach w V w. przed Chr. ludzi, którzy dla zysku zawodowo uprawiali donosicielstwo. Stanowili oni prawdziwą plagę dla bogatych, albowiem ci musieli się im opłacać, bojąc się wplątania w proces, jeszcze kosztowniejszy, a czasem i niebezpieczny. [przypis tłumacza]

sykomancja — wróżenie z liści figowych. [przypis tłumacza]

sylenów w dramacie satyrowym — w dramacie satyrowym występował chór przedstawiający satyrów i stąd ta nazwa, niemająca nic wspólnego z łacińską satyrą. Przodownikiem chóru był Sylen, wychowawca Bakchosa, zwany „ojcem satyrów”. Treść dramatu jest wesoła. Dawano ten dramat po przedstawieniu trzech tragedii. [przypis tłumacza]

Sylwanus — również filozof. Inni wymienieni są nieznani. [przypis tłumacza]

Sylwiusz, Franciszek — profesor teologii w Cambray. [przypis tłumacza]

Symchat Tora (Symchas Tojre) — dosł. „radość Tory”; święto przypadające w ósmym dniu święta Sukot, związane z odczytywaniem Pięcioksięgu Mojżeszowego, którego rozdziały w ciągu całego roku odczytuje się podczas nabożeństw w świątyniach w sobotę i święta. W to święto wierzący przy śpiewie nabożnych pieśni obnosząobnoszą rodały [przyp. tłum: rodały — pięcioksięgi przeznaczone do celów rytualnych, spisane na sklejonych arkuszach pergaminu. Arkusze te owija się na ozdobnych drewnianych drążkach, następnie przywdziewa się je w ozdobne haftowane pelerynki i przechowuje w świątyniach, w specjalnie do tego celu przeznaczonej szafie, zwanej aron-kojdesz (święta szafa, arka).] wokół ambon w świątyniach. [przypis tłumacza]

Symchat Tora (Symchas Tojre) — dosł. „radość Tory”; święto przypadające w ósmym dniu święta Sukot, związane z odczytywaniem Pięcioksięgu Mojżeszowego, którego rozdziały w ciągu całego roku odczytuje się podczas nabożeństw w świątyniach w sobotę i święta. W to święto wierzący przy śpiewie nabożnych pieśni obnoszą rodały [przyp. tłum: rodały — pięcioksięgi przeznaczone do celów rytualnych, spisane na sklejonych arkuszach pergaminu. Arkusze te owija się na ozdobnych drewnianych drążkach, następnie przywdziewa się je w ozdobne haftowane pelerynki i przechowuje w świątyniach, w specjalnie do tego celu przeznaczonej szafie, zwanej aron-kojdesz (święta szafa, arka).] wokół ambon w świątyniach. [przypis tłumacza]