Przypisy

vi (…) fatigat — Lucretius, De rerum natura, III, 485. [przypis tłumacza]

Villon — wielokrotnie z pietyzmem cytowany przez Rabelais'go wielki poeta francuski z XV w. [przypis tłumacza]

Vince in bono malum (łac.) — Rz 12, 21. „Złe dobrem zwyciężaj”. [przypis tłumacza]

Vince (…) ventura (łac.) — „Hanibal zwyciężył Rzymian, ale nie umiał wykorzystać zwycięstwa” (Petrarka, Sonety, III; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

vincitur (…) hostem (łac.) — „Może stracić zwycięstwo, kto aż do ostatka/ Wroga przyprze i zdręczy” (Lucanus, Pharsalia, IV, 275; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vires (…) senectae — Vergilius, Aeneida, VI. [przypis tłumacza]

virga (…) sunt — Biblia, Ps 23(22):4. [przypis tłumacza]

Viri a diis recentes (łac.) — „Ludzie, co dopiero przez bogów stworzeni” (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 90; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Viršukalniai liepsnoja… — Saulei nusileidus, dar kai kurį laiką Čatirdago viršūnės išrodo tarsi ugnyje, nuo atsimušančių į jas saulės spindulių. [przypis tłumacza]

Virtus (…) surae — Horatius, Odae III 2, 17. [przypis tłumacza]

Virtutem (…) ligna (łac.) — „Dla nich cnota to słowo; gaj święty to drzewa” (Horatius, Epistulae, I, 6, 31; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

visere (…) rores — Horatius, Odae III, 3, 54. [przypis tłumacza]

Vis (…) undae — Lucretius, De rerum natura, III, 491. [przypis tłumacza]

Vis (…) veneno — Lucretius, De rerum natura, III, 498. [przypis tłumacza]

Vitam (…) maturitas — Cicero, Cato Maior de Senectute, 19. [przypis tłumacza]

Vitamque (…) rebus (łac.) — „Umie żyć wolnym, spać pod nieb sklepieniem/ I drwić w opałach…” (Horatius, Odae, II, 3, 5; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vitam (…) sapientia — Cicero, Tusculanae quaestiones [Tusculanae disputationes], V, 9. [przypis tłumacza]

vita propria — życie własne. [przypis tłumacza]

Vitasque in vulnere ponunt — Vergilius, Georgica, IV, 238. [przypis tłumacza]

Vita (…) sunt — Seneca, Epistulae, LVI. [przypis tłumacza]

Vitellus — Οὐίτιλλος (N), Ουϊτέλλιος (D); wedle Tacyta Civilis (Dzieje IV, 61). [przypis tłumacza]

Vittoria Colonna, markiza z Pescary (1492–1547) — poślubiona Ferdynandowi Franciszkowi d'Avalos. Miłość do męża i rozpacz po jego zgonie uczyniła ją poetką. W wierszach swych, pełnych kobiecego wdzięku, naśladowała Petrarkę. [przypis tłumacza]

Vivacità (…) nell 1808 (wł.) — żywość, lekkość bardzo łatwo popadająca w drażliwość, ciągłe zajmowanie się pozorami własnego życia w oczach bliźnich: oto trzy główne cechy tej rośliny, która kwitnie w Europie od r. 1808. [przypis tłumacza]

Vivere (…) aetas — Horatius, Epistulae, II, 2, 213. [przypis tłumacza]

Vivere (…) est — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 96. [przypis tłumacza]

Viviane, babbo santo, perchè tutt'altra cosa è burla! (wł.) — Żyjmy, ojcze święty, ponieważ wszystko inne jest fraszką! [przypis tłumacza]

Vivit (…) suae — Ovidius, Tristia, I, 3, 12. [przypis tłumacza]

Vixere (…) Nocte — Horatius, Odae IV, 9, 25. [przypis tłumacza]

Vixi (…) peregi — Vergilius, Aeneida, IV, 655. [przypis tłumacza]

Vogel — Zahllose Tiere, besonders Vögel, beleben die unermeßliche, einförmige Steppe. Geier und Adler schweben hoch in den Lüften und umkreisen den Wanderer. (Kohl.) [przypis tłumacza]

Voilà l’entr’acte! Voilà le Vertvert! Voilà le programme — zwykłe okrzyki przedających w teatrach paryzkich drobne pisma peryodyczne. [przypis tłumacza]

Volesus [a. Volesus Valerius] — dowódca sabiński, współczesny Tatiusowi. [Wolesus miał przybyć do Rzymu razem z Tytusem Tacjuszem, królem sabińskiego miasta Cures, w czasach Romulusa, legendarnego założyciela Rzymu; Wolesusa Waleriusza uważano za założyciela wpływowego patrycjuszowskiego rodu Waleriuszów; red. WL] [przypis tłumacza]

Voltaire et la société française au XVIII-e siècle, vol. IV, Voltaire et Frédéric, Paris. 1870, s. 29 i nast., oraz 193–202. [przypis tłumacza]

Voltaire; François Marie Arouet de (1694–1778) — pisarz, poeta i filozof francuski, żył niejaki czas w Anglii, gdzie poznał filozofię angielską, którą następnie przeniósł (szczególnie Locke'a i sensualizm) do Francji (Lettres sur les Anglais, 1734 Paris). Z powodu swoich pism, skierowanych przeciw tradycjonalnym powagom, tak kościoła, jak i literatury, kilkakrotnie wygnany, bawił u Markizy du Châtelet w Cirey, na dworze Fryderyka Wielkiego w Poczdamie i w Ferney (koło Genewy), gdzie umarł 1778. Dzieła: Métaphisique de Newton 1740 (którego dzieła przetłumaczył, objaśnił i rozpowszechnił we Francji), Eléments de la philosophie de Newton… 1741, Le philosophe ignorant 1767, Réponse au systéme de la nature 1777 i in. Prócz tego prace poetyckie i historyczne, bardzo liczne. Voltaire wywarł ogromny wpływ na współczesne życie umysłowe Francji, był jedną z najpotężniejszych moralnych sprężyn, które wydały rewolucję francuską. Jako filozof deista, przeciwnik zarówno ateizmu, jak ortodoksyzmu, opiera się na filozofii przyrody Newtona, na empiryzmie Locke'a i etyce Shaftesbury'ego. [przypis tłumacza]

Voltaire nie może odmówić łez swej Méropie (…) z uniesieniem — Ustęp nieco niejasny. Wydaje mi się jednak, że wyrażenie „mówi o tym z uniesieniem” stosuje się chyba do samego Voltaire'a, wzruszającego się własnym dziełem. [przypis tłumacza]

Voltigerod — Opactwo Voltigerode w Saksonii, które jezuici starali się opanować na mocy edyktu o restytucji z r. 1629. [przypis tłumacza]

Volucrem (…) circo (łac.) — „Bo i jakoż sławimy rączego rumaka,/ Co niejedną nagrodę zdobył! Toż cyrk cały/ Grzmi rozgłośnymi krzyki na końskie zwycięstwo” (Iuvenalis, Satirae, VIII, 57; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Volumus signum videre de coelo, tentantes eum (łac.) — „Drudzy zasię, kusząc go, żądali znaku od niego z nieba”. [przypis tłumacza]

voluntas non potest vocari causa libera (…) satis explicui — Eth. I, 32: „Wola nie może się nazywać przyczyną wolną, lecz tylko konieczną”. Coroll. 2: „Gdyż wola, jak wszystko inne, potrzebuje przyczyny, która ją w określony sposób powoduje do działania”. Ibidem II, scholium ultimum: „Co się zaś w końcu tyczy czwartego zarzutu (o ośle Buridana), to powiadam, iż zupełnie przyznaję, że człowiek znajdujący się w takiej równowadze (mianowicie nie spostrzegający nic prócz głodu i pragnienia, takiej potrawy i takiego napitku, które są od niego jednakowo oddalone) umrze z głodu i pragnienia”. Ibidem, III, 2, scholium: „Postanowienia umysłu (mentis) powstają w umyśle z tą samą koniecznością jak idee rzeczy istniejących rzeczywiście. Ci zatem, którzy sądzą, że zgodnie z wolnym postanowieniem umysłu mówią lub milczą, lub cokolwiek czynią — ci śpią z otwartymi oczami”. Epist 62: „Każdą rzecz powodują zewnętrzne przyczyny z koniecznością do istnienia i działania w pewny i określony sposób. Kamień np. otrzymuje od zewnętrznej przyczyny, wprawiającej go w pęd, pewną ilość ruchu, przez którą potem dalej się z koniecznością rusza. Przedstaw sobie teraz, że kamień podczas gdy się dalej porusza, myśli i wie, iż się stara dalej poruszać, ile może. A że kamień ten jest świadomy tylko swego dążenia i że zgoła nie jest obojętny, więc zapewne wierzyłby w to, że jest całkiem wolny i że trwa w ruchu nie z powodu jakiejś innej przyczyny niż tej, że chce. I to jest właśnie tą wolnością ludzką, o której wszyscy twierdzą, że ją posiadają, a która tylko na tym polega, że ludzie są świadomi swoich pożądań, a nie znają przyczyn powodujących ich do tego”. „Tak więc dostatecznie wyjaśniłem moje zapatrywanie na konieczność wolną i zmuszoną i na rzekomą ludzką wolność”. [przypis tłumacza]

voluntas — wola. [przypis tłumacza]

volutantibus (…) animi — Livius Titus, Ab Urbe condita, XXXII, 20. [przypis tłumacza]

Vos autem non sic (łac.) — Łk 22, 25 i 26. „Lecz wy nie tak”. [przypis tłumacza]

Vosne (…) experiamur (łac.) — „Wypróbujmy siłą, tobie li czy mnie fortuna, pani wypadków, przeznacza władców” (Cicero, De officiis, I, 12; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vos (…) sannae (łac.) — „O ty, starodawnej krwi Rzymianinie, ty, co nie dbasz o to, co się za tobą dzieje, bacz pilno, aby cię za plecami twymi nie przedrzeźniał jaki błazen!” (Aulus Persius Flaccus, Satirae, V, 61; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vota (…) Iphis (łac.) — „Śluby niegdyś dziewczynki chłopiec Iphis spełnia” (Ovidius, Metamorphoses, IV, 12, 129; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

votre ennemi c'est votre maître — wasz pan to wasz wróg. [przypis tłumacza]

V. We wszystkich umiejętnościach teoretycznych rozumu (…) — Rozdział V i VI dodał Kant dopiero w drugim wydaniu. W pierwszym zamiast nich znajdują się zdania stanowiące przejście do VII rozdziału wydania II: „Kryje się tu więc pewna tajemnica [»Gdyby któremu z dawnych przyszło było na myśl choćby zadać jeno to pytanie, to by się ono potężnie opierało wszystkim aż do naszych czasów systematom czystego rozumu i oszczędziło tyle próżnych prób, podejmowanych na ślepo, bez wiedzy o tym, z czym się ma właściwie do czynienia« (przypis autora).], której wyjawienie może jedynie uczynić pewnym i niezawodnym postęp na bezgranicznym polu czystego poznania rozsądkowego, mianowicie wykryć z należytą powszechnością podstawy możliwości sądów syntetycznych a priori, wyświetlić warunki umożliwiające każdy ich gatunek i całe to poznanie (stanowiące osobny dla siebie rodzaj) w pewnym całokształcie według pierwotnych źródeł, podziałów, obszaru i granic oznaczyć nie pobieżnym jeno zarysem, lecz określić całkowicie i w sposób dla wszelakiego użytku dostateczny. Tyle tymczasowo o właściwości znamionującej sądy syntetyczne”. [przypis tłumacza]

w 1783 r. książę de Nassau przebywał w Hiszpanii, Paryżu i Wiedniu, a żona jego w Paryżu — porównaj: D'Aragon, Un paladin au XVIII-e siècle. Le prince Charles de Nassau-Siegen, Paris 1893. [przypis tłumacza]

wagę jednego talentu — 26 kilogramów. [przypis tłumacza]

wagi całego talentu — 26,20 kg. [przypis tłumacza]

wait (ang.) — czekaj. [przypis tłumacza]

Wajikro beszejm (hebr.) — „I zawołał w imieniu”. [przypis tłumacza]

Wajsuse — najgłupszy syn Hamana. [przypis tłumacza]

walczyli na germańskie topory bojowe (battleaxe) — w pseudoszekspirowskim dramacie Narodziny Merlina, w wizji, wywołanej przy pomocy diabłów przez czarownika Proximusa. Hektor ma tam być, wedle uwagi scenicznej, ubrany na sposób trojański, ale zbrojny w tarczę, miecz i topór. Achilles wstępuje do boju z włócznią i mieczem, może krzywym (falchion; II, 2). [przypis tłumacza]

Walery — Valerianus Maximus; ale Villon, cytując z pamięci, przypisuje temu pisarzowi anegdotkę, którą prawdopodobnie zaczerpnął gdzie indziej, w Salisburym lub Janie de Vignay. [przypis tłumacza]

walka, która się rozpoczęła o godzinie dziewiątej w nocy, ustała o godzinie piątej w dzień — walka rozpoczęła się według naszej rachuby czasu o trzeciej w nocy i trwała do jedenastej przed południem. [przypis tłumacza]

Wally — jedna z najwcześniejszych i najlepszych powieści tego poety, przez długi czas była niejako kodexem szkoły poetyczno-filozoficznej, znanej pod nazwą: Młodej Germanii. [przypis tłumacza]

Walpole, Horacy (1717–1797) — pochodzący z arystokratycznej rodziny pisarz angielski, żył długi czas we Francji, gdzie wiązała go serdeczna przyjaźń z margrabiną du Deffand. [przypis tłumacza]

Wal (…) trzy — z Epistoły Marota: Frippelines, valet de Maort, à Sagon. [przypis tłumacza]

wam rzecz inna w głowie — poezja Eurypidesa. [przypis tłumacza]

wam wasze boki tak wyprawię, że już będą same jak rzemienie (ego vostra faciam latera lorea) — od harapów rzemiennych. [przypis tłumacza]

w angielskim tekście 3964 wierszy — liczbę tę byłem zmuszony jeszcze znacznie pomnożyć w przekładzie. [przypis tłumacza]

wanna — ἡ πύελος, solium, Wanne (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

w „Anteosie” Agatona — Tragedia nam nieznana; Agaton: współczesny Platona. [przypis tłumacza]

w „Antygonie” wobec Kreona Hajmon tak postępuje — zob. Sofokles, Antygona 1281 i nast. [Hajmon, syn Kreona, prosi ojca o litość dla Antygony, swojej narzeczonej, a kiedy jego prośby okazują się bezskuteczne, zapowiada, że śmierć Antygony pociągnie za sobą inny zgon. Kreon rozumie to jako groźbę pod swoim adresem, tymczasem Hajmon na wieść o śmierci swej wybranki popełnia samobójstwo; red. WL] [przypis tłumacza]

Warburton, William (1698–1779) — biskup anglikański, autor licznych dzieł, m.in. rozprawy o połączeniu Kościoła z państwem. [przypis tłumacza]

Warkocze jasne hańba tnie — na Ukrainie dziewczyna, tracąc wstyd, obcina sobie warkocz a głowę ubiera w chustkę, jak mołodyce zamężne; stąd też nazywa się pokrytką. Uważałem, że nie przymus zewnętrzny, lecz opinia wioski i uczucie własnego sromu zniewalają biedaczki do tej ofiary. [przypis tłumacza]

warnak — nazwa ludowa skazanego do katorgi. [przypis tłumacza]

Warron żąda od uczty, aby (…) — por. Gellius Aulus, Noctes Atticae, XIII, 11. [przypis tłumacza]

Warro przytacza mniemanie (…) — Augustyn z Hippony, Państwo Boże, XXII, 28. [przypis tłumacza]

Warto przypomnieć sobie bieg myśli, jaki Descartes bierze za punkt wyjścia do swoich dociekań. Jednym z pierwszych, jak pisze, „było zastanowienie, że często, dzieła złożone z rozmaitych części i wykonane ręką rozmaitych mistrzów mniej są doskonałe, niż te, nad którymi pracował jeden człowiek” — Rozprawa o metodzie, Część II, str. 11. [przypis tłumacza]

warunkiem możliwości poznania przedmiotów — „Mianowicie jestestw myślących; to jest naszą właściwość, że możemy poznawać jedynie na mocy tej formy apercepcji, przenosimy na inne myślące jestestwa i tym sposobem tworzymy sobie o nich pojęcie na podstawie owej właściwości, o której nie możemy przecież zgoła wiedzieć, czy im w ogóle przynależy”; objaśnienie E. Adickesa. [przypis tłumacza]

Warus — namiestnik Syrii, patrz wyżej uwagę do I, XXXI, 5. [przypis tłumacza]

Warus, Publiusz Kwinktyliusz (ok. 46 p.n.e.–9 n.e.) — [rzymski polityk i dowódca], ten, który r. 9 n.e. trzy legie w Germanii stracił („Quinctili Vare, legiones redde!” [Kwinktyliuszu Warusie, oddaj legiony; okrzyk Augusta na wiadomość o klęsce poniesionej w bitwie w Lesie Teutoburskim, gdzie spośród ok. 20 tysięcy legionistów ocalało tylko kilkunastu żołnierzy], Swetoniusz, Żywot Augusta XXIII; Tacyt, Roczniki I, LX, Germania XXXVIII). [przypis tłumacza]

wasz generał konnicy musi was reprezentować na uroczystościach lemnijskich — na wyspach Lemnos i Imbros były kleruchie ateńskie i odpowiednia załoga dla ich ochrony. Konnica ateńska rekrutowała się spośród najzamożniejszej młodzieży i miała czysto reprezentacyjne znaczenie. Już rzeźbiarza metopy partenońskiej zachwycali ci wytworni rycerze. Platon przedstawił w Fajdrosie taką paradę, a Arystofanes złożył z nich malowniczy chór w jednej ze swych komedii. [przypis tłumacza]

waszych obu ojców imiona są znane — Hipponikos, ojciec Kalliasa, pobił pod Tanagrą (w Beocji, przy drodze z Aten do Aulis) w 426 r. Beotów, w 424 r. padł pod Delion (w Beocji na wybrzeżu, dziś Delis). Majątek jego dochodził do 200 talentów (talent to 6000 franków). W rodzinie jego była dziedziczna godność herolda eleuzyńskiego (szczególnie ważny urząd dla misteriów eleuzyńskich, tajnych obchodów na cześć Demetry) i daducha (zarządcy świątyni Demetry w Eleusis na zachód od Aten, nad morzem; dziś Elefsina). [przypis tłumacza]

Wawrzyniec Sterne (1713–1768) — znakomity pisarz angielski, żył przez długi czas jako skromny pastor wiejski, dopiero powodzenie pierwszej jego powieści (Życie i mniemania Tristrama Shandy) sprowadziło go w r. 1760 do Londynu. Styl jego, mieszanina erudycji i żartobliwej powagi, był dla swej nowości i wdzięku podstawą zachwytu, jaki wzbudziło u współczesnych to dzieło. Wpływ powieści Sterna na Kubusia Fatalistę niejednokrotnie podnoszono i przeceniano: powinowactwa między tymi książkami trzeba szukać raczej na tej drodze, iż obie, a zwłaszcza Sterne'a, zawdzięczają wiele Rabelais'mu. Trzeba też dodać, iż książka Diderota pozostała do dziś dnia o wiele świeższa i czytelniejsza. [przypis tłumacza]

Wawrzyniec Walla (1407–1457) — słynny humanista. [przypis tłumacza]

Ważną więc jest rzeczą dla otrzymania prawdziwego brzmienia woli powszechnej, by w państwie nie było częściowych związków (…) Jeżeli istnieją już częściowe zrzeczenia, trzeba mnożyć ich liczbę — jednym z naczelnych przykazań polityki Russa jest, że w społeczeństwie nie powinno być odrębnych ugrupowań, wciskających się ze swymi interesami między jednostkę a ogół. Przeciwnie Monteskiusz, uważał właśnie za warunek równowagi politycznej istnienie ciał pośrednich, wzajemnie się hamujących. Według Russa ugrupowania takie, jeśli już być mają, niech będą liczne, by ich wole mogły znosić się wzajemnie, przeciwstawiając się sobie, i pozwalały w ten sposób na wydobycie się woli powszechnej. [przypis tłumacza]

ważności — ὑπὸ τοῦ βάρους; uważam to za igraszkę słów tej wielce charakterystycznej postaci (p. różne znaczenia słowa βάρος u Pappego); [znaczenie podstawowe, dosłowne: z powodu zbytniego obciążenia; red. WL]. [przypis tłumacza]

w Azji zaś mieszkających Hellenów znowu wyswobodzi — na podstawie pokoju „królewskiego” czyli Antalkidasa (387/6) miasta greckie w Azji należały do króla perskiego. [przypis tłumacza]

w Betaramacie, w pobliżu Jordanu — κατὰ βηθαραμινένθα συστάντων ἑτέρων (Niese); κατὰ Βηθαράμαθον στασνασάντων ἑτέρων. Indeks Niesego: oppidum prope Jordanem… postea Julias appelata (Starożytności XVIII, II, 1). W Starożytnościach XVII, X, 6 Amata, Ἀμμαθα, LXX Βαιθαρά, Βαινθαναβρά; hebr. בֵּית הָרָן (Lb 32, 36). [przypis tłumacza]

w Borgilu — Bourgeuil. [przypis tłumacza]

wbrew statutom — żołnierz mówiący do Lakończyka używa staroświeckiego (lakońskiego) wyrazu, czyniąc aluzję do lakońskich „statutów” Likurga [na poły legendarnego prawodawcy i twórcy ustroju Sparty; red. WL]. [przypis tłumacza]

w bydlęcy sposób zagłuszył wszystko, com był chciał powiedzieć — to miejsce niewątpliwie służy do charakterystyki Aleksasa, niesympatycznego poecie jako zdrajca. [przypis tłumacza]

wcale nie byli takimi prostymi jednostkami z ludu jak on, bo nie chcieli rozprawiać z tymi, których nie stać było na zapłatę — ukłucie w stronę niesympatycznego Ksenofontowi sokratyka. Uczeni domyślają się, że odnosi się to do Arystypa z Cyreny (w Afryce północnej, wprost na południe od Grecji), który choć wyszedł ze szkoły Sokratesa, pobierał na równi z sofistami pieniądze za naukę, co oburzało innych sokratyków, tak samo jak i treść jego nauki (hedonizm). Celem życia według niego rozkosz; co prowadzi do rozkoszy, to jest dobre, rozkosze trzeba umieć wybrać tak, by w swych skutkach nie przyniosły nieprzyjemności większej niż doznana przyjemność. Potrzebna więc wiedza i dlatego trzeba się starać o kształcenie ducha. Poznanie świata jest jednak niemożliwe, a badania przyrodnicze są bezprzedmiotowe, skoro zmysły nas łudzą i wszelkie spostrzeżenia są czysto subiektywne. Arystyp był starszy od Ksenofonta, razem z Platonem bawił na Sycylii u Dionizjusza I i II, uczył w Atenach i w Cyrenie; zmarł, mając lat 80. [przypis tłumacza]

wcale ten nie grzeszy, kto grzeszy w sekrecie — Dowcipne sparodiowanie pewnych zasad kazuistyki. [przypis tłumacza]

W celu obliczenia udziałów poszczególnych wspólników wedle ówczesnej stopy monetarnej podzielono cały majątek na dwadzieścia cztery sous — dawny sou liczący 12 denarów. [przypis tłumacza]

w Chevrette (…) pani Bazile — J. J. Rousseau, Wyznania. [przypis tłumacza]

Wchodzą — stała wskazówka sceniczna. Kurtyny nie było, a więc aktorzy musieli na początku sceny wchodzić, na końcu wychodzić. Trupy wynoszono, chorych również musiano wnosić i wynosić na łóżkach, podobnie stół zastawiony itp. Publiczności elżbietańskiej nie psuło iluzji, gdy w ten sposób np. więzień opuszczał swe więzienie, w którym wedle akcji pozostawał nadal. [przypis tłumacza]

Wchodzi Pluton (…) robi się rumor… — w ten sposób grać należy, aby wejście Plutona i jego wspaniałego orszaku królewskiego narobiło rumoru i od razu przerwało dysputę. Tak będzie się zdawało, że przerwa jest naturalna. [przypis tłumacza]

Wchodzi tu w grę także „rentowność interesu”. Analogiczny stan rzeczy stwierdził już Locke, a z nim Schopenhauer (…) — zob. ustęp 24. [przypis tłumacza]

Wchodzi wieśniak — w oryginale clown. Była to tradycyjna osoba dramatu angielskiego, zwyczajnie chłop, służący, w ogóle człowiek z gminu, bawiący publiczność częściej swoją głupotą niż dowcipem. Przekręcał słowa, potykał się i przewracał, robił śmieszne miny, królom chciał dawać napiwki za załatwienie przychylne swej prośby itp. Jak już wspomniałem, żarty jego bywały często improwizowane. Nie można w tłumaczeniu nazywać go błaznem, bo ten wyraz oznacza zawodowego trefnisia (fool), również tradycyjną postać sceny elżbietańskiej. [przypis tłumacza]

w „Choeforach”: że przybył ktoś podobny, a podobny nikt inny nie jest oprócz Orestesa, on zatem przybył — zob. Ajschylos, Choefory [pol. Ofiarnice] 161–231. [W dramacie Elektra zauważa na grobie ojca złożony w ofierze pukiel włosów. Domyśla się, że ofiarę złożył ktoś z bliskich, zaś podobieństwo do jej własnych włosów doprowadza ją do wniosku, że był to jej przebywający na wygnaniu brat, Orestes. Potwierdzeniem wydają się ślady stóp, również podobne do jej własnych. Człowiek, który przybył, jest więc Orestesem; red. WL] [przypis tłumacza]

W chwili przyjmowania wskazań — dosłownie: wejścia na podest wskazań. Aby zostać w pełni wyświęconym mnichem (lub mniszką) śramanera musiał wziąć udział w specjalnej ceremonii przyjęcia wskazań, w której ślubował przed swoim mistrzem wskazań przestrzeganie 250 wskazań (w przypadku mniszek liczba ta wynosiła 348). Ceremonia odbywa się w wytyczonym miejscu (chiń. jiechang, jap. kaijō) tudzież na tzw. podeście wskazań (chiń. jietan, jap. kaidan). W Japonii pierwsza ceremonia przyjęcia wskazań odbyła się przed Pawilonem Wielkiego Buddy Wairoczany w świątyni Tōdaiji w mieście Nara 4 kwietnia 755 roku. Przeprowadził ją Jianzhen (jap. Ganjin) (688–763), mnich pochodzący z Chin. Jego również uważa się za tego, który zapoczątkował system święceń w Japonii. W 761 roku podobne podesty wskazań wzniesiono w świątyni Yakushiji w Shimotsuke (dzisiejsza prefektura Tochigi) oraz w Kanzeonji w Chikuzen (dzisiejsza prefektura Fukuoka). W 822 roku, dzięki staraniom Saichō (767–822) i jego uczniów, zapoczątkowano ordynację w świątyni Enryakuji w Omi (dzisiejsza prefektura Shiga). Tutaj wyświęcenia odbywały się w oparciu o tekst Sutry Sieci Brahmy (chiń. Fanwangjing, jap. Bonmōkyō), według której adept zobowiązany był do przestrzegania tzw. Dziesięciu głównych oraz czterdziestu ośmiu pomniejszych wskazań. W takim kształcie system ten przetrwał również po dziś dzień. [przypis tłumacza]

W chwili tworzenia się wspólnoty każdy z jej członków oddaje się jej, taki jaki jest obecnie, siebie i wszystkie swe siły, których część tworzą dobra, jakie posiada — przez zawarcie umowy społecznej jednostki w całości oddają się społeczności wraz ze wszystkimi swymi siłami (a to, co posiadają, stanowi cząstkę ich sił). Społeczność nie odbiera im tego, co posiadają, przeciwnie, podnosi ich faktyczne władztwo do znaczenia prawa i udziela temu prawu ochrony. Społeczność nie zatrzymuje więc dominium [praw.: władza właścicielska, zarządzania własnością i korzystania z niej; red. WL] na rzeczach poddanych. Wykonuje jednak swoje imperium [praw.: władza wydawania decyzji przez organy państwa; red. WL] także w stosunku do ich majątku, regulując prawo własności. Jest to konsekwencja; nieograniczoności władzy zwierzchniczej. [przypis tłumacza]

w chwili właśnie druku tego ostatniego tomu naszego wydawnictwa, ukazały się one w języku polskim — Wielkie a nieocenione kroniki o potężnym a przeogromnym wielkoludzie Gargantui, przełożył J. Łęczyc, 1914, Czernecki w Wieliczce. (Z przedmową S. K.) [przypis tłumacza]

w chwili właśnie, gdy Pascal zbliżył się do Port-Royal, aby się tam zamknąć w ciszy i medytacji — urodzony w 1623, Pascal okazywał za młodu zadziwiające zdolności do matematyki. Mając lat 16, pisze traktat geometryczny, który ściągnął uwagę Kartezjusza: w dwudziestym roku wynalazł maszynę do liczenia: głośne doświadczenia nad próżnią i ciężarem powietrza stawiają go w rzędzie europejskich uczonych. Pascal był naturą poważną i religijną; już za młodu zetknął się z jansenizmem, który wywarł nań silne wrażenie; jednakże dopiero w r. 1654, pod wpływem wypadku z końmi, w którym znalazł się w niebezpieczeństwie życia, postanowił porzucić wszystko, co nie jest miłością Boga, i osiadł między „samotnikami” Port-Royal. (Bliżej patrz: Myśli, Od tłumacza.) [przypis tłumacza]

wciąż jeszcze uciska Damaszek — Graetz, Geschichte der Juden 148, uwaga 2: „ἀεὶ θλίβων τὴν πόλιν ist nicht recht verständlich”. [przypis tłumacza]

Wcieloną w postać żaka — nie należy zapominać, że w teatrze elżbietańskim role kobiece odgrywali młodzi chłopcy. [przypis tłumacza]