Przypisy

biera — los, troska. [przypis redakcyjny]

bieretek (starop.) — [zdrobn.: biret] czapka, ubiór głowy. [przypis redakcyjny]

bierka a. biera— gra, kostka, przen.: los. [przypis redakcyjny]

bierka — owca. [przypis redakcyjny]

bierze tu wolę w bardzo obszernym znaczeniu, jako prasiłę, energię, popęd — por. Lessing, op. cit., s. 82; Windelband, op. cit., s. 359; Volkelt, op. cit., s. 148 i 167; Paulsen, op. cit., s. 78 oraz w [dołączonym tu] Słowniku [hasło]: „wola”. [przypis redakcyjny]

bierzmo (starop.) — belka. [przypis redakcyjny]

Bierzmuj się — przy bierzmowaniu otrzymuje się nowe imię. Nim to podstarzała Zofia powinna zastąpić imię chrzestne. [przypis redakcyjny]

biesiady (starop.) — [tu:] rozmowy, zabawy. [przypis redakcyjny]

bieżeć (tu forma 3 os. lp: bieży) — podążać, iść. [przypis redakcyjny]

Bieży do mety po sukno zielone — Sukno zielone, jakie w nagrodę otrzymywał zręczniejszy i szczęśliwszy biegacz do mety. [przypis redakcyjny]

bifstek (ang. beefsteak, wym. bifsteik) — befsztyk, smażone mięso wołowe. [przypis redakcyjny]

Biga — wóz parokonny. [przypis redakcyjny]

Bijanka — [Bianca] d'Este, córka Zygmunta, brata ks. Herkulesa. [przypis redakcyjny]

bijanka (starop.) — piana bita z cukrem lub śmietaną. [przypis redakcyjny]

Bije zegar kuranty — melodia wygrywana przez mechanizm ukryty w zegarze; tu: precyzyjnie skonstruowana aparatura fletowa wygrywająca melodię rokokowego tańca dworskiego — menueta. [przypis redakcyjny]

Bij na piankę jajek kilka… — przekład W. Ł. [przypis redakcyjny]

Bikoka — zamek w okolicy Pawii. [przypis redakcyjny]

bil angielski (z ang. bill of rights) — ustawa przyjęta przez parlament angielski i zatwierdzona przez króla. [przypis redakcyjny]

Bilba — Bilbao, miasto w Hiszpanii północnej. [przypis redakcyjny]

bilingues, haec illave, prout invaluissent, defensuri Prothei! (łac.) — dwujęzyczni Proteusze, gotowi bronić tego lub owego, jak co wzrosło w siły. [przypis redakcyjny]

binda (starop.) — temblak; [także: wstęga, opaska; red. WL]. [przypis redakcyjny]

binda — wstęga. [przypis redakcyjny]

binokle (a. fr. pince-nez; czyt.: pęsné) — szkła bez oprawy trzymające się na nosie. [przypis redakcyjny]

biorą (…) gwałtem — porywają. [przypis redakcyjny]

Biorę na świadki te strofy ostatnie... — ironiczna aluzja do niechętnych krytyków zarzucających utworom Słowackiego brak poezji. [przypis redakcyjny]

Birbante! (wł.) — Łotrze! [przypis redakcyjny]

Biren — książę Zelandii, bohater noweli opowiedzianej przez Olimpię. [przypis redakcyjny]

birety — czapki rogate bez daszka, używane przez duchownych. [przypis redakcyjny]

birkut (z tatar.) — gatunek sokoła lub orła. [przypis redakcyjny]

Birże (lit. Biržai) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]

Biserta — miasto w Tunis w Afryce. [przypis redakcyjny]

bisior — cienka tkanina płócienna lub lniano-wełniana używana w dawnej Polsce a. jedwab morski, tkanina z przędzy małżów, bardzo rzadka i kosztowna. [przypis redakcyjny]

Biskalia — kraj Basków, Biskaja. [przypis redakcyjny]

Biskupa z Miry (…) nienaganny — Mikołaj święty, będąc biskupem Miry, trzy młode dziewczęta, które ich ojciec, zmuszony ubóstwem, chciał puścić na targ niewstydu, pieniądzmi uposażył, przez co wyrwał je z przepaści zepsucia i niewoli osobistej. [przypis redakcyjny]

biskup chełmiński — Andrzej Olszowski. [przypis redakcyjny]

Biskupi, nawykli w owych czasach chodzić na wojnę na Saracenów i Sasów, byli bardzo odlegli od klasztornego ducha — „Wówczas biskupi i księża zaczęli porzucać złote pasy i pendenty, wiszące na tych pasach noże zdobne drogimi kamieniami, wykwintne stroje, ostrogi, których bogactwo ciążyło ich piętom. Ale wróg rodzaju ludzkiego nie zniósł takiej dewocji, która poruszyła przeciw sobie duchownych wszelkiego stanu i sama sobie wydała wojnę.” (Niepewny autor Życia Ludwika Pobożnego). [przypis redakcyjny]

biskup krakowski — Jędrzej Trzebicki (1657–1679). [przypis redakcyjny]

biskupów sami obywatele w swojej diecezji oznaczą — Staszic nie ma na myśli powrotu do stosunków pierwotnych Kościoła, ale przeniesienie na naród prawa królewskiego; w Polsce mianował biskupów i nadawał im diecezje król, a papież nominatów zatwierdzał. [przypis redakcyjny]

Biskupom… u świętego Frącka — biskupom krakowskim, których portrety wiszą w krużgankach kościoła Franciszka. [przypis redakcyjny]

biskup warmiński — Stefan Wydżga. [przypis redakcyjny]

Bismarck, Otto (1815–1898) — kanclerz Rzeszy Niemieckiej, przywódca obszarników pruskich, dokonał zjednoczenia Niemiec (1871); zwalczał ruch socjalistyczny; prowadził politykę antypolską. [przypis redakcyjny]

Bismarck (…) pokaże swoją sztukę — w przewidywanej przez Rzeckiego wojnie Niemiec z Rosją. W rzeczywistości Bismarck przygotowywał ponowną wojnę przeciw Francji, a wojny z Rosją chciał uniknąć zabezpieczając się przed walką na dwa fronty — przymierzem z Austro–Węgrami. [przypis redakcyjny]

Bis medium amplexi (…) capite et cervicibus altis — Dwakroć ciało ściśnięte i barki, i szyja;/ Dwakroć gad hardym karkiem nad głowę się wzbija. [przypis redakcyjny]

Bis repetita placent, (…) ter repetita (łac.) — rzeczy, dwukrotnie powtórzone, są miłe, (…) trzykrotnie powtórzone [nudzą]. [przypis redakcyjny]

bisurmański — mahometański. [przypis redakcyjny]

bisurman — pogardliwie: mahometanin; przenośnie: rozpustnik, łajdak. [przypis redakcyjny]

biszkokt (z łac. bis coctus) — biszkopt. [przypis redakcyjny]

Bite majn her (niem.) — proszę, mój panie (napisane są te wyrazy tak, jak je wymawiał służący). [przypis redakcyjny]

bite — ubite, utarte. [przypis redakcyjny]

Bitwa się sroga wszczyna — wspomniana w [stancy] 14, w. 2 bitwa pod Rawenną. [przypis redakcyjny]

Bitwa u Huły — zapewne pieśń o bitwie nad Ułą (1564), gdzie Mikołaj Radziwiłł rozbił wojsko moskiewskie. [przypis redakcyjny]

bityńskie narody — [mieszkańcy Bitynii]; Bitynia: kraina w Azji Mniejszej, oddzielona od Europy Morzem Marmara. [przypis redakcyjny]

Bitynia — kraina w Azji Mniejszej, oddzielona od Europy Morzem Marmara. [przypis redakcyjny]

Biuletyn Polskiej Konfederacyi Pracowników Umysłowych — Nr. 1 — wyszedł w Warszawie w kwietniu 1925 r. Artykuł Żeromskiego, drukowany na pierwszem miejscu, nie ma żadnego tytułu; w spisie rzeczy nazwany jest Przedmową. [przypis redakcyjny]

biurger (z niem.: Bürger) — obywatel, mieszczanin. [przypis redakcyjny]

bizarre (fr.) — dziwaczny. [przypis redakcyjny]

bizerski — przymiotnik od nazwy miasta Bizerta (starożytna Utica) w płn. Afryce w krainie Tunis. [przypis redakcyjny]

Bizerta — starożytna Utica, miasto nadbrzeżne w płn. Afryce w krainie Tunis. [przypis redakcyjny]

Björnson — Über die Krafte. [przypis redakcyjny]

błąd (…) co w nas dusz tyle, ile władz jest, mieści — Poeta zbija tu bezbożne zdanie tych, którzy utrzymują, że człowiek ma duszę zbiorową, to jest czującą i myślącą. Koncylium ósme w kanonie XI tak o tym mówi: „Apparet quondam in tantum impietativenisse, ut hominem duas animas habere impudente dogmatizent”. [przypis redakcyjny]

błąd ludzki — fałszywa, nieprawdziwa myśl ludzka, głupota ludzka. [przypis redakcyjny]

błąd przeciwny (…) błędowi, co miłość złudzeniem między człowiekiem zatlił a strumieniem — Narcyz patrząc na cień swój odbity w strumieniu, brał go za swój obraz rzeczywisty. Podczas gdy Dante rzeczywiste postaci świateł tylko za odbite obrazy uważał. [przypis redakcyjny]

błąd ślepy nierządem się chlubił — aluzja do głoszonego przez szlachtę, szczególnie w epoce saskiej, hasła: „Polska nierządem stoi”. [przypis redakcyjny]

błąd — tu: błądzenie. [przypis redakcyjny]

błąd wiek człowieczy — błądzeniem jest życie ludzkie. [przypis redakcyjny]

błagać (daw.) — uspokoić, ukoić. [przypis redakcyjny]

błagać kogo (starop.) — [tu:] miękczyć, uśmierzać. [przypis redakcyjny]

błagać się (daw.) — uspokoić, ukoić. [przypis redakcyjny]

błam — futro. [przypis redakcyjny]

bławatne — z bławatu, sukna. [przypis redakcyjny]

bławatny — z sukna zwanego bławatem; [kosztownego, jedwabnego materiału]. [przypis redakcyjny]

błaźni — w rękopisie: blaźni. [przypis redakcyjny]

błazeńska laska — godło błazna, zazwyczaj z dzwoneczkami. Komentatorzy zwracają uwagę, że Matejko w obrazie Stańczyk (na dworze królowej Bony) dał mu laseczkę z główką w kapturze z oślimi uszami i z dzwoneczkami, takim, jaki on sam miał na głowie. [przypis redakcyjny]

błędne (daw.) — [tu:] wlokące się. [przypis redakcyjny]

błędnego rycerza Tristana — Tristan, którego łączył stosunek miłosny z małżonką stryja, Izoldą; bohater średniowiecznego, powszechnie znanego romansu . [przypis redakcyjny]

błędne roty (starop.) — oddziały koczownicze. [przypis redakcyjny]

błędny — taki, po którym się błądzi. [przypis redakcyjny]

błędy (daw.) — złudzenie. [przypis redakcyjny]

błędy (starop.) — błądzenie, błąkanie. [przypis redakcyjny]

błędy (starop.) — głupstwa, sprawy niewarte zachodu. [przypis redakcyjny]

Błoga Nawarro — poeta ostrzega, żeby królestwo Nawarry zagrożone przez Francuzów, lepiej od Pirenejów swoich granic strzegło. [przypis redakcyjny]

Błogosławieni cisi… Błogosławieni smutni… — słowa Chrystusa z Ośmiu błogosławieństw (Mt 5:4-5). [przypis redakcyjny]

Błogosławieni, którzy łakną sprawiedliwości… Błogosławieni, którzy płaczą… — słowa Chrystusa z Ośmiu błogosławieństw (Mt 5:4-6). [przypis redakcyjny]

Błogosławieni (…) łaknący — Słowa z Ewangelii św. Mateusza: „Błogosławieni, którzy łakną i pragną sprawiedliwości”. Tu, w przejściu z kręgu pokutujących łakomców do kręgu pokutujących żarłoków, to przypomnienie słów Chrystusowych jest stosowne i w miejscu właściwym wspomniane. [przypis redakcyjny]

Błogosławieni są ubodzy w duchu — Tekst z Ewangelii św. Mateusza, gdzie Chrystus Pan mówi: „Błogosławieni ubodzy w duchu (to jest pokorni), albowiem ich jest królestwo niebieskie”. [przypis redakcyjny]

błogosławione dwa światła — To jest Trajan i Ryfeusz. [przypis redakcyjny]

Błogosławiony, który w imię Pańskie przychodzisz — Słowa z Ewangelii św. Mateusza wyrzeczone przez lud żydowski, kiedy Chrystus wchodził do Jerozolimy. [przypis redakcyjny]

Błogosławionym (…) kierunkom — Nie tylko same ciała niebieskie rozdzielają ruch i siłę między siebie, ale i słudzy boży, aniołowie, którzy to, co od Boga pochodzi, według jego rozmaitych celów dalej prowadzą. Piękne i wesołe jest światło gwiazd jak rodząca je arcysiła, to jest Bóg, od którego wszystko pochodzi. [przypis redakcyjny]

Błogosławiony żywot… — cytat z Ewangelii św. Łukasza (Łk 11:27). [przypis redakcyjny]

Błyśnie na niebie po raz pięćdziesiąty — Tu poeta przez liczbę księżyców oznacza rok fatalny 1304, w którym stronnictwo gwelfów białych, do którego należał Dante, daremnie kusiło się o powrót do Florencji, a przez sztukę trudną rozumie niełatwy powrót z wygnania. [przypis redakcyjny]

Błyskawica zrzenice jej wyżarła — Pod wpływem strachu i poczucia niemocy Mąż odzyskuje jasność spojrzenia, rozeznanie własnej sytuacji. [przypis redakcyjny]

Błysnęło światło: oby jeszcze błysło — Tym zjawiskiem światła, które poeta życzy sobie po raz drugi oglądać, jest anioł, sługa boży, posłannik jego świętej woli, który dusze po śmierci ciała w miejsce oczyszczenia prowadzi. [przypis redakcyjny]

błyszczała taka jasna woda — Lete oświecona świecznikami błyszczy po lewej stronie poety, to jest od strony jego serca i odbija mu w swoich wodach jego własne serce jak we zwierciadle. Dziwnie obrazowa i głębokiego znaczenia moralnego alegoria [przypis redakcyjny]

blach — blacha, część zbroi. [przypis redakcyjny]

blach — blacha zbroi. [przypis redakcyjny]

blach (daw. forma) — blacha, część zbroi. [przypis redakcyjny]

blachmal (daw.) — emalia. [przypis redakcyjny]

blachmalowy (z niem.) — nakładany blaszkami złotymi lub srebrnymi; także emaliowany [przypis redakcyjny]

blachmal — piana na roztopionym srebrze; blachmalowy: popielaty, siwy. Sędziwi żołnierze nie należeli do rzadkości. W konstytucji r. 1662 mamy dwa na to przykłady. Nobilitowany w tejże konstytucji Jan Guldyn, major pieszego pułku Aleksandra Lubomirskiego, koniuszego koronnego, służył „aż do siwego włosa” w gwardii królewskiej. Podobnie nobilitowany wraz z trzema dorosłymi synami Michał Cerkies, porucznik chorągwi kozackiej, „kontynuował służbę wojskową od wojny chocimskiej do sędziwego wieku”. [przypis redakcyjny]

blachman — bielmo. [przypis redakcyjny]