Przypisy

andrut — typ wafelka. [przypis edytorski]

Andry, Nicolas (1658–1742) — francuski lekarz, badacz pasożytów w ciele ludzkim; uważał, że konkretnym narządom odpowiadają konkretne gatunki „robaków” pasożytniczych, w 1700 szczegółowo opisał obserwowane pod mikroskopem „robaki nasienne” w spermie z nasieniowodów psa. [przypis edytorski]

andrynopl (neol. z fr. andrinople) — tania tkanina bawełniana, zwykle w kolorze ciemnoczerwonym; od francuskiej nazwy koloru: czerwień adrianopolska. [przypis edytorski]

Andrzéj Połocki, Andrzej Garbaty a. Andrzej Olgierdowic (1319–1399) — książę połocki, starszy przyrodni brat Jagiełły. [przypis edytorski]

Andrzéj Wasiło — Andrzej z Krakowa a. Andrzej Polak, pierwszy biskup wileński (od 1386 r.). [przypis edytorski]

Andrzejewski, Jerzy (1909–1983) — prozaik i publicysta, autor m. in. powieści Popiół i diament oraz Miazga. Opozycjonista, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników. [przypis edytorski]

Andrzejewski, Jerzy (1909–1983) — prozaik i publicysta, autor m. in. powieści Popiół i diament oraz Miazga. Opozycjonista, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników. [przypis edytorski]

Andrzejewski, Jerzy (1909–1983) — prozaik polski; w latach wojennych miał za sobą debiut (opowiadanie Wobec czyjegoś życia publ. 1932, nast. znane pod tytułem Kłamstwa), tom opowiadań Drogi nieuniknione (1936) oraz uhonorowaną Nagrodą Młodych Akademii Literatury powieść Ład serca (1938); był wówczas związany ze środowiskami prawicowymi i nacjonalistycznymi (pisma „ABC”, „Prosto z mostu”) i uznawany za przedstawiciela chrześcijańskiego nurtu literatury; w czasie okupacji hitlerowskiej zaangażowany w ratowanie osób zagrożonych Zagładą ze względu na pochodzenie żydowskie. Najważniejsze dzieła Andrzejewskiego powstały po wojnie (opowiadanie Wielki Tydzień 1945, powieści: Popiół i diament 1948, Ciemności kryją ziemię 1957, Bramy raju 1960, Idzie skacząc po górach 1963, Miazga 1979). [przypis edytorski]

Andrzej Glaber z Kobylina (ok. 1500–1555) — ksiądz katolicki, lekarz, pisarz, profesor Akademii Krakowskiej, humanista, astrolog, tłumacz, wydawca i popularyzator wiedzy; za niepewne uważa się jego autorstwo dzieła pt. Senatulus, to jest sjem niewieści, który niegdy w Rzymie dzierżan był od trzech stanów ich, od małżonek, wdów i panien (Kraków 1543, wyd. w drukarni wdowy po F. Unglerze). [przypis edytorski]

Andrzej Landau ps. „Wirski” — Andrzej Landau ps. „Wirski” (1928–1944) — kapral AK, w powstaniu walczył w Zgrupowaniu „Żniwiarz”, następnie w Zgrupowaniu „Żyrafa”, poległ 29 września. [przypis edytorski]

Andrzej Romocki ps. „Morro” (1923–1944) — harcerz, żołnierz AK, w powstaniu dowódca 2 kompanii batalionu „Zośka”, poległ 15 września. [przypis edytorski]

Andrzej, właśc. Andrzej Garbaty a. Andrzej Olgierdowic (1319–1399) — książę połocki, starszy brat Jagiełły. [przypis edytorski]

Andrzej Zamoyski (1716–1792) — magnat polski, kanclerz wielki koronny, reformator oświeceniowy. Staszic był wychowawcą jego synów. [przypis edytorski]

Andy — łańcuch górski w Ameryce Południowej. [przypis edytorski]

Andy — łańcuch górski w Ameryce Południowej. [przypis edytorski]

A nechaj jomu sto czertiw i odna wydma — a niech mu sto diabłów i jedna wiedźma. [przypis edytorski]

anegdota — tu: opowiastka. [przypis edytorski]

anegnoetyczny — przypuszczalnie powinno być: anegdotyczny; możliwe jednak, że Boy utworzył tu neologizm z greckiego rdzenia noesis, oznaczającego „bezpośredni wgląd w stan rzeczy”. [przypis edytorski]

Aneks III — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks III. [przypis edytorski]

Aneks III — uzupełnienie autorskie do artykułu Wstępne objawy uczuciowości modernistycznej (rozdz. 2. Bankructwo idei), odnośnie słów: „Ten tragiczny relatywizm najpiękniej wyraził (…) Artur Górski. (…) »I przyszedł na nas stan, w którym… dusza zapomina całkiem o sobie, a staje się ziemią swej ziemi (…) Przyszło rozbicie, jakiemu ulegają planety, gdy potrzaskane w kawały krążą ruchem wirowym wśród gwiazd, wiedzione tylko mocą dawnego rozpędu, aż wszedłszy w sferę obcych słońc, rozsypią się zmęczone i runą w bezdeń deszczem marnych błyskawic«” (A. Górski, Dusze błędne [w:] Przededniem, Warszawa 1918). [przypis edytorski]

Aneks II — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks II. [przypis edytorski]

Aneks II — uzupełnienie autorskie do artykułu Przygotowanie modernizmu (rozdz. 5. Zasięg załamania determinizmu), odnośnie słów: „(…) odpowiedź Przybyszewskiego świadczy, że zarzuty przyjaciela trafiały w sedno: »Twoje uwagi o powieści i dramacie (Po drodze, Dla szczęścia) bardzo mnie zainteresowały, zwłaszcza to miejsce, gdzie mówisz o niemożliwości winy, ponieważ nie wierzymy w odpowiedzialność. Lecz w tym właśnie widzę niezmiernie tragiczne działanie, że człowiek musi zginąć bez winy, że własna wina ustępuje na dalszy plan wobec konieczności przeznaczenia. Oczywiście trzeba wtenczas odrzucić wszelki moment etyczny; jeśli nie ma odpowiedzialności, to nie ma rzecz jasna żadnej etyki, a przynajmniej tego, co przez etykę rozumiemy: uporządkowanego, świadomego, samorzutnego i wobec tego odpowiedzialnego sposobu postępowania. W tym, uważam, musi się nasz cały etyczny pogląd zmienić«”. [przypis edytorski]

Aneks I — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks I. [przypis edytorski]

Aneks I — uzupełnienie autorskie do artykułu Przygotowanie modernizmu (rozdz. 3. Przejęcie dziedzictwa naukowego), odnośnie słów: „Miriam. Z jego działalności w »Życiu« warszawskim skrzętnie się dziś wyławia akcenty modernizmu, tymczasem »Życie« atmosferą pozytywizmu było tak przesycone, że Porębowicz, który etap pozytywistyczny w znacznej mierze przeszedł na łamach tego pisma, z tej właśnie przyczyny sprzeciwiał się rozpoczynaniu modernizmu od »Życia«”. [przypis edytorski]

Aneks IV — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks IV. [przypis edytorski]

Aneks IV — uzupełnienie autorskie do artykułu Wstępne objawy uczuciowości modernistycznej (rozdz. 4. Skutki uczuciowe i artystyczne wielkiego rozczarowania), odnośnie słów (pod koniec rozdziału): „Tetmajer, jak widzieliśmy, w najbardziej dojrzały sposób wyraża uczucia wtórne: znużenie, melancholię, sceptycyzm, te wszystkie stany uczuciowości, od jakich pokolenie rzekomo pragnęło się uwolnić. Czyni to w sposób budzący pociąg do tych stanów, przybierając je we wszystkie powaby swego talentu. Nieuniknionym zjawiskiem, gdy surowiec życia staje się materiałem artyzmu, bywa to, że sztuka wydobywa czar piękna z uczuć, które w postawie życiowej odsuwamy od siebie. Nieszczęście staje się pięknem, zwątpienie radością artystyczną. Jest w tym bolesna sprzeczność, którą odczuwało wielu twórców. U Tetmajera sprawa jest inna i bardziej powikłana: nader często zdradza się u niego i nieszczery ton nadaje pesymizmowi eudajmonistyczne podłoże tego pesymizmu, wzmożone u tego poety jego szczególną wrażliwością na stany hedonistycznego upojenia. Tetmajer najszczerszy jest tam — szczerość mierzymy umiejętnością wyrażenia w poezji tych, a nie innych uczuć — kiedy jako przyczynę znużenia podaje niemożność osiągnięcia szczęścia. »Nie Prawda jest ideałem bytu, ale Szczęście. Pereat veritas, fiat felicitas« — oto jego dewiza, a zarazem ukryte tło pesymizmu modernistycznego”. [przypis edytorski]

Aneks IX — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks IX. [przypis edytorski]

Aneks IX — uzupełnienie autorskie do artykułu Warstwy główne modernizmu (rozdz. 7. Estetyzm walczący), odnośnie słów: „Tak ujęty system, mimo mnóstwa drobnych niekonsekwencji i jaskrawych dowolności myśli, uderzał swą niewątpliwą jednolitością uczuciową. Podstawą jej była osobowość pisarza psychopaty, mistyczny żar, z jakim poglądy swe głosił, posługując się przy tym demagogicznymi chwytami redaktora sensacyjnego brukowca czy mówcy wiecowego, ta osobowość, która jednocześnie znajdowała wyraz w budzącym zgorszenie życiu prywatnym zawodowego poligamisty, sługi szatana. Dzięki niej życie i twórczość pisarza zlewały się tu w całość jednolitą, życie znajdowało usprawiedliwienie w nakazach twórczych, twórczość zaś stawała się odbiciem życia, wyrazem nurtujących je kompleksów, które ten bezwiedny psychopata ujawniał z monotonią człowieka prymitywnego, niezdolnego do wyjścia poza ciasne podwórko własnych doznań [J. Krzyżanowski, Neoromantyzm polski 1890–1918, Wrocław 1963, s. 30–31]”. [przypis edytorski]

Aneks VIII — uzupełnienie autorskie do artykułu Warstwy główne modernizmu (rozdz. 5. Sztuka dla sztuki według pojęć parnasistów), odnośnie słów: „Z dzisiejszej perspektywy urasta postać niedocenionego w swej epoce Wacława Rolicz-Liedera. Jeżeli o kim można mówić, że przedwcześnie dojrzał artystycznie i przez to pozostał w cieniu, to o Liederze. Poezja jego przed udostępnieniem Norwida padała na grunt zupełnie nieprzygotowany. Napierski powiada, że Lieder to brakujące ogniwo gdzieś między Norwidem a Faleńskim. W czasie kiedy Norwid nie był znany, do kogo to ogniwo miało nawiązywać? Statyczna forma powszechnego estetyzmu dojrzała u Liedera, jak u żadnego z poetów pokolenia. Poezja Liedera ciąży do jednoznacznej dosadności, pozbawionej nastrojów płynnych i nieokreślonych” itd. [przypis edytorski]

Aneks VII — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks VII. [przypis edytorski]

Aneks VII — uzupełnienie autorskie do artykułu Warstwy główne modernizmu (rozdz. 4. Horla i konsekwencje), odnośnie słów: „Pomijając oczywiste związki Horli z rychło mającą się narodzić u Freuda teorią podświadomości i kompleksów, na dwie kwestie u Maupassanta należy wskazać. Obydwie łączą się z tokiem myślenia Miriama. Horla zapowiada możliwość istnienia całkowicie różnych od człowieka i wyłącznie spirytualistycznych istot. (…) Jeszcze dobitniej w jego duchu była Maupassantowska argumentacja owej możliwości (…). »Ale już od stu lat przeszło wyczuwa się jak gdyby coś nowego. Mesmer i inni wskazali nam nieoczekiwaną drogę i uzyskujemy istotne, zwłaszcza od czterech czy pięciu lat, zdumiewające wyniki« [G. de Maupassant Horla i inne opowiadania, Warszawa 1961, s. 174]. (…) Zbieżność z Miriamem — zbieżność typu argumentacyjnego — ewidentna. A jednocześnie zbieżność z Irzykowskim, w tym przypadku dotycząca istnienia lub nieistnienia Boga, wraz ze światem odpowiednich wyobrażeń metafizycznych”; oraz do artykułu Warstwy główne modernizmu (rozdz. 2. Naukowość pozytywistyczna utajona w „mistycyzmie” Miriama), odnośnie słów (o Miriamie): „Są to przekonania typowo pozytywistyczne, pozbawione wprawdzie materialistycznej i fizjologicznej pewności, ożywione za to fazą jeszcze wcześniejszą, duchem optymistycznego scjentyzmu”. [przypis edytorski]

Aneks VI — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks VI. [przypis edytorski]

Aneks VI — uzupełnienie autorskie do artykułu Spór pokoleń i zagadnienie początków Młodej Polski (rozdz. 3. Problem początków okresu Młodej Polski), odnośnie słów: „»Sienkiewicz, pisząc Ogniem i mieczem, Miłkowski, wydając w r. 1887 Rzecz o obronie czynnej, Piłsudski, idąc na zesłanie, i Orzeszkowa, otaczając glorią mogiłę w Nad Niemnem, robili to samo« — przełamywali pozytywizm i kładli podstawy ideologiczne pod Młodą Polskę po jej wyjściu ze stanu »Biernej Polski«: »Gdyby Młoda Polska dała się wytłumaczyć importowanymi prądami i modami, zasługiwałaby tylko na miano «Biernej Polski»« (S. Kołaczkowski, Rekonesans. Księga zbiorowa ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Kraków 1936, s. 71.)”. [przypis edytorski]

Aneks V — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks V. [przypis edytorski]

Aneks V — uzupełnienie autorskie do artykułu Wstępne objawy uczuciowości modernistycznej (rozdz. 7. Eschatologia i anarchizm), odnośnie słów: „Ale wyzwoleńczy sens owego katastroficznego bądź anarchicznego oczyszczenia z pełną dobitnością wypowiedzieli Miciński oraz Irzykowski. Miciński w cytowanym przed chwilą rozdziale Zniszczenie Mesyny: »Mamże wyznać? nigdy nie doznałem uczucia tak bezgranicznej wolności, jak teraz, gdy przekonałem się, że jest przed nami góra najwyższej świętości i otchłań najstraszliwszych zbrodni. Duchy zapełniają świat, ale wszystko jest swobodne. Upojenie wolnością, radość szczytów niezajętych przez nikogo, uczucie, że wszystko można rozpocząć od nowa — teraz — w tejże chwili, wśród najwyższych Przemienień…«”. [przypis edytorski]

Aneks XIII — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks XIII. [przypis edytorski]

Aneks XIII — uzupełnienie autorskie do artykułu Znaczenie modernizmu (rozdz. 3. Teorie artystyczne i wpływy obce), odnośnie słów: „Sam tytuł niniejszej książki może się wydać pleonazmem, ponieważ w bliskiej przyszłości sztuka i symbol będą oznaczać to samo (…) Jakkolwiek nową może się wydawać teoria symbolizmu literackiego, istniała ona zawsze. Święty Cyryl Aleksandryjski poucza, że trzeba »od świata cielesnego jako bardzo jasnego obrazu zstąpić ku rzeczom duchowym«, zaś gramatyk Dydimiusz stwierdzi, że »obowiązkiem roztropnego poety jest używać symbolu i chwytać tajemnicę utajoną w formie symbolicznej«. Święty Augustyn oświadcza: »We wszelkim widocznym stworzeniu istnieje coś ukrytego; Bóg pragnie, abyśmy tego poszukiwali, a znalazłszy, cieszyli się tym odkryciem«. Znacznie później Schiller jeszcze napisze, że świat tylko o tyle jest godzien uwagi dla poety, o ile w sposób symboliczny wskazuje rozmaite objawy istoty myślącej. (…) Zaś geniusz, nabywszy doskonałego zrozumienia symbolów zamarłych w świecie dostępnym zmysłom, nie będzie odtąd polegał na powtarzaniu legend czy rozpatrywaniu uczuć, lecz na odgadywaniu odpowiedniości (correspondances) [G. Vanor, {Georges Yan Ormelingen} L'art symboliste. Paris 1889, s. 13, 37–38]”. [przypis edytorski]

Aneks XII — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks XII. [przypis edytorski]

Aneks XII — uzupełnienie autorskie do artykułu Znaczenie modernizmu (rozdz. 2. Główne dążności ekspresji artystycznej), odnośnie słów: „Kwiaty, roślinność modernistyczna”. [przypis edytorski]

Aneks XI — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks XI. [przypis edytorski]

Aneks XI — uzupełnienie autorskie do artykułu Wstępne objawy uczuciowości modernistycznej (rozdz. 8. Porachunki na szczycie estetyzmu modernistów), odnośnie słów: „Próchno dzięki niepospolitym wartościom artyzmu, przeciw któremu skierowany był sens książki, wyniosło autora do wysokiej rangi literackiej i do znaczenia w generacji. Gałąź została podcięta, ale nie na tyle, by nie utrzymało się na niej parę powolnie stylizowanych książek, im dalej od okresu Młodej Polski, tym wyraźniej świadczących, że są nieodrodnym płodem atmosfery artystycznej, którą początkowo próbowało się dezynfekować. Berent-artysta wygrał dzięki temu, że przegrał Berent programowy. Można rzec śmiało, że styl Berenta kocha się w tym, co jego myśl pragnęłaby odrzucić” itd. [przypis edytorski]

Aneks XIV — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks XIV. [przypis edytorski]

Aneks XIV — uzupełnienie autorskie do artykułu Znaczenie modernizmu (rozdz. 3. Teorie artystyczne i wpływy obce), odnośnie słów: „Niewątpliwie wszelka wielka sztuka zbliżała się do symbolu lub przynajmniej przez odbiorców musiała być traktowana jako sztuka symboliczna dzięki wielości znaczeń, odczuć, możliwych interpretacji, wywoływanych zawsze przez wielkie dzieło literackie. Niewątpliwie sztuka, która czerpie z podań, z mitów, z powszechnych wątków obrazowych, z symboliki sennej, kojarzy się z dziedzinami, które muszą być tłumaczone symbolicznie. Niewątpliwie dzieje symbolu w wielu zakresach to dzieje znacznej części myśli ludzkiej. Mimo to jednak stwierdzenie pewnego prawa poetyckiego nie jest jeszcze umiejętnością wytworzenia go i stosowania powszechnego, to prawo pozostanie jedynie, jak w każdej epoce literackiej, własnością wybitnych twórców, a nie każdego literata, i nie inaczej też stało się z modernistami i symbolistami”. [przypis edytorski]

Aneks X — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks X. [przypis edytorski]

Aneks X — uzupełnienie autorskie do artykułu Warstwy główne modernizmu (rozdz. 7. Estetyzm walczący), odnośnie słów (pod koniec rozdziału): „Literatura spaskudza człowieka, zachwaszcza duszę jego, bo w literaturze nie możesz być sobą, stajesz się zimnym, jak wilgotna piwnica, bo każdą dolę i niedolę wartościujesz jedynie z kąta widzenia: jak to po literacku zużyjesz, stajesz się ohydnym lichwiarzem, bo z najświętszych, najgłębszych uczuć pragniesz wycisnąć i zrobić kapitał literacki [S. Przybyszewski, Synowie ziemi, III s. 43–44]”. [przypis edytorski]

anektować — polit.: zagarniać całość lub część terytorium innego państwa; książk.: zagarniać coś dla siebie. [przypis edytorski]

anemony morskie — osiadłe koralowce należące do rzędu ukwiałów. [przypis edytorski]

anemony morskie — ukwiały, bezszkieletowe zwierzęta morskie przypominające kształtem kielich zakończony czułkami; prowadzą osiadły tryb życia, lecz potrafią się przemieszczać. [przypis edytorski]

anemon — zawilec, roślina z rodziny jaskrowatych. [przypis edytorski]

aneroid — czujnik ciśnieniomierza. [przypis edytorski]

aneroid (daw.) — barometr. [przypis edytorski]

aneroid — tu: barometr. [przypis edytorski]

anestetyczny (z gr.) — pozbawiony czucia. [przypis edytorski]

anestezja (med., z gr.: brak czucia) — znieczulenie, blokada unerwienia poszczególnych rejonów ciała, powodująca brak możliwości czucia i odbierania bodźców bólowych. [przypis edytorski]

anestheticum (łac.) — środek znieczulający. [przypis edytorski]

anewryzm — daw. tętniak. [przypis edytorski]

anewryzm — pulsujący guz powstały wskutek zwyrodnienia tętnicy. [przypis edytorski]

anewryzm — tętniak, choroba polegająca na miejscowym rozszerzeniu tętnicy; w XIX w. nazywano tak również różne dolegliwości nerwowe. [przypis edytorski]

anewryzm — tętniak; guzowate rozszerzenie tętnicy powstałe na skutek rozszerzenia jej ścianki. [przypis edytorski]

Angara — rzeka w środkowej części Azji, wypływa z jeziora Bajkał, wpada do rzeki Jenisej. [przypis edytorski]

angażman (z fr. engagement) — angaż. [przypis edytorski]

Angelika Kauffmann (1741–1807) — pochodząca ze Szwajcarii malarka i portrecistka; autorka neoklasycystycznych płócien o tematyce mitologicznej oraz portretów członków arystokracji europejskiej; nauczycielka sztuki księżniczek neapolitańskich. [przypis edytorski]

Angelika taką nie była, jaką ją Oli opisywał (por. np. s. 72) — autor w ten sposób opatrzył odsyłaczami wewnątrztekstowymi pierwodruk swej powieści; w tym przypadku we wskazanym miejscu znajduje się fragment rozdziału IV: „Żeby nie pozostawiać czytelnika w wątpliwości co do owej »reszty«, której sobie Strumieński nie mógł (?) uświadomić, powiem już teraz sam, o co tu mniej więcej chodziło (…) błahe, ale konkretne”. [przypis edytorski]

Angelique! as-tu offensé mademoiselle Valentine? (fr.) — Andżeliko, czy obraziłaś pannę Walentynę? [przypis edytorski]

Angelique, chasse ce chien (fr.) — Andżeliko, wyrzuć tego psa. [przypis edytorski]

Angelique, ma pouvre fille… as-tu faim? — Andżeliko, biedna moja córko, czy jesteś głodna? [przypis edytorski]

Angelique! ouvre la porte à cette pauvre bête! —Andżeliko, otwórz drzwi temu biednemu stworzeniu. [przypis edytorski]

angelologia — nauka o aniołach, dział teologii. [przypis edytorski]

Angelos Custodes (łac.) — Anioły Stróże. [przypis edytorski]

Angelum Praesidem (łac.) — Anioła Obrońcę. [przypis edytorski]

Angelus — Anioł Pański. [przypis edytorski]

Angelus Silesius, właśc. Johannes Scheffler (1624–1677) — barokowy śląski poeta religijny; tworzył po niemiecku aforyzmy, utwory apologetyczne i pieśni religijne; głównym tematem podejmowanym przez niego było mistyczne zjednoczenie człowieka z Bogiem. [przypis edytorski]

Angerburg — obecnie: Węgorzewo. [przypis edytorski]

Angers — miasto w zach. Francji w dolinie Loary, nad brzegiem rzeki Maine, staroż. osada celtycka, a nast. rzymska, stolica Andegawenii; od listopada 1939 do czerwca 1940 r. miasto było siedzibą (o statusie eksterytorialnym) polskiego rządu na uchodźstwie z premierem Władysławem Sikorskim oraz prezydenta RP, Władysława Raczkiewicza. [przypis edytorski]

Angielczyk — dziś: Anglik. [przypis edytorski]