Przypisy

Duch Augustyna i Illuminata (…) — Z tych pierwszych i następnych imion wymienionych tu w tekście przez poetę widzimy, że błogosławieni, którzy tworzą te dwa kręgi, wszyscy mniej więcej byli świecznikami Kościoła i mędrcami bożymi, którzy po śmierci, duchem na słońcu, jako źródle światłości ziemskiej, mieszkają. A wedle większej lub mniejszej swojej wziętości i sławy za życia tu należą do kręgu pierwszego albo drugiego, który świeci słabszym blaskiem jego odbitym od pierwszego, na wzór dwóch łuków tęczowych, do których poeta porównał te dwa kręgi błogosławionych na początku tej pieśni. [przypis redakcyjny]

duch Banka — z tragedii Szekspira Makbet. [przypis redakcyjny]

Duch boży na nas jako promień spływa — Błogosławiony Folko, o którym wyżej nadmieniła Kunizza. [przypis redakcyjny]

Duch boży zajął tej sfery przestrzenie (…) obeszły ją kołem — Empireum, najwyższe niebo, które choć bez przestrzeni, wszakże, jako otaczające wszystkich sfer kręgi, samo jako okrąg, wyobrażonym być musi. [przypis redakcyjny]

duch czasu, który z przyczyn historyczno-politycznych usposobił ludzkość pesymistyczniej — por. K. Fischer: Geschichte der neueren Philosophie, b.d. IX (Schopenhauer), s. 8. [przypis redakcyjny]

duchem — szybko, co tchu. [przypis redakcyjny]

duch jakiś ponury (…) lombardzki — Sordello, jeden z lepszych Prowansji poetów, znakomity uczony, urodził się w Mantui. Dumę z uznania swojej wartości okazuje jeszcze przed bramą czyśćcową: widać, że jeszcze nie dźwigał ciężarów, pod którymi uginają się dumni, będący już za tą bramą, a które najlepiej dają uczuć dumnym, jak pycha ziemskiej sławy jest czcza i znikoma. [przypis redakcyjny]

Duch krzyknął — Cień tu mówiący jest papież Mikołaj III. Gdy mając głowę ukrytą w jamie lochu, posłyszał, że ktoś przy nim stoi, nie mogąc widzieć przychodnia, w domyśle bierze go za papieża Bonifacego VIII, który ma jego miejsce w tymże samym lochu zająć. Poeta swoją podróż do piekła odbył, jak podaje, w roku 1300, w którym Bonifacy VIII żył jeszcze, przeto Mikołaj III, według pieśni X, z której wiemy, że potępieni przewidują przyszłość zdziwiony był bardzo jakoby przyjściem Bonifacego do jego lochu. [przypis redakcyjny]

duch mój rażon światłem jasnym — To jest: światłem wiary. [przypis redakcyjny]

duchna (daw.) — pierzyna. [przypis redakcyjny]

Duch nie mój — Apollo; jego również oznaczają słowa:„nieznośny gość”. [przypis redakcyjny]

duchownemi i ziemskiemi — wyd. lwów, ma: duchownemi a ziemskiemi. [przypis redakcyjny]

duchowni, którzy w owym czasie wszyscy byli Rzymianami — Widać to w całej Historii Grzegorza z Tours. Ten sam Grzegorz pyta niejakiego Valfiliakusa, w jaki sposób został klerykiem, będąc Longobardem z urodzenia. Grzegorz z Tours, ks. VIII, r. 36. [przypis redakcyjny]

duchowni radzi widzieli, aby we wszystkich sprawach świeckich uciekano się do kościołów — Przysięgę sądową składało się wówczas w kościele; za pierwszej dynastii była w pałacu królewskim osobna kaplica dla spraw, które się tam sądziło. [przypis redakcyjny]

duch Ryszarda i duch Izydora — Izydor, biskup sewilski, Ryszard, kanonik regularny z San Victor, obaj Hiszpanie, znani z bogobojności i nauki, mistycy teologiczni. [przypis redakcyjny]

Duch święty zstąpił, by dać imię tego, co nowochrzczeńca posiadał całego — Pan, Dominus; i dlatego był nazwany Dominicus, to jest: Pański sługa, należący całkiem do Pana. [przypis redakcyjny]

duch Segijera — Sigieri w kwarterze jednym miasta Paryża, który tu nazwany jest Słomianym, Vigo degli strami, czytał i wykładał logikę przy ulicy, która dotąd nazywa się du fonare, od starofrancuskiego słowa fonare (słoma). Została tak nazwaną, ponieważ niegdyś w auli akademickiej w Sorbonie paryskiej nie było ani ławek, ani stołków do siedzenia, więc każdy student przynosił z sobą kul słomy, żeby miał na czym siedzieć. Nieśmiertelny Dante był jednym z tych słuchaczy Sigiera, i siedząc na kulu słomianym, słuchał też wykładu jego logiki w Sorbonie paryskiej. [przypis redakcyjny]

duch widzący Areopagity — Dionizjusz Areopagita, autor dzieła: De Coelesti Hierarchia. [przypis redakcyjny]

duch widzący Areopagity tak się zagłębił w te niebios zaszczyty (…) choć odeń Grzegorz (…) inaczej widział — Poeta nie na powadze św. Grzegorza, ale opierając się na powadze Areopagity, opisuje hierarchię niebieską. [przypis redakcyjny]

Duchy, widziałem, na piasku siedziały — Tu jesteśmy jeszcze w kręgu gwałtowników, w trzecim jego oddziale, gdzie są karani ci, co popełnili gwałt przeciwko Bogu. Z tych liczby są lichwiarze, którzy tu pod deszczem ognia na stepie piaszczystym siedzą. Zwieszone worki na ich szyjach, co są godłem ich chciwości zbierania pieniędzy, podają zarazem poecie zręczność przedstawienia herbów familijnych tych lichwiarzy, co najwięcej w wieku XIII słynęli we Włoszech. Lwa mieli w herbie Gianfigliazzowie, gęś Ubriacchowie, wieprza Scrovagniowie, rody szlacheckie we Florencji i w Padwie. Poeta szydzi z ducha kramarskiego, który wtedy opanował arystokrację tych miast. [przypis redakcyjny]

duch zaraźliwy — tchnienie zarazy lub porażająca zła siła, siła diabelska. [przypis redakcyjny]

Du Deffand — Pani Du Deffand gromadziła za czasów Ludwika XV w swym salonie literackim towarzystwo najwybitniejszych osobistości ówczesnego świata paryskiego. Stałymi gośćmi byli tam Voltaire, Montesquieu, d'Alembert i in. Pozostałe po niej kilkutomowe zbiory listów należą do najciekawszych dokumentów obyczajowych wieków „oświecenia” ważnych dla ustalenia i oceny wpływów salonowego, estetycznego życia towarzyskiego na kształtowanie się budowy duchowej nowoczesnego pisarza, literata i artysty. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

dudkami prześmiardła (starop.) — zestarzała się. [przypis redakcyjny]

Dudon — królewicz duński, syn króla Ugiera. [przypis redakcyjny]

[Dudon] syn książęcia Danesa — w oryg.: „Era Dudon figliuol d'Uggier Danese”, „Był Dudon synem Ugiera Duńczyka”, z czego tłumacz przez nieuwagę zrobił „książęcia Danesa”. [przypis redakcyjny]

(Dudon) wpadł w sidła, gdzie król z Sarce miał swój most ściśniony — w oryginale jednak „pojmał go pod Monakiem król z Sarcy przy pierwszej przez morze przeprawie”. [przypis redakcyjny]

Dudon z Konse — bohater chrześcijański. [przypis redakcyjny]

dudowie (starop.) — muzykanci. [przypis redakcyjny]

dudy w miech — instrumenty muzyczne do worka. [przypis redakcyjny]

Duelista — pojedynkoman, od franc. duel — pojedynek. [przypis redakcyjny]

duet (z wł. duetto ) — dawny ubiór kobiecy na głowę. [przypis redakcyjny]

duha (z rus.) — zakrzywiona w łuk i przymocowana końcami do chomąta młoda drzewina; obłąk. [przypis redakcyjny]

Dukas — hospodar, został oddany pod straż Wilczyńskiemu, porucznikowi, w Suczawie. [przypis redakcyjny]

duk — diuk, książę; tytuł romański, ale Staszic zdaje się mieć na myśli także niemieckich książąt. [przypis redakcyjny]

dukt — ciąg, bieg. [przypis redakcyjny]

dukt — przeprowadzenie liniji granicznej. [przypis redakcyjny]

dulcedine (łac.) — ujęci słodyczą. [przypis redakcyjny]

dulcedo (łac.) — słodycz, ponęta. [przypis redakcyjny]

dulcem recordationem (łac.) — dosł.: w słodkiej pamięci; w miłym wspomnieniu. [przypis redakcyjny]

dulcis locus patriae (łac.) — słodka ziemia ojczysta. [przypis redakcyjny]

dulcis recordatio (łac.) — słodka pamięć. [przypis redakcyjny]

Dulcyn — braciszek zakonny; umknął po kryjomu i wstąpił w rolę zapaleńca religijnego, wmawiając w lud łatwowierny, że on jest rzeczywistym apostołem bożym. W r. 1305 w górach Nowary założył sektę znaną odtąd pod imieniem dulcynów. Dulcyn w krótkim czasie zebrał z tysiąc zwolenników około siebie, lecz ścigany przez wojsko biskupa miasta Vercelli schwytany został w górach Nowary razem ze swoją żoną i z nią [w:] 1307 r. żywcem spalony na rynku tegoż miasta. [przypis redakcyjny]

Dulcynea — ukochana Don Kichota; w jego wyobraźni — piękna i subtelna dama, w rzeczywistości brzydka i ordynarna chłopka. [przypis redakcyjny]

Du lieber Gott! Es ist ja schon zehn Uhr (niem.) — Boże kochany! Jest już przecież dziesiąta godzina. [przypis redakcyjny]

dulskie… głosy — tytułowa bohaterka komedii Moralność pani Dulskiej (1907) Gabrieli Zapolskiej to typ obłudnej, ograniczonej i krzykliwej drobnomieszczanki. [przypis redakcyjny]

Dumanet — zabawny typ żołnierza, spopularyzowany we Francji przez karykatury i utwory sceniczne; po raz pierwszy ukazuje się w wodewilu braci Cogniard Trójkolorowa kokarda, granym w r. 1831. [przypis redakcyjny]

Dum annus (…) ingeminabit (łac.) — Gdy z trzech szóstek rok się składa,/ A Marek święcone śniada,/ W Boże Ciało Jan przypada,/ Jan Kazimierz tron zasiada,/ Wtedy Polsce biada, biada! [przypis redakcyjny]

Dumas, Aleksander (1802–1870) — powieściopisarz i dramaturg francuski, popularny twórca awanturniczych powieści opartych na motywach historycznych; autor: Trzech muszkieterów, Hrabiego Monte-Christo i in. [przypis redakcyjny]

dumca (daw.) — pyszałek; postępowaniem takim zasłynął później Tyzenhaus, podskarbi wielki litewski za Stanisława Augusta (upadł w r. 1780). [przypis redakcyjny]

dumę Szkota i Anglika, której za ciasne ich ziem pogranicze — Długie i zacięte walki pobudzone nienawiścią rodową między Anglią a Szkocją, jakie wrzały na początku XIV wieku. [przypis redakcyjny]

Dumna i święta Wolności! Gdyby ci biedacy mogli cię poznać, gdyby wiedzieli, za jaką cenę nabywa się ciebie i zachowuje… — wolność określa Russo w Umowie społecznej 1, 8, jak następuje: „Człowiek traci przez umowę społeczną wolność naturalną i nieograniczone prawo do wszystkiego, co go nęci, a co może osiągnąć; zyskuje zaś wolność społeczną i własność wszystkiego, co posiada. By nie zmylić się w tych kompensacjach, trzeba dobrze odróżnić wolność naturalną, która ma granicę tylko w siłach jednostki, od wolności społecznej, którą ogranicza wola powszechna; tudzież posiadanie, które jest tylko skutkiem siły, względnie prawem tego, kto pierwszy rzecz zajął, od własności, która może się gruntować tylko na jakimś pozytywnym tytule. Można by jeszcze dorzucić do korzyści stanu społecznego wolność moralną, dzięki której jedynie człowiek staje się naprawdę panem samego siebie; albowiem niewolą jest pobudzanie przez sam instynkt, a wolnością posłuszeństwo prawu, które się samemu sobie przepisało. Ale już i tak za dużo powiedziałem w tym przedmiocie, a nie zajmuję się tutaj filozoficznym znaczeniem słowa wolność”. [przypis redakcyjny]

Dumont d'Urville (…) ocalał śród lodowców (…) aby zginąć marnie w pociągu kolei żelaznej — w 1842 r., nie mogąc wydostać się z zamkniętego wagonu, w którym wybuchł pożar. [przypis redakcyjny]

Dunajowce — majątek koło Kamieńca Podolskiego, który niegdyś należał do matki jenerała Krasińskiego, z domu Czackiej, siostry Tadeusza Czackiego. [przypis redakcyjny]

Dunaj — ulica w Warszawie na Starym Mieście (zupełnie zniszczona w czasie powstania warszawskiego). [przypis redakcyjny]

duodecim scriptorum — w grze „12-tu linij”, dwanaście linij na tablicy. [przypis redakcyjny]

duorum cognominum (łac.) — dwóch nazwisk. [przypis redakcyjny]

duplici lingua praeditus mel et virus uno spirans ore et halitu (łac.) — dwoisty język mający, miód i truciznę jedną paszczą i tchnieniem zionący. [przypis redakcyjny]

dura lex, sed lex (łac.) — twarde prawo, lecz prawo. [przypis redakcyjny]

Durejkiem — dziś popr. forma N. lp: Durejką. [przypis redakcyjny]

durnego — szalonego. [przypis redakcyjny]

durny (daw.) — głupi, szalony. [przypis redakcyjny]

durny (daw.) — szalony. [przypis redakcyjny]

durnym — Brückner przypuszcza, że to błąd rękopisu, i że powinno być: dumnym. [przypis redakcyjny]

durny — szalony. [przypis redakcyjny]

durny — tu: dumny. [przypis redakcyjny]

durny — tu raczej: dumny. [przypis redakcyjny]

durny — tu: szalony. [przypis redakcyjny]

durny — zarozumiały, szalony. [przypis redakcyjny]

durny — zarozumiały, zuchwały, szalony. [przypis redakcyjny]

durować (daw.) — szaleć. [przypis redakcyjny]

durum contra durum (łac.) — upór na upór. [przypis redakcyjny]

Duryndana — szabla Orlanda, wedle Turpina „quod durum ictum dat”. [przypis redakcyjny]

dury szuka (starop.) — [szuka okazji,] by omamić, zadurzyć ciebie. [przypis redakcyjny]

dusery — pochlebstwa, komplementy. [przypis redakcyjny]

dusiszczurze — nowa aluzja do imienia Tybalta i imienia kota ze wspomnianego poematu Reynard–Lis. [przypis redakcyjny]

duszą kichnąć (daw., pot.) — umrzeć. [przypis redakcyjny]

dusza* (daw.) — w znaczeniu: „żywe stworzenie”; dawniej duszami nazywano ludzi, np. szlachcic posiadał wieś z określoną ilością dusz, czyli chłopów; jedną (…) duszą (…) ubyło: z jedną duszą ubyło. Jerzy Axer przekonująco dowodził, że jest to niejako odpowiedź na cytat z listu, który otrzymał Cicero od swojego przyjaciela Serwiusza Sulpicjusza. Przyjaciel pytał Cycerona cierpiącego po śmierci córki Tulii: „in unius (Jedną) mulierculae animula (maluczką duszą) [si] iactura facta est (ubyło), tanto opere [commoveris] (tak wiele)?”. Postać i dzieło Cycerona są ważne również w Trenie XVI i XIX. [przypis redakcyjny]

dusza moja przylgnęła do prochu — Psalm 112 w oryginale po łacinie: Adhaesit pavimento anima mea. [przypis redakcyjny]

Dusza (…) swój pobyt zmienia — Grzech wstecz nas pociąga, dopóki się go zupełnie nie pozbędziem. Aż dotąd stara skłonność wstecz odciąga najlepszy zamiar. W chwili zupełnego wyzwolenia od grzechu czujemy się w sobie rzeczywiście wolnymi i wtedy objawia się w nas stała, już niechwiejąca się wola wstąpienia na wyższe stanowisko moralne. Dlatego to ta wola żądania lepszego pobytu jest nieomylną skazówką i dowodem zupełnego oczyszczenia ze zmazy grzechowej. [przypis redakcyjny]

Dusza ta wchodząc w ciała klatkę starą — Dusza Trajana. [przypis redakcyjny]

dusza w ciemności schodzi… — niedokładny cytat z wiersza Jana Kasprowicza, zaczynającego się od słów: „W ciemności schodzi moja dusza”. [przypis redakcyjny]

dusza wielkiego Henryka — Henryk VII z domu Luksemburskiego, cesarz niemiecki, na którego opiekę liczył najbardziej poeta w nadziei powrotu z wygnania do ojczyzny swojej. [przypis redakcyjny]

dusza zeszła z tych widzeń, co zewnątrz jej były — Wprawdzie co poeta widział, było to marzeniem, ale nie czczym domysłem. Wewnątrz duszy poety w całej prawdzie przedstawił się w tej chwili obraz łagodności. A tylko wewnętrzny w nas pogląd przygotowywa naszą wolę do dobrego czynu. Człowiek wtenczas postępuje naprzód, kiedy uwagę ducha na zewnątrz obróci. Dlatego rozum zachęca poetę, ażeby postępował dalej, bo widział dobrze, co się w nim działo. [przypis redakcyjny]

dusze czułe i trwożliwe — temperament melancholijny, który można nazwać temperamentem miłosnym. Widywałem najbardziej niepospolite i stworzone do miłości kobiety, które z braku inteligencji dawały pierwszeństwo prozaicznemu temperamentowi sangwinicznemu. Historia Alfreda, Grande Chartreuse 1810. Nie znam rzeczy, która by mnie bardziej skłaniała do tzw. złego towarzystwa. (Tutaj biedny Visconti gubi się w chmurach. Wszystkie kobiety jednakie są co do zasadniczych popędów serca i namiętności; jedynie formy są różne. Istnieją różnice, które stwarza majątek, wykształcenie, przebywanie w wyższej sferze ducha, przede wszystkim zaś, na nieszczęście, drażliwsza duma. To lub inne słowo, które oburza księżniczkę, nie razi bynajmniej alpejskiej pasterki. Ale skoro wpadną w gniew, objawy uczuć są u księżniczki czy u pasterki jednakie.) (Jedyna uwaga Wydawcy.) [przypis redakcyjny]

dusze, która dotkła (…) napoju / Niepamiętnego zdroju — duszy, która dotknęła napoju ze zdroju niepamięci. Dusze przewożone przez Charona po wypiciu wody z rzeki Lete zapominały o tym, co robiły, widziały i słyszały przedtem. [przypis redakcyjny]

dusze połowicę (starop.) — połowę duszy. [przypis redakcyjny]

dusze wedle słów Platona do gwiazd rodzinnych wracają po śmierci — W poprzedniej pieśni poeta dowiedział się, że wszędzie jest raj, tam, gdzie jest niebo i że wszyscy błogosławieni zjednoczeni na wieki w jednym są raju. To na pozór sprzeciwia się temu, co Platon w Timajosie powiedział: że dusze, nim oblokły się w ciała, znajdowały się na gwiazdach, więc gdy śmierć rozwiązuje ciało, powracają tam, skąd przyszły. Tę wątpliwość objaśnia najpierw Beatrycze, ponieważ ją za najniebezpieczniejszą uważa. [przypis redakcyjny]

duszkożby było — miłożby było. [przypis redakcyjny]

duszkoż — wyraz gorącego życzenia: ej, żeby! [przypis redakcyjny]

dusznie — całą duszą, gorąco. [przypis redakcyjny]

dusznie — duchem, szczerze. [przypis redakcyjny]

dutepas (daw.) — ucieczka. [przypis redakcyjny]

dutkować (starop.) — przypodchlebiać, nadskakiwać. [przypis redakcyjny]

dutkowanie (starop.) — nadskakiwanie. [przypis redakcyjny]

dux Parmensis, contra Belgas foederatos (łac.) — książę parmeński, przeciw sprzymierzonym Belgom. [przypis redakcyjny]

dużać się a. dążać się (gwar.) — mocować się, pasować się. [przypis redakcyjny]

dużeć — nabierać siły. [przypis redakcyjny]

dużo (daw.) — silnie, moc. [przypis redakcyjny]

dużość (daw.) — siła, moc. [przypis redakcyjny]

dużość (daw.)— siła, moc. [przypis redakcyjny]