Przypisy

kilkanaście wsi noszących ich nazwisko — Jaćwierz, wieś w Słonimskim, w ustach litewskich zwie się Dajnawą; przypomina to ów ustęp w akcie donacyjnym Mindowga z r. 1259 o „Dajnowie, którą też Jaćwieżą zowią”. Nie wadzi przypomnieć, że Trojdenij uciekających do niego Prusów (nie Jaćwingów!) w r. 1276 w Grodzieńskim i Słonimskim osadził, lecz zabrali Słonimskim wsie książęta wołyńscy, „aby nam ziemi nie podsiadywali”. Nazwę Sudawów zachowała wieś Sudowskie (Sudawiszki) w Suwalskiej guberni; miała ją zachować i stara pieśń litewska. Czytelnik niech wybaczy odstępstwo od właściwego tematu, że się tą pieśnią tu zajmiemy, możemy wykazać bowiem rok i fakt, do którego się odnosi. Pieśń znamy w dwóch tekstach bardzo zbliżonych, brzmi ona w dosłownym przekładzie: Co ty, książątko, Sudajczu!/ Sudajczu, Sudajczuteli!/ Długoś spał?/ Gdyś spał snem,/ Wycięli wojowników (twoich)/ Rozsypali (twoje) nasypy (zamek)./ Czegóż ci, książątko,/ Więcej żal?/ (Czy zamku, czy wojowników?)/ Nie tak mi żal zamku,/ Jak mi żal wojowników./ Ja zamek (nasypy) zesypię,/ We dwa, we trzy lata;/ Lecz wojowników nie wywiodę/ Ani w dziesięć lat. W wariancie początkowe wiersze: „Kuninge Sudaicziu, Sudaicziu raicziu”, również zepsute. W marcu r. 1362 ruszył sam wielki mistrz, Winryk z Kniprode, na czele licznych hufców przeciw Kownu; w wielką sobotę zdobyto zamek, gdzie poległo trzy tysiące Litwinów. Wedle Stryjkowskiego (s. 443) zgorzało ich wtedy trzy tysiące, a Woidat, syn Kiejstutów, pojman z 36 panów przedniejszych. Na boku dodaje Stryjkowski: „i teraz Litwa śpiewa i Żmudź o księciu jednym Giedrockim, który w tym oblężeniu lamentliwie narzeka, mówiąc: »nie takci zamku żal, jako mężnych rycerzów i bojarów w ogniu gorejących«, a to xiążę gedrockie był hetman ich”. Rzeczywiście, w ustępie o ks. Giedroyciach (księga 9, rozdz. I, s. 354–356) powtarza to samo: (Litwini śpiewają) „także o Hurdzie Gynwitowicu, który miał bitwę z Krzyżakami pruskiemi, gdy Kowno zburzyli, gdzie w pieśniach litewskich płaczliwie narzeka: »Nie takci mi zamku żal jako mężnych rycerzów w ogniu gorających«”. Ten Hurda był ojcem Dowmonta, „a o Dowmoncie, iż był mąż wielkiej dzielności, i chłopstwo litewskie pospolicie śpiewa po litewsku: Doumantas Doumantas gedrotos kunigos łabos raitos ługuje” (tłumaczymy to: Dowmont, ks. Giedroyci, prosił o dobrą wyprawę; dalszy ciąg tej pieśni sławił może zwycięstwo jego na polu Kaulis nad rycerzami mieczowemi odniesione). Również z podania, a może i z pieśni ludowej, wziął Stryjkowski ów epizod o tymże Dowmoncie, wyzutym przez Witowta z wielkich dóbr ojczystych bez wszelkiej winy, jako on na owym polu Kaulis „uciosał sobie kół dębowy, wbiwszy go w ziemię, a kręcąc nim, mówił: »ty kole kręć się i ruszaj jako chcesz, jednak ci zgnić, a ziemia będzie ziemią wiecznie stała«” (przytykając Witowtowi). Oto resztki prawdziwych podań i pieśni historycznych litewskich, nie o Palemonach i Wajdewajtach! Właściwego brzmienia pierwszych wierszy owej pieśni lud dawno zapomniał, nie było w nich jednak i mowy o żadnych Sudowach, tylko o księciu Giedroyciu. [przypis redakcyjny]

kilka skrzyń makowca — w oryginale: a few cases of opium; nie chodzi więc o rodzaj ciasta, lecz narkotycznej używki. [przypis redakcyjny]

kilka wsiów — poddanych z kilku wsi; wsiów — dziś popr. forma D. lm: wsi. [przypis redakcyjny]

kilko (starop.) — jak „tylko”, rodzaj nijaki do nieużywanego przymiotnika. [przypis redakcyjny]

kilku osób — rzeczywiście, zważywszy gwałtowność ruchu i podniecenie, liczba ofiar w pierwszym roku Rewolucji (1789) była znikoma. [przypis redakcyjny]

kiloby nie pryskowała (starop.) — byle nie piętnowała. [przypis redakcyjny]

kilobyś (starop.) — bylebyś. [przypis redakcyjny]

kiloby (starop.) — byleby. [przypis redakcyjny]

kiloby (starop.) — byle. [przypis redakcyjny]

kim byłeś (…) — Publiusz Stacjusz, duch tu mówiący, był współczesnym z Tytusem, zdobywcą Jerozolimy, który umarł w 81 roku po Chrystusie. Stacjusz, jeszcze będąc młodzieńcem, przybył do Rzymu, swoim talentem poetycznym zwrócił na siebie uwagę dworu i łaskę Domicjana pozyskał. Głównym jego dziełem jest Tebaida, w której zdobycie Teb opiewał; z drugiego dzieła pod tytułem Achilleida pozostał tylko ułamek; śmierć poety przerwała tę pracę, albowiem umarł w 31 roku swojego życia. Dante mylnie nazywa go Tolozanem; zapewne za jego czasów jeszcze nie było wiadomym, że Stacjusz urodził się w Neapolu. [przypis redakcyjny]

kinąć (daw.) — rzucić. [przypis redakcyjny]

kinąć (daw.) — rzucić się. [przypis redakcyjny]

kinal (fr., wł.) — nazwa waleta kierowego w chapance. [przypis redakcyjny]

kinal — niżnik żołędny w kartach. [przypis redakcyjny]

kinal — walet atutowy. [przypis redakcyjny]

kinderbal (z niem.) — zabawa dla dzieci. [przypis redakcyjny]

kinder — w narzeczu uliczników lwowskich to starszy chłopiec wysyłający młodszych na żebraninę. Jego podwładni dzielą się z nim zarobkiem, a w zamian korzystają z jego obrony przed napastnikami. [przypis redakcyjny]

kiosk — altanka w kształcie chińskiej świątyni; holenderskie wanny — prawdopodobnie baseny wokół fontann wykładane ozdobnymi kafelkami holenderskimi. [przypis redakcyjny]

kiper — piwniczy, zajmujący się przygotowaniem wina do sprzedaży; znawca gatunków wina. [przypis redakcyjny]

kirasjer — żołnierz ciężkiej jazdy noszący kask i kirys (część zbroi płytowej chroniącej tułów żołnierza), uzbrojony w pistolet i pałasz. [przypis redakcyjny]

kirasjerzy — żołnierze ciężkiej jazdy noszący kirys, czyli zbroję, która osłania tylko tułów. [przypis redakcyjny]

kireja a. kiereja (z tur. za pośredn. ukr.) — opończa sukienna, burka obszerna. [przypis redakcyjny]

kirysy — zbroja na piersi. [przypis redakcyjny]

kirys (z niem. ) — pancerz. [przypis redakcyjny]

kiścień — broń tatarska: bicz zakończony metalową kulą. [przypis redakcyjny]

kiścień — broń tatarska, bicz z kulą ołowianą. [przypis redakcyjny]

kismet (arab.) — przeznaczenie. [przypis redakcyjny]

Kis-wą — Kisielową, z domu Potocką. [przypis redakcyjny]

kitajka — rodzaj materii jedwabnej lub cienkiej tkaniny bawełnianej. [przypis redakcyjny]

kitajkowa albo kitajowa — z materii jedwabnej lśniącej lub cienkiej bawełnianej. [przypis redakcyjny]

kitaj — tanie, cienkie płótno bawełniane; por. kitajka. [przypis redakcyjny]

Kiteron — góry w pobliżu Teb. [przypis redakcyjny]

Kitowicz pisze: „Zrobił się z tej gry wielom stopień do fortuny, wielom do upadku, gdy w profesją [zawód] szulerów, przedtem wzgardzoną i tylko między małym ludem zachowanie mającą […] weszli ludzie dystyngwowani, a nawet najwięksi panowie stali się szulerami, ogrywając jedni drugich nie tylko z gotowych pieniędzy, ale nawet z nieruchomych substancji, z dóbr, z klejnotów i całej fortuny. Kiedy na jedną kartę wolno było stawić i tysiąc czerwonych złotych, i sto tysięcy, i przez jedne noc możno było miernie majętnemu lub synowi szlachcica, wyprawionemu do dworu albo do palestry, ograć się do koszuli”. (J. Kitowicz, Opis obyczajów, s. 577). [przypis redakcyjny]

K. — Komarowie. [przypis redakcyjny]

Kładzie… sztylet — w tamtych czasach kobiety nosiły przy sobie albo sztylet, albo nóż. [przypis redakcyjny]

kłaniać się (starop.; tu forma 3 os., lp, r.m.: kłaniał się) — oświadczyć się. [przypis redakcyjny]

Kłaniaj mu — Norwidowi. [przypis redakcyjny]

kłaniam — forma pozdrowienia mająca odcień lekceważenia. [przypis redakcyjny]

kłaść — tu: wieszać. [przypis redakcyjny]

kłębek Ariadny (mit. gr.) — kłębek, który królewna kreteńska Ariadna rzuciła Tezeuszowi, aby mu ułatwić wydostanie się z labiryntu. [przypis redakcyjny]

kłębie — kość przy karku zwierząt. [przypis redakcyjny]

kłóć — wymłócona słoma. [przypis redakcyjny]

kłótnie z Fryderykiem — Fryderyk I, cesarz rzymsko-niemiecki. [przypis redakcyjny]

kłoć (starop.) — słoma zmierzwiona, zbita. [przypis redakcyjny]

kłosie (starop.) — udział ziemi. [przypis redakcyjny]

kły wyzywa wieków — nie lęka się wieków, czasu wszystko niszczącego, który od poety kłami uzbrojony. Podobnie w Owidiuszu: „Dentes aevi” [tj. zęby wieku; red. WL] Metam[orphoses] XV, 255. [przypis redakcyjny]

klacza — dziś popr.: klacz. [przypis redakcyjny]

Klaczce (…) o okrutnem nieszczęściu, które go spotkało — Klaczko stracił w tym czasie ojca. [przypis redakcyjny]

klakierzy — osoby wynajęte za specjalną opłatą do oklaskiwania aktorów, aby zapewnić im powodzenie w czasie występów. [przypis redakcyjny]

klangor — dźwięk. [przypis redakcyjny]

klan — właściwie patriarchalny związek rodowy u Celtów; potocznie: zamknięta grupa. [przypis redakcyjny]

Klara — niewydana drukiem powieść Wandy Grabowskiej. [przypis redakcyjny]

klarencki (książę) — książę Klarence. [przypis redakcyjny]

klarnet — dęty instrument muzyczny. Używany do dzisiaj w muzyce klasycznej, jazzowej a także w kapelach ludowych. [przypis redakcyjny]

Klaromont — Jasna Góra, Clermont. [przypis redakcyjny]

Klarysa — powieść Samuela Richardsona. [przypis redakcyjny]

klasycyzm — tu w znaczeniu: realizm, trzeźwość życiowa w przeciwstawieniu do romantyzmu, rozumianego jako idealizm życiowy. [przypis redakcyjny]

klasyczne rysy — rysy idealnej piękności według starożytnych wzorów greckich. [przypis redakcyjny]

klatka — tu: sąsiek, skrzynia. [przypis redakcyjny]

Klaudy Tolomej — Claudio Tolomei z Sieny, poeta, starał się o przeszczepienie miar starożytnych do poezji włoskiej. [przypis redakcyjny]

klaustralnych — zakonnych. [przypis redakcyjny]

klauzurą (forma B.lp r.ż.) — zamknięciem. [przypis redakcyjny]

klauzury — klamry. [przypis redakcyjny]

klawa (daw.) — buława. [przypis redakcyjny]

klęczący na grobie, uderza ręką o ziemię — przy modlitwie do podziemnych bogów uderzano ręką o ziemię, aby zwrócić ich uwagę i przywołać bogi podziemne i duchy zmarłych. [przypis redakcyjny]

Klec (daw.) — dziś: Kielc; w Kielcach była siedziba związku wojskowego. [przypis redakcyjny]

klecki — przym. od Kielce, dziś: kielecki. [przypis redakcyjny]

Kleiner przypomina, że jest to aluzja do poglądu, iż grzech Adama sprowadził upadek całej natury. [przypis redakcyjny]

Kleiner przypomina, że uświadamiał to sobie sam Henryk, kiedy wypowiadał słowa: „(…) ażem stał się igrzyskiem szatanów” w Części I. [przypis redakcyjny]

Kleiner przypuszcza, że określenie Pana jako upiora może być reminiscencją drugiej części Dziadów Mickiewicza, gdzie występuje widmo złego pana, nazwane przez Guślarza upiorem. [przypis redakcyjny]

Kleiner stwierdza, że Henryk „odczuwa wszystko to, co widzi, niby przez sen dręczący”. [przypis redakcyjny]

Kleiner uważa tę scenę za naśladownictwo sceny z Ewangelii: „Salome tańczy przed Herodem i w nagrodę żąda głowy św. Jana Chrzciciela”. [przypis redakcyjny]

Kleiner uważa, że scena ta jest „wzorowana na wyrokach trybunałów rewolucyjnych z czasów rewolucji francuskiej”. Komentarz w wyd. Libery i Sawrymowicza do tej informacji dorzuca jeszcze następującą uwagę: „ale Pankracy występuje tu jako dyktator, nie jako sędzia rewolucyjny. W tym ujęciu Krasiński ukazuje swój pogląd, że rewolucja doprowadzi do nowej arystokracji i nowego ucisku. Wymowny dowód, że Krasiński nie pojmuje możności istnienia innego ustroju niż feudalny”. Ostatni wniosek wydaje się zbyt pośpieszny i ogólny. [przypis redakcyjny]

Kleiner widzi w słowach obywatelu–boże aluzję do wypowiadanego przez saintsimonistow przekonania, że zjawi się nowy zbawca, zbawca społeczny. Powołuje się na dwa znamienne artykuły zamieszczone w marcu 1832 r. w organie saintsimonistow: „Le Globe”. [przypis redakcyjny]

Kleiner wskazał, iż wprowadzenie tego dzikiego akompaniamentu towarzyszącego ukazaniu się widma Dziewicy wiąże się z wpływem romantycznej opery Karola Marii Webera Freischűtz (Wolny strzelec), którą poznał Krasiński już w 1826 r.; wywierała ona później na niego silne wrażenie. W operze tej ukazywaniu się „duchów, strachów, niedopyrzów” towarzyszy niespokojna muzyka. [przypis redakcyjny]

Kleiner zwraca uwagę, iż saintsimoniści „często zaznaczali, że religia ich nowe drogi otwiera wiedzy i sztuce”. Saintsimoniści wprowadzali modyfikacje znaczeniowe do terminu „artysta”: „(…) dla nas słowo to ma znaczenie o wiele szersze, niż mu się zwykle przypisuje (…) będziemy tymczasem używać wyrazu artyści na oznaczenie ludzi obdarzonych w najwyższym stopniu zdolnością współodczuwania, niezależnie od tego, czy zdolność ta odnosi się do całej ludzkości, czy też zamyka się w kręgu najwęższych uczuć społecznych” (s. 400). .”(…) w naszym pojęciu artyści są to ludzie, którzy zawsze nadawali ludzkości ruch postępowy, dzięki czemu przeszła ona od stanu najprymitywniejszej dzikości aż do stopnia cywilizacji, jaki myśmy osiągnęli; i właśnie w tej chwili ludziom zasługującym na to miano objawiona została tajemnica społecznych Przeznaczeń, objawiona dlatego tylko, że ich miłość do rodzaju ludzkiego zrodziła w nich przemożną chęć zgłębienia tej tajemnicy” (Doktryna Saint–Simona, s. 502–503). [przypis redakcyjny]

Kleiner zwraca uwagę, że folklor i literatura znają „postaci niewidomych obdarzonych darem jasnowidzenia i proroctwa, jak np. świadomy przyszłości Tejrezjasz w podaniach Hellady”. [przypis redakcyjny]

Kleiner zwraca uwagę, że Mąż „odczuwa jakiś fatalizm w swym losie”. Podobnie bowiem wyczuwał zbliżanie się fatalnego przełomowego momentu w Części I, kiedy postanowił porzucić Żonę, aby pójść za widmem Dziewicy: „Nadeszła godzina — nic jej nie odwlecze”. [przypis redakcyjny]

Kleiner zwraca uwagę, że Pankracy „streszcza tu ideał saintsimonistów, pragnących eksploatacji ziemi całej na korzyść wszystkich ludzi”. [przypis redakcyjny]

Klejn aresztowany — chronologia tego faktu w czasie powieściowym odpowiada w przybliżeniu aresztowaniom, które w lipcu 1879 r. rozbiły warszawską organizację socjalistyczną. [przypis redakcyjny]

klekotacz (starop.) — gaduła. [przypis redakcyjny]

klekotów — kołatek, grzechotek. [przypis redakcyjny]

klemencja (z łac.) — łagodność, pobłażanie. [przypis redakcyjny]

klemencja (z łac.) — łaska, zmiłowanie. [przypis redakcyjny]

Klemens Metternich (1773–1859) — dyplomata austriacki, przywódca europejskiej reakcji politycznej po roku 1815, wróg liberalizmu i ruchów narodowowyzwoleńczych. [przypis redakcyjny]

Kleopatra (…) rzymskiego zwyciężcę hojnie częstowała — „rzymski zwyciężca” jest Markus Antonius, triumwir. [przypis redakcyjny]

Kleopatra — słynna z piękności królowa Egiptu. [przypis redakcyjny]

Kleopatra — słynna z piękności ostatnia królowa Egiptu (zm. w 30 r. p.n.e.). Krążyły o niej pogłoski, że kazała mordować swoich kochanków. [przypis redakcyjny]

klepsydra — naczynie z piaskiem, służące do mierzenia czasu. [przypis redakcyjny]

klerykalny — tu: ukształtowany przez duchowieństwo i odpowiadający jego interesom. [przypis redakcyjny]

kleryk (z gr.) — sposobiący się na duchownego. [przypis redakcyjny]

klient — człowiek ubogi — często wyzwoleniec, który trzymał się panów możnych, szukając w nich pomocy. [przypis redakcyjny]

klimakter — przypadek, nieszczęście. [przypis redakcyjny]

klimakteryki — okresy, przypadki. [przypis redakcyjny]

klimkiem rzucić a. klimkiem się bawić — zmyślić wykrętnie, żartować. [przypis redakcyjny]

Klimontów — wieś w powiecie jędrzejowskim na drodze z Żarnowca do Wodzisławia. [przypis redakcyjny]

Klinga szklanna — dowód braku oddechu, który nie zamglił, nie zaparował gładkiej powierzchni szabli. [przypis redakcyjny]

Klinger, Witold — przyjaciel Brzozowskiego i dawny jego kolega z lat szkolnych w gimnazjum niemirowskiem, profesor filologii klasycznej na wszechnicy w Kijowie, który po śmierci przyjaciela wydał cenne i ważne dla poznania moralnego wizerunku zmarłego studium pt. Stanisław Brzozowski jako człowiek (Kraków, 1912). Druga wzmianka o nim w Pamiętniku we wpisie z dnia 13 II [red. WL]. [przypis redakcyjny]

kliwer — przedni żagiel trójkątny. [przypis redakcyjny]

Klopstock, Fryderyk Gottlieb (1724–1803) — autor Mesjadu i słynnych Ód. [przypis redakcyjny]