Przypisy

teorema a. teoremat (z gr.) — twierdzenie pochodne, wyprowadzone na drodze wnioskowania dedukcyjnego z aksjomatów (twierdzeń pierwotnych) danego systemu logiczno-matematycznego; tu przenośnie: zadanie do rozwiązania. [przypis edytorski]

teoremat — pojęcie z zakresu logiki oznaczające twierdzenie pochodne w obrębie systemu dedukcyjnego, wyprowadzone za pomocą wnioskowania dedukcyjnego z aksjomatów tego systemu. [przypis edytorski]

teoremat — twierdzenie wyprowadzone z innych twierdzeń danego systemu naukowego. [przypis edytorski]

teoremat (z gr.) — twierdzenie pochodne, wyprowadzone na drodze wnioskowania dedukcyjnego z aksjomatów (pewników, twierdzeń pierwotnych) danego systemu. [przypis edytorski]

teoria drobnych ciałek — teoria atomistyczna. [przypis edytorski]

teoria Jamesa-Langego — najwcześniejsza z teorii wyjaśniających mechanizm powstawania emocji, opracowana w XIX w. niezależnie przez Williama Jamesa i Carla Langego. Wg niej w odpowiedzi na zewnętrzny bodziec (np. zauważenie kogoś lub czegoś) w ciele danej osoby zachodzą zmiany somatyczne (np. przyspieszone bicie serca), które następnie są interpretowane przez tę osobę jako określona emocja. [przypis edytorski]

teoria Kretschmera — podział wszystkich ludzi na dwa zasadnicze typy (mające jeszcze swoje poddziały) ogólnie, cyklotymików (cieleśnie: pykników — grubych, duchowo otwartych) i schizotymików (cieleśnie: leptosomów — chudych i w sobie zamkniętych). Do tego dołączają się jeszcze typy atletyczne o „duszy” schizotymicznej i dysplastyczne, eunuchoidy. Zasada: ścisły związek struktury psychicznej ze strukturą ciała: szpital wariatów — szkło powiększające dla obserwacji normalnej miazgi ludzkiej. [przypis dodany do pierwodruku fragmentu rozdziału: „Skawa” nr 5, maj 1939; red. WL] [przypis edytorski]

teoria Lamarcka o dziedziczeniu przyzwyczajeń — wysunięta przez francuskiego przyrodnika Jeana Baptiste de Lamarcka (1744–1829) wczesna teoria ewolucji, zakładająca, że organizm może przekazywać potomstwu cechy fizjologiczne, które sam nabył w ciągu swego życia (dziedziczenie cech nabytych). [przypis edytorski]

teoria lelewelowska — propagowana przez Joachima Lelewela teoria historiozoficzna, zgodnie z którą państwo polskie powstało w wyniku wojny i podboju: szlachta wywodzi się od najeźdźców (Lechitów), zaś chłopi od rdzennej ludności (Wenedów). [przypis edytorski]

teoria mnogości (mat.) — dział logiki matematycznej zajmujący się zbiorami. [przypis edytorski]

teoria nieoznaczoności Heisenberga — popr.: zasada nieoznaczoności (a. nieokreśloności), sformułowana w 1927 przez niem. fizyka Wernera Heisenberga, będąca konsekwencją dualizmu korpuskularno-falowego; Heisenberg: cząsteczka musi posiadać albo prędkość, albo zajmować pewne miejsce, lecz obu tych właściwości posiadać jednocześnie nie może: faktyczny sens zasady nieoznaczoności jest inny: nie można z dowolną dokładnością wyznaczyć jednocześnie położenia oraz pędu cząstki. Im dokładniej mierzy się położenie, tym mniej dokładnie można określić pęd i odwrotnie, gdyż akt pomiaru jednej z tych wielkości wpływa na drugą. [przypis edytorski]

teoria poznania a. teoria nauki a. epistemologia — dział filozofii zajmujący się relacjami między procesem poznawania i samym poznaniem a rzeczywistością. Bada pojęcia takie jak wiedza, prawda, spostrzeganie, poznanie, opinia, fakt. [przypis edytorski]

teoria „wiecznego powrotu” — koncepcja filozoficzna zakładająca, że świat powtarzał się i będzie powtarzać się wciąż w tej samej postaci nieskończenie wiele razy. W nowożytności rozwijana była przez Friedricha Nietzschego. [przypis edytorski]

teorię antynomii postawił pierwszy Kant — w Krytyce czystego rozumu. [przypis edytorski]

teozofia (z gr. theos: bóg i sophia: mądrość) — światopogląd łączący w sobie różne idee wywodzące się z neoplatonizmu i buddyzmu: wiarę w bezosobowy, wieczny Absolut, kosmos będący jego emanacją, we wszechobecną świadomość (panteizm), w karmę (odpowiedzialność każdej istoty za własne czyny, których skutki oddziałują na następne wcielenie), reinkarnację (drogę wcieleń duszy od stadiów roślinnych, poprzez zwierzęce do ludzkiego), ewolucję wszechświata, w tym również ludzi, w kierunku doskonałości i zjednoczenia z absolutem. Takie poglądy religijno-filozoficzne propagowało założone w 1875 r. w Nowym Yorku przez Helenę Bławatską Towarzystwo Teozoficzne. [przypis edytorski]

teozof — wyznawca teozofii (z gr. theos: bóg i sophia: mądrość), światopoglądu łączącego w sobie różne idee wywodzące się z neoplatonizmu i buddyzmu: wiarę w bezosobowy, wieczny Absolut, kosmos będący jego emanacją, we wszechobecną świadomość (panteizm), w karmę (odpowiedzialność każdej istoty za własne czyny, których skutki oddziaływują na następne wcielenie), reinkarnację (drogę wcieleń duszy od stadiów roślinnych, poprzez zwierzęce do ludzkiego), ewolucję wszechświata, w tym również ludzi, w kierunku doskonałości i zjednoczenia z absolutem. Takie poglądy religijno-filozoficzne propagowało założone w 1875 r. w Nowym Yorku przez Helenę Bławatską Towarzystwo Teozoficzne. [przypis edytorski]

teperella — kołnierz marszczony. [przypis edytorski]

teperelle — krezy. [przypis edytorski]

tepidarium (łac.) — ogrzewane pomieszczenie w łaźniach rzymskich (termach), służyło jako miejsce relaksu, spotkań i rozmów. [przypis edytorski]

tepidarium (łac.) — pomieszczenie w łaźni o letniej temperaturze. [przypis edytorski]

tepidarium (łac.) — sala w łaźni służąca do ciepłych kąpieli. [przypis edytorski]

te płaskie brednie nie zasługują na karę więzienia — w maju 1767 Rousseau powrócił do Francji, ale pod fałszywym nazwiskiem, gdyż nadal objęty był nakazem aresztowania z powodu publikacji Emila. [przypis edytorski]

te przybysze — dziś popr. forma M lm: ci przybysze. [przypis edytorski]

terać (daw.) — marnować, tracić. [przypis edytorski]

terać (daw.) — tracić. [przypis edytorski]

Terach — syn Nachora, ojciec Abrama (Rdz 11,24–26). [przypis edytorski]

tera — dziś popr.: teraz. [przypis edytorski]

tera (gw.) — teraz. [przypis edytorski]

terakota — materiał ceramiczny z oczyszczonej i wypalonej gliny, niepokrytej szkliwem; także: przedmioty z tego materiału, zwykle figurki lub ozdobne płytki. [przypis edytorski]

terakota — wyroby z oczyszczonej i wypalonej gliny, zwykle figurki lub ozdobne płytki. [przypis edytorski]

terasa (daw.) — taras. [przypis edytorski]

terasa (daw.) — taras. [przypis edytorski]

terasa — płaski próg na zboczu doliny rzecznej lub nad brzegiem morza. [przypis edytorski]

terasa — płaski teren na zboczu doliny rzeki lub nad brzegiem morza. [przypis edytorski]

terasa — tu daw.: taras. [przypis edytorski]

terasa — tu: płaski element wyniesiony ponad średnią wysokość budowli. [przypis edytorski]

terasa — tu: taras. [przypis edytorski]

teraźniejszemi — daw. forma N. i Msc. lm przymiotników r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: teraźniejszymi. [przypis edytorski]

teraźniejszy król Hiszpanii — Ferdynand II Aragoński. [przypis edytorski]

terazbym się rada oślepiła (starop.) — konstrukcja z przestawną końcówką czasownika; inaczej: teraz oślepiłabym się rada; tzn. teraz chętnie bym się oślepiła. [przypis edytorski]

terazejszy (starop.) — teraźniejszy. [przypis edytorski]

terazem się oszukał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: teraz się oszukałem. [przypis edytorski]

terazem spokojny — skrócona forma od: teraz [jest]em spokojny. [przypis edytorski]

terazeście (…) ustali (starop. forma) — konstrukcja z przestawną końcówką czasownika; inaczej: teraz ustaliście. [przypis edytorski]

teraześ im oddał (daw.) — teraz im oddałeś. [przypis edytorski]

teraześ moja (daw.) — teraz jesteś moja. [przypis edytorski]

teraześmy się już od ciebie poduczyli — inaczej: teraz się już od ciebie poduczyliśmy (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

teraześ — skrócone od: teraz [jest]eś. [przypis edytorski]

teraześ (…) zbyła (starop.) — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: teraz zbyłaś; znaczenie: teraz się pozbawiłaś. [przypis edytorski]

Teraz już jadę do Ftyi, bo znacznie lepiej mi będzie / Jechać do domu w okrętach wygiętych… — Iliada I 169 i nast. [przypis edytorski]

teraz mam cię (…) zrozumiałem — niem. ich habe jetzt verstanden: teraz zrozumiałem. [przypis edytorski]

Teraz, pane, Boh ze mnoju (z ukr.) — Teraz, panie, Bóg ze mną. [przypis edytorski]

teraz wiem, że bogobojnym jesteś — Bóg orzekł: «Teraz mam już co odpowiedzieć satanowi i ludom świata, którzy dziwią się Mojej miłości do ciebie. Mam argument, gdyż widzą, że jesteś bogobojnym», zob. Raszi do 22:12. [przypis edytorski]

Teraz w krótkości poniekąd wstęp tylko (…) — fabuła urywa się sporo przed zakończeniem Ptaków Arystofanesa, na których autor bazuje; stąd wprowadzony przez Goethego „Epilog” zawiera uwagi, że jest to „wstęp”, „próbka” oraz zapowiedź ewentualnej kontynuacji. [przypis edytorski]

terazże — a teraz, teraz więc. [przypis edytorski]

terazże (daw.) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że; znaczenie: teraz więc, a zatem teraz. [przypis edytorski]

terazże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

tercet (muz.) — tu: utwór muzyczny dla trójki wykonawców. [przypis edytorski]

terchan — wysoki tytuł wojskowy w średniowiecznej Mongolii, nadawany przez chana zasłużonym dowódcom (w późniejszych czasach w cesarstwie rosyjskim tak nazywano ludzi, szczególnie Tatarów, Baszkirów czy Marijczyków, zwolnionych za zasługi od podatków i powinności). terchany — dziś popr. forma M. lm: terchanowie. [przypis edytorski]

tercja i kwarta w fechtunku — nazwy pozycji obronnych w szermierce. [przypis edytorski]

tercja — interwał prosty liczący 3 lub 4 półtony. [przypis edytorski]

tercja — jedna z godzin liturgicznych, sygnalizowanych kościelnymi dzwonami. [przypis edytorski]

tercja, kwarta (…) oktawa (muz.) — nazwy interwałów muzycznych pomiędzy dwoma dźwiękami. [przypis edytorski]

tercjanowa (daw.) — woźna. [przypis edytorski]

tercjarka — członkini stowarzyszenia świeckich powiązanego z jednym z katolickich zakonów. [przypis edytorski]

tercjarka — kobieta należąca do tercjarstwa, organizacji w kościele katolickim zrzeszającej osoby świeckie, związanej z określonym zakonem. [przypis edytorski]

tercjarze — członkowie działającego w kościele katolickim stowarzyszenia religijnego, do którego należą świeccy i duchowieństwo diecezjalne. Struktura i prawa tercjarskich zakonów bazują na regułach istniejących w kościele zakonów. [przypis edytorski]

tercja — tu: jedna sześćdziesiąta część sekundy kątowej. [przypis edytorski]

tercyna — układ stroficzny stosowany w Boskiej komedii Dantego: wiersz o strofach złożonych z trzech wersów, najczęściej jedenastozgłoskowych, łączących się między sobą rymami w układzie aba, bcb, cdc itd. [przypis edytorski]

tercyna (z wł.) — układ stroficzny, stosowany w Boskiej komedii Dantego. Wiersz o strofach złożonych z trzech wersów, najczęściej jedenastozgłoskowych, łączących się między sobą rymami w układzie aba, bcb, cdc itd. [przypis edytorski]

tercyna (z wł.) — układ stroficzny stosowany w Boskiej komedii Dantego: wiersz o strofach złożonych z trzech wersów, najczęściej jedenastozgłoskowych, łączących się między sobą rymami w układzie aba, bcb, cdc itd. [przypis edytorski]

tercynela a. tercjanela (z wł. terzanella) — rodzaj tkaniny jedwabnej lub półjedwabnej, czasem z kwiecistym wzorem. [przypis edytorski]

terebint — pistacja terpentynowa, gatunek drzewa z rejonu Morza Śródziemnego. [przypis edytorski]

terem — budynek, pałac. [przypis edytorski]

terem (daw.) — budynek, pałac. [przypis edytorski]

terem (z ros. терэм: dosł. poddasze) — najwyższa kondygnacja w pałacach carskich i dworach bojarskich w XVII w., przeznaczona wyłącznie dla kobiet, zazwyczaj wyodrębniona malowniczym, wysokim dachem, niekiedy połączona zamkniętym przejściem z głównym budynkiem pałacowym osobna budowla. [przypis edytorski]

terem (z ros. tierem: poddasze) — część budynku mieszkalnego przeznaczona wyłącznie dla kobiet; tu: elegancki pokoik damy. [przypis edytorski]

Terencjusz a. Publius Terentius Afer (195–159 p.n.e.) — komediopisarz rzymski. [przypis edytorski]

Terencjusz (ok. 195–po 159 p.n.e.) — komediopisarz rzymski. [przypis edytorski]

Terencjusz (ok. 195–po 159 p.n.e.) — komediopisarz rzymski. [przypis edytorski]

Terencyjusza — Terencjusza; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

Terenuthis — Terenouthis, egipskie Mefket, miasto w zachodniej części Delty, w 3. nomie Dolnego Egiptu. Położone ok. 40 km na południowy zachód od dzisiejszego Tanda, 80 km na północny zachód od Memfis. [przypis edytorski]

Teresa — w oryginale hiszpańskim: Doña Mercedes. [przypis edytorski]

Teresa z Ávili, właśc. Teresa Sánchez de Cepeda y Ahumada (1515–1582) — hiszpańska karmelitanka, znana z doświadczania stanów mistycznych połączonych z ekstazą; reformatorka zakonu karmelitańskiego; kanonizowana w 1622. [przypis edytorski]

Teresa z Ávili, właśc. Teresa Sánchez de Cepeda y Ahumada (1515–1582) — hiszpańska karmelitanka, znana z doświadczania stanów mistycznych połączonych z ekstazą; kanonizowana w 1622. [przypis edytorski]

Teresa z Konnersreuth, właśc. Therese Neumann (1898–1962) — niem. mistyczka i stygmatyczka katoliczka, członkini Franciszkańskiego Zakonu Świeckich; dzięki modlitwie miała wyleczyć się z kilku poważnych schorzeń, miała też popadać w stany ekstazy, podczas których przepowiadała przyszłość, mówiła obcymi językami (np. po aramejsku, którego jako córka szewca nie mogła znać) itp. [przypis edytorski]

Teresa z Lisieux, właśc. Thérèse Martin (1873–1897) — karmelitanka francuska, mistyczka, jedna z najpopularniejszych świętych katolickich (tzw. Teresa Mała, kanonizowana w 1925 r.), patronka misji katolickich, Doktor Kościoła; przedstawiana z różami w dłoniach. [przypis edytorski]

Teresa z Lisieux, zw. Teresa Mała, właśc. Thérèse Martin (1873–1897) — karmelitanka francuska, mistyczka, jedna z najpopularniejszych świętych katolickich (kanonizowana w 1925), patronka misji katolickich, Doktor Kościoła; przedstawiana z różami w dłoniach. [przypis edytorski]

Teresienstadt a. Theresienstadt — (niem.) Konzentrationslager Theresienstadt, niemiecki obóz koncentracyjny na terenie Czech, składający się z getta i obozu przejściowego, działający w latach 1941–1945. [przypis edytorski]

Teresina — miasto portowe w północno-wschodniej Brazylii. [przypis edytorski]

tergiwersacja (z łac.) — wykręt. [przypis edytorski]

teriak (daw.) — lekarstwo, panaceum na wszystkie choroby i odtrutka na wszelkie trucizny; także: driakiew. [przypis edytorski]

terlica (a. tarlica, cierlica) — drewniany przyrząd do łamania i zgniatania albo międlenia lnu i konopii. [przypis edytorski]

terlica — drewniana podstawa siodła. [przypis edytorski]

terlica — stelaż siodła, dawniej wykonywany z drewna. [przypis edytorski]

terlica — stelaż siodła. [przypis edytorski]

terlica — sztywna część siodła. [przypis edytorski]

terlica — sztywna podstawa, stelaż siodła. [przypis edytorski]

Termagant — olbrzym, czczony jako bóstwo przez Saracenów wg średniowiecznych romansów. Herod i Termagant byli najczęściej głównymi czarnymi charakterami w średniowiecznych widowiskach teatralnych. [przypis edytorski]

termedia (daw.) — zwykle w lm.: skomplikowane zabiegi; awantury. [przypis edytorski]